Тұрбат тарихы

Тайжанова Зилола Иметбековна

Тарих және география пәнінің мұғалімі

Тураб Тула атындағы жалпы білім беретін мектебі

Түркістан облысы Қазығұрт ауданы

Азрети Исмаил ата, Ибраһим Атаның ұлы, Қожа Ахмет Яссауидің ағасы Сайрам мен Ташкент арасында орналасқан Хузиян деген қалада тұрған.

Қожа Ахмад Яссауи сопылық дінді дамушы, насихаттаушы,негізін қалаушы, ақын болды шамамен 1105-1166-1235 жылдары өмір сүрген.

Қожа Ахмет Яссауи 1093ж Оңтүстік Қазақстан облысы Сайрам ауданында дүниеге келген. Ол ұлы ақын, сопылық поэзияның негізін салушы,ұлы ойшыл, діни қызметкер.Өз аты Ахмет, есімінің алдындағы «қожа» мұсылман дінін таратып, уағыздаушылық қызметіне орай берілген атау, ал соңындағы «Яасауи» ақынның қай жерден шыққандығын көрсетеді. Бірақ нақтылық үшін айтсақ, Йасы қаласы оның туған жері емес, жастайынан жетім қалып, ағайынды туыстарының қолына келіп, бала кезінен өскен жері.Ж.Аймауытов ақынның 149-шы хикметіне сүйеніп, Ясауиды 125 жас жасаған деген мәлімет бар.

Ол ежелгі өзбек тілінде жазған. Оның шығармаларының бірі - "Девони хикмат". Ол 1878 жылы қайта басылып шыққан және бүкіл әлемге танымал. Шығарма Ислам идеологиясының көрінісі болды Және Сопылық шығармаларды таратты. Ол дүниенің сәжде етуін сұраған адам жан емес, бақытсыздық пен мақтанышты қалайтын, қалған өмірін дұға мен жоқтаумен өткізетін жан деп есептейді. Осы себепті Ахмад Ясауи 63 жасқа толғанда "мен пайғамбардың жасына келдім, бұл дүниеде өмір сүруіме тыйым салынған" деп, қалған өмірін үңгірде Өткізіп, құдайға сиынған. Өзі тұрған үңгірде Әмір Темір үлкен кесене тұрғызды. Ахмет Яссауи және оның жақтаушысы өз уақытында сол кездегі озбыр шенеуніктерді, жемқорларды сынға алды

Басқа дүниенің ләззаттарын суреттеу үшін, адамдарды ойша тыныштандыру мақсатында, бұл дүниенің опасыз, өткінші екенін және ондағы өмірдің шынайы емес екенін көрсеткендер. Ол бүкіл әлемнің езгісі мен жамағатына төзуге, алғыс айтуға шақырылды. Ахмет Яссауидің әкесі шейх Ибрахим де өз заманының аға әулиесі болған. Олардың ұрпағы анасының Мұхаммед Пайғамбардың кенже қызы Фатимаға қатысты бір сөзі бар.

Сонымен, Ахмет Яссауи шамамен 1105 жылы дүниеге келгенімен, оның інісі Ибрахим әке өзінен 3-4 жас кіші болуы керек, яғни 1110 жаста деп есептеледі.

Хазірет Ибрахим Әкесі мен ағасының шығармашылығын кеңінен насихаттау үшін Хузиянға келген болуы керек. Анасы осы қалада болып, туған қаласына келген болуы әбден мүмкін. Мандуд, жергілікті тұрғын, канди, култай, пуқара, бешкал, түрік доппи, өзбек және Қазақтардың тұқымдары арасында үлкен беделге ие болды. Оның әкесі Жәбіреіл және Исмаил атты екі ұлы болды. Олардың арасында"Құранды" шырынды дауыспен, сүрелер мен аяттармен оқитын ғалым Исмаил де бар ол аяттарды жатқа білетін. Осының арқасында ол адамдарды тез өзіне баурап алды. Алқапқа Қалмақ тайпалары жиі шабуыл жасайтын. Бір күні Қалмақ тағы да шабуыл жасап, Хузия халқын қырып салды. Оның ішінде әйелі, ұлы Жәбірейілді өлтірген әзірет Ибрахимде әкесі бар. Ал денсаулығы жағынан мықты Исмаилды қой бағуға алып кетеді. Бұл кезде Исмаилдың әкесі 20-дан асқан болатын.

Әкесі қой өсіруші болған Кезде Исмаил ислам идеяларын калимандықтарға тарата бастайды. Нәтижесінде қалимандықтар исламды қабылдайды. Исмаил ата босатылды. Осыдан кейін исмаил әке олардан харажаттар жолын алып, Бухараи Шарифке қарай бет алды. Онда ол бірнеше жыл бойы ғибадат еткен ұлы Піриге қызмет етіп, 60 жасында батасын алып, отанына оралады. Бұл кезде қала қирап және ауылдық көріністе болған. Отанында қиналып, әкесінің орнын басады.

Әкесі Исмаил Исламды насихаттап жатқанда, Ол елдің көзіне түсіп, әулие саналады. Бұл туралы Фахриддин Әли ибн әл – Хусейн Әл-Кашифий өзінің парсы тіліндегі "Рахшад - Айн ил Хаят"- "өмір тамшылары" кітабында да айтқан. Бұл кітап Қазір Өзбекістан ССР-нің "Шығыстану ИНСТИТУТЫНЫҢ" қолжазба қорында No6004 нөмірімен сақтаулы. Біздің ұлы ақынымыз Әлішер Навои өзінің "Насо-миул махаббат"кітабында жазған. "Исмаил ата-Қожа Ахмет Яссауидің Ибрахим ата-әкесінің ұлының ұлы, ал муриди назар салған, одан мурид пен асхаб сұхбат алады... Оның жасы жүзге таяп қалды, әкесінің ұрпағы 17 немесе 18 жаста болып, дүниеден өтті, Ұрпағының арасынан Ысқақ әке болады

(15 Томдық Шығармалар)

Сонымен, әзіреті Исмаил ата Яссавудің муриді болған, яғни Яссаудың калмиықтар тұтқындағанға дейін әңгімелесушісі болған. Мүмкін ол өз білімін Яссауиден алған шығар. Исмаіл ата айтуы бойынша Әмір Темірден 100 жыл бұрын өмір сүрген. Әмір Темір 1336 жылы дүниеге келген және 1360 жылы Исмаилдың әкесі 1260 жылы қайтыс болған кезде мемлекетті басқарған. Егер ол 120 жыл өмір сүрді десек, онда ол шамамен 1140 жылы дүниеге келген. Хазірет Исмаил ата өз муридтеріне: "Шуақты күнде адамдарға көлеңке болыңыз, суық күнде киім, аштық кезінде нан болыіңіз."Осы себепті халық оған сенді, құрметтеді және әулие ретінде ғибадат етті.

Аңыз бойынша, Исмаил Атаның тапсырысы бойынша күн сайын үлкен қазанға 3-4 қой етін пісіріп, халыққа тарататын. Исмаил мен Ысқақ әкелері қайтыс болғаннан кейін олардың қабірлерінің үстіне күйдірілген кірпіштен қабір (Тұрбат) тұрғызылды. Кесене Әмір Темірдің бұйрығымен салынған. Дәстүр бойынша, Исмаил Мырза әкесіне аян берген болып шығады.

Исмаил Ата Бұхарайи шарифтен оралып, әкесінің орнын басады. Оған арналған бөлмеде жаратқан иеге дұға етіп, дұға етумен өткізді. Тек бір нәрсе оны азаптады. Хазірет Исмаил: " Аллаға Шүкір, мен өз міндетімді орындап, көптеген игі істер жасадым, бірақ мені бір нәрсе қинап жатыр, мені басқа дүниеде не күтіп тұр?"-деп ойлады.Сондай күндердіңбірінде алла тағаланы құдреті мен бір дауыс естіледі. - О Әзреті Исмаил ата ,мен сені о дүние қасиретінен азат еттім .Міне уахийімді ал.-деп көк орамалд ұзатыпты.Әзірет Исмаил ата өз көзімен көріп,өз құлағымен естіпті.

Бірақ, " мен құдайдың сүйген пендесімін бе, соншалықты құрметтімін бе? Мүмкін Шайтан мен жындар мені азғыратын шығар", - деп екі ой келеді. Осы кезде тағы да сол дауыс айтады: - О, менің пендем, Менің дауысым Шайтан мен жындардың дауысы емес. Мұны түсініңіз. Сіздің барлық ойларыңыз маған түсінікті. Мен сені қайғыдан құтқардым, вахиымды ал. Осыдан кейін әкенің жүрегіне деген күдік сейіледі. Шынында да, бұл аян Құдайға Оның Тағдырдан екеніне сенеді және оған жүгінеді:

- Уа, жаратушым, сен мені кетуге мәжбүрледің, сонда күнәкар пендең сенің аяндарыңды қалай алады? Мен сенің алдыңда тағы да күнә жасағым келмейді. Мен сенің дауысыңды естідім, сондықтан қуаныштымын. Бірақ мен сенің аяныңды түсіне алмаймын. - Неге менің көзқарасымды түсінгің келмейді? - Уа, Раббым, саған тағы бір өтінішім бар, қабыл алсаң, уахиыңды аламын. - О, менің пендем, Саған не керек? Қолымнан келетінін сұраңыз. Хазірет Исмаил ата дейді: - О, Раббым, сенің тобың қолыңнан келмейтін нәрсені сұрамайды. Жүрегің кең, қолың ашық. Сен мені ашық қолыңмен босаттың. Мен өз отандастарымның осы азаптың жазасынан құтылғанын қалаймын. Олар қайта тірілу азабынан құтылсын. - Уа, менің қызметшім, мен сенің жеріңде жерленгендердің бәрін қайғы азабынан босатамын.

- Уа, раббым, сенің төзімділігіңе, батаңа сөз жоқ. Осы себепті Иеміз Исмаил әке әулие ретінде танылады. Бұл әулиені қайтыс болғаннан кейін қасына жерлеу үшін муридтері саналған марқұмды жолдан 2-3 күнге алып кететін. Өйткені Жаратқан ие Исмаилдың қасына қойылған өлілер қайта тірілу азабынан құтылады. Оның өсиетінде оның муридтері "Исмаил атаны Тұрбатқа"қоюді өтінді. Тұрбат-араб тілінен аударғанда "кесене" деген мағынаны білдіреді. Алғашында тек Исмаил атаның кесенесіне қатысты қолданылса, уақыт өте келе Бүкіл Хузиян ауылы Тақия деп түсінілді. Тұрбат деп аталатын қаланың (ауылдың) бар екендігі әкесіне де, олардың балаларына да, тіпті ұлы ақын Атаийға да белгісіз еді. Тұрбат сөзі Әлішер Наваи шығармаларында да кездеспейді. Тұрбат есімі 16-17 ғасырларда пайда болған. Осы уақытқа дейін ауыл басқа атпен аталған.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. —Алматы-402бет

2. Өзбекістан ССР-нің "Шығыстану ИНСТИТУТЫНЫҢ" қолжазба қоры No6004 нөмір 3.Қазақстан Ұлттық энциклопедиясы 6 том -56 бет

4.“Тарихи тұлғалар” кітабы -93бет