«Ұлттық қолданбалы өнердің дәстүрі мен заманауи интерпретациясы»

Автор: Тулегенова Айгуль Нурахметовна

Бұл әдістемелік құрал «Ұлттық қолданбалы өнердің дәстүрі мен заманауи интерпретациясы» тақырыбында 5–9 сыныпқа арналған көркем еңбек пәні мұғалімдеріне әдістемелік қолдау көрсету мақсатында әзірленді. Құралда ұлттық қолөнердің тарихи негіздері, этномәдени құндылықтары, дәстүрлі технологиялары және оларды қазіргі білім беру кеңістігінде шығармашылықпен қолдану жолдары жан-жақты қарастырылады. Әсіресе, оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай сараланған тапсырмалар, заманауи дизайн элементтерін ұлттық нақышпен ұштастыру әдістері және жобалық-шығармашылық әрекеттерді ұйымдастырудың тиімді жолдары ұсынылады.

Әдістемелік құралдың өзектілігі ұлттық мәдени мұраны сақтап, оны заманауи қоғам талабына сәйкестендіре үйретудің қажеттілігімен айқындалады. Қолданбалы өнер — тек эстетикалық тәрбие құралы ғана емес, оқушылардың тұлғалық, танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамытуға ықпал ететін тәрбие мен білімнің маңызды саласы. Осыған байланысты құралда ұлттық ою-өрнек, зергерлік өнер, ағаш және металл өңдеу, киіз басу, кесте тігу, тері өңдеу сияқты дәстүрлі өнер түрлерін мектеп бағдарламасына тиімді енгізу жолдары жүйеленеді.

Заманауи интерпретация тұрғысынан әдістемелік жинақта жаңа дизайн бағыттары, экодизайн элементтері, цифрлық графикада ұлттық стильді қолдану, тұрмыстық заттарды ұлттық нақышта қайта жасау, STEAM бағытында интеграцияланған тапсырмалар сияқты инновациялық тәсілдер қамтылған. Әр бөлімде мұғалімдерге арналған практикалық ұсыныстар, сабақ жоспарына енгізуге болатын мысалдар, топтық және жеке жұмыс әдістері, жобалық жұмыстар үлгілері, қауіпсіздік техникасы бойынша нұсқаулықтар берілген.

5–9 сынып оқушыларына арналған әдістемелік ұсыныстар олардың көркемдік талғамын қалыптастыруға, ұлттық өнерге қызығушылығын арттыруға, дербес ойлау, композиция құрастыру, материалмен жұмыс істеу дағдыларын жетілдіруге бағытталған. Құрал ұлттық өнердің тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңінен аша отырып, оқушыны халықтық мәдениетпен байланыстыратын құндылықтық бағыттарды да қамтиды.

Әдістемелік құрал мұғалімдерге сабақ мазмұнын байытуға, оқушылардың шығармашылық жұмыстарын ұлттық стильде орындауға ынталандыруға, заманауи көркемдік технологияларды пайдаланып оқу үдерісін жаңғыртуға мүмкіндік береді. Ұлттық қолданбалы өнерді қазіргі заман талабына сай оқытуға арналған бұл құрал педагогтің кәсіби құзыреттілігін арттыруға, оқу-әдістемелік жұмысты жүйелі жүргізуге тиімді ресурс бола алады.

Мазмұны

Кіріспе I БӨЛІМ. ҰЛТТЫҚ ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1.1. Қазақтың ұлттық қолданбалы өнерінің тарихи қалыптасуы 1.2. Дәстүрлі өнердің түрлері: ағаш, металл, тері, киіз және кесте өнері 1.3. Ұлттық ою-өрнектің мән-мағынасы және символикасы 1.4. Этномәдени мұраның көркем еңбек пәніндегі тәрбиелік маңызы II БӨЛІМ. ДӘСТҮРЛІ ӨНЕР ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДАРМЕН ЖҰМЫС 2.1. Табиғи материалдармен жұмыс: ағаш өңдеу, сүйек, мүйіз, талшық 2.2. Киіз басу және жүннен бұйым дайындау технологиясы 2.3. Тері және металл өңдеу: қарапайым құралдар мен қауіпсіздік 2.4. Кесте тігу, тоқу және декоративтік бұйымдар жасау тәсілдері III БӨЛІМ. ЗАМАНАУИ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ЖӘНЕ КӨРКЕМ ДИЗАЙН 3.1. Ұлттық нақышты заманауи дизайнда қолдану: интерьер, киім, аксессуар 3.2. Экодизайн және тұрмыстық қалдықтарды қолданбалы өнерде пайдалану 3.3. Цифрлық графика және 3D модельдеуде ұлттық стильді енгізу 3.4. Оқушылардың жобалық жұмыстары: идея, эскиз, композиция, орындау кезеңдері IV БӨЛІМ. ПРАКТИКАЛЫҚ ЖОБАЛАР ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАР 4.1. 5–6 сынып оқушыларына арналған ұлттық қолданбалы өнерге бағытталған қарапайым жұмыстар 4.2. 7–9 сынып оқушылары үшін күрделенген шығармашылық жобалар 4.3. Сараланған тапсырмалар, жұптық және топтық жұмыс әдістері 4.4. Оқушылардың жұмысына бағалау критерийлері, көрме ұйымдастыру және рефлексия Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер

4 7 7 8 11 14 18 18 21 25 29 32 32 36 40 43 48 48 52 56 60 64 66

Кіріспе

Ұлттық қолданбалы өнер — қазақ халқының мәдени мұрасының өзегі, ұлттың дүниетанымын, эстетикалық талғамын, тұрмыс-тіршілігін, рухани құндылықтарын танытатын ерекше шығармашылық сала. Қазіргі заман талабында ұлттық өнерді жаңаша көзқараспен зерделеу, мектеп оқушыларына терең әрі түсінікті түрде меңгерту, оны заманауи интерпретацияда дамыту — көркем еңбек пәнінің өзекті міндеттерінің бірі. XXI ғасырдағы білім беру жүйесі оқушыны тек дәстүрлі қолөнер элементтерімен таныстыруды емес, оларды қазіргі дизайн, технология, экодизайн, цифрлық графика, шығармашылық жоба жасау сияқты бағыттарда қолдануды талап етеді.

Осы әдістемелік құрал ұлттық қолданбалы өнердің тарихы мен мазмұнын меңгерте отырