«Тіл және медиа: XXI ғасыр сөйлеуі»

7-сыныпқа арналған элективті курстың ғылыми-әдістемелік негіздемесі

Автор:

Айтуарова Айгүл Шумагелдиевна,

«№ 18 жалпы білім беретін мектеп» КММ,

Мұнайлы ауданы, қазақ тілі пәні мұғалімі

Кіріспе

Қазіргі цифрлы қоғам жағдайында оқушының тілдік құзыреттілігі тек грамматикалық біліммен ғана өлшенбейді. Жасөспірімдер әлеуметтік желілерде, мессенджерлерде, видеоплатформаларда, подкасттар мен блогтарда белсенді әрекет етеді, яғни олар бір мезетте әрі медиамәтін тұтынушысы, әрі медиаконтент авторы болып отыр. Мұндай ортада тіл мәдениеті, медиасауаттылық, жауапты пікір айту, сөйлеу этикасы сияқты түсініктердің мәні арта түсуде. Осы қажеттіліктерді ескере отырып әзірленген «Тіл және медиа: XXI ғасыр сөйлеуі» элективті курсы 7-сынып оқушыларының тілдік және медиалық құзыреттерін өзара кіріктіре дамытуды көздейді.

Бағдарлама Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігінің 2012 жылғы 8 қарашадағы № 500 бұйрығымен бекітілген үлгілік оқу жоспарлары мен 2022 жылғы 21 қазандағы № 348 бұйрығымен бекітілген негізгі орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты негізінде құрастырылған. Курс базалық қазақ тілі пәнінің мазмұнын кеңейте отырып, қазіргі медиамәдениет контексінде тілдің қызметін жаңаша қырынан түсіндіреді.

Өзектілігі

Заманауи жасөспірім Instagram, TikTok, Telegram, YouTube сияқты платформаларды күнделікті қолданады. Олар пост жазады, пікір қалдырады, мем жасайды, видеоға түседі, яғни қоғамдық пікір алаңы ретінде медиакеңістікке белсенді араласады. Алайда бұл белсенділікпен қатар бірқатар тәуекелдер жүреді: сөйлеу агрессиясы, хейтспич, фейк ақпарат, стереотиптік ойлау, тілдік нормалардың бұзылуы, этикалық шекараның сақталмауы. Мұның барлығы оқушы санасына тікелей және жанама әсер етеді.

Сондықтан қазақ тілін оқыту мазмұнын медиамәдениетпен, медиатілмен және цифрлық коммуникациямен кіріктіре ұйымдастыру – уақыт талабы. «Тіл және медиа: XXI ғасыр сөйлеуі» курсы осы қажеттілікке жауап бере отырып, оқушыны саналы медиақолданушы әрі жауапты тілдік тұлға ретінде қалыптастыруға бағытталған. Бағдарлама оқушыларға медиамәтіннің құрылымын, тілдік және прагматикалық ерекшеліктерін түсінуге, ақпаратты сыни тұрғыдан талдауға және өз ойын этикалық әрі мәдениетті түрде жеткізуге мүмкіндік береді.

Мақсаты мен міндеттері

Курстың басты мақсаты – оқушылардың заманауи медиамәтіндерді тілдік, мазмұндық және прагматикалық тұрғыдан түсіну, талдау, бағалау және өз медиаконтентін жауапты түрде жасай алу қабілеттерін дамыту, яғни медиакеңістікте саналы әрі мәдениетті тілдік тұлға қалыптастыру.

Осы мақсатқа жету үшін мынадай міндеттер айқындалған:

– медиамәтіндердің құрылымдық, стильдік және прагматикалық ерекшеліктерін талдау дағдыларын қалыптастыру;

– түрлі медиажанрлардың (пост, подкаст, жарнама, мем, комментарий) тілдік сипатын саралай білу;

– цифрлық ортада сөйлеу стильдерінің айырмашылығын түсіну және коммуникативтік жағдаятқа сай қолдану;

– сөйлеу мәдениеті мен жауапты пікір білдіру этикасын меңгерту;

– подкаст, пост, инфографика, бейнежоба сияқты шығармашылық медиажұмыстар арқылы қазақ тілін нақты коммуникативтік контексте қолдану;

– медиатіл мен әдеби тіл арасындағы ұқсастық пен айырмашылықты функционалды тұрғыда түсіндіру;

– агрессиялық дискурс, буллинг, хейтспич сияқты құбылыстарды тану және олардан сақтану дағдыларын қалыптастыру.

Бағдарламаның жаңашылдығы

Бағдарламаның жаңалығы бірнеше қырынан көрінеді. Біріншіден, қазақ тілі пәні мазмұны медиамәдениет және медиасауаттылық ұғымдарымен жүйелі кіріктірілген. Дәстүрлі тілдік білім беру медиакеңістікте кең таралған жаңа тілдік формалармен, қысқартылған сөздермен, визуалды кодтармен (эмодзи, стикер, инфографика) және цифрлық коммуникация ерекшеліктерімен толықтырылады.

Екіншіден, курс аясында оқушы тек мәтін талдаушы емес, сонымен қатар медиапродукт авторына айналады. Ол әлеуметтік желіге арналған жауапты пост жазады, подкаст сценарийін құрастырады, медиахабарлама дайындайды, бейнежоба түсіреді. Бұл тілдік, шығармашылық және цифрлық сауаттылықты бір мезгілде дамытады.

Үшіншіден, медиажобалар арқылы прагматикалық және этикалық талғам қалыптастыруға ерекше мән беріледі. Оқушылар нақты өмірлік жағдаяттар негізінде пікірталас жүргізіп, желідегі пікір жазу мәдениетін, троллинг пен буллингке жауап берудің конструктивті жолдарын, сөз бостандығы мен жауапкершілік тепе-теңдігін тәжірибе жүзінде түсінеді.

Курстың құрылымы мен мазмұны

Курс аптасына 1 сағаттан, жылына 34 академиялық сағатты қамтиды. 12 сағат – теориялық, 22 сағат – практикалық және шығармашылық жұмыстарға арналған. Бағдарлама мазмұны төрт тараудан тұрады:

1-тарау – «Тіл және медиа ұғымы» (8 сағат). Оқушылар медиа және коммуникация ұғымдарын ажыратады, медианың түрлерін, жаңа медианың тілге ықпалын, визуалды және вербалды кодтардың рөлін түсінеді, алғашқы рефлексиялық және бекіту жұмыстарын орындайды.

2-тарау – «Медиамәтіндерге тілдік талдау» (8 сағат). Instagram/Telegram мәтіндері, TikTok сипаттамалары, мемдер, хэштегтер, жарнама мәтіндері мен подкаст сценарийлері мысалында мәтіндердің стильдік, мәдени және прагматикалық ерекшеліктерін талдау жүзеге асады. Комментарий мен пікір тілдік тұрғыдан сараланып, әдепті пікір жазу дағдылары қалыптасады.

3-тарау – «Сөйлеу мәдениеті және этика» (10 сағат). Оқушылар жауапты сөйлеу қағидаларын меңгереді, агрессия мен хейтті тануды үйренеді, цифрлы пікір білдіру мәдениетін, троллинг пен буллингтің тілдік сипатын талдайды, пікірталас этикасын игереді. Жағдаяттық тапсырмалар арқылы әлеуметтік желідегі сөйлеу стратегияларын тәжірибеде қолданады.

4-тарау – «Шығармашылық блок және жобалау» (8 сағат). Подкаст жазу, сценарий құрастыру, әлеуметтік хабарлама жазу, визуалды пост жасау, медиаэтика бойынша бейнежоба әзірлеу, «Медиа кодекс: Менің ұстанымым» тақырыбында жеке манифест жазу, курстық жобаны таныстыру және қорытынды рефлексия кезеңдері қарастырылған.

Оқыту әдістері мен технологиялары

Курс коммуникативтік, жобалық, тұлғаға бағытталған және цифрлық технологияларға сүйенеді. Сабақтарда келесі әдістер тиімді қолданылады:

– «Медиа детектив», «Медиамәтінді аш», «Медиа пазл» сияқты талдау және салыстыруға негізделген әдістер;

– Think–Pair–Share, Gallery Walk, Jigsaw, Debate carousel секілді интербелсенді форматтар;

– «Подкаст студиясы», «Медиажоба жәрмеңкесі», «QR-код квест», «Креативті шеберхана» сияқты жобалық-креативті тәсілдер;

– Padlet, Jamboard, Canva, Wordwall, Kahoot, Quizizz, CapCut, Audacity, QR Code Monkey, Google Docs/Slides сияқты цифрлық құралдар.

Әр сабақ, негізінен, төрт кезеңнен тұрады: қызығушылықты ояту, жаңа білімді игеру, бекіту және шығармашылық жұмыс, рефлексия. Мұғалім фасилитатор, бағыттаушы рөлін атқарады, ал оқушы белсенді талдаушы, автор және пікір білдіруші ретінде әрекет етеді.

Бағалау және күтілетін нәтижелер

Бағалау формативті және критериалды сипатта жүргізіледі. Чек-парақтар, өзін-өзі және өзара бағалау, «Екі жұлдыз, бір тілек», Exit ticket, рефлексиялық жазбалар және жобалық жұмыстардың рубрикалары қолданылады. Бағалау критерийлері мазмұнның дәлелділігі, тілдік норма мен стиль, аудиторияға сәйкестік, этика мен фактчек, шығармашылық шешімдер сияқты өлшемдерге негізделген.

Курс соңында оқушылар:

– медиамәтіндердің құрылымын, стилін және прагматикасын талдай алады;

– медианың түрлерін және олардың қоғамға әсерін түсіндіреді;

– визуалды және вербалды кодтарды байланыстыра отырып, ақпаратты сауатты ұсынады;

– агрессиялы, стереотиптік және этикаға сай емес тілдік қолданыстарды таниды және олардан саналы түрде бас тартады;

– цифрлы ортада пікір жазу мәдениетін сақтап, жауапты сөйлеу стратегияларын қолданады;

– подкаст, пост, инфографика, бейнежоба сияқты медиапродуктілерді қазақ тілінде сауатты және этикалық нормаларға сай әзірлейді;

– өз медиажобасын көпшілік алдында таныстырып, сұрақтарға жауап бере алады;

– медиакеңістікте саналы, сын тұрғысынан ойлайтын және жауапты азамат ретінде қалыптасуға қадам жасайды.

Қорытынды

«Тіл және медиа: XXI ғасыр сөйлеуі» элективті курсы – қазақ тілін оқытудың мазмұнын қазіргі медиамәдениетпен ұштастыратын, оқушыны медиасауатты, жауапты және мәдениетті тілдік тұлға ретінде қалыптастыруға бағытталған заманауи бағдарлама. Курс аясында оқушылар тек тілдік білім алып қана қоймай, оны өмірлік маңызды коммуникативтік жағдаяттарда қолдануға, медиамәтінді талдауға және өз медиаконтентін этикалық тұрғыдан дұрыс құрастыруға машықтанады. Бағдарламаның ғылыми-әдістемелік негіздемесі мемлекеттік стандарт талаптарына, медиасауаттылық пен функционалдық сауаттылық идеяларына сүйене отырып, қазақ тілін оқытудың жаңа мүмкіндіктерін ашады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігі. Негізгі орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты (2022 ж. 21 қазан № 348 бұйрық).

2. Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрлігі. Орта білім беру ұйымдарына арналған үлгілік оқу жоспарлары (2012 ж. 8 қараша № 500 бұйрық).

3. Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы. Қазақ тілі пәні бойынша оқу-әдістемелік кешендер. – Астана.

4. UNESCO. Media and Information Literacy Curriculum for Teachers. – Paris: UNESCO, 2018.

5. Buckingham, D. Media Education: Literacy, Learning and Contemporary Culture. – Polity Press, 2003.

6. Serdyukov, P. Digital Learning in the 21st Century Classroom. Journal of Educational Technology, 2020.

7. Медиасауаттылық және цифрлық мәдениет бойынша отандық және шетелдік ғылыми-әдістемелік мақалалар мен интернет-ресурстар.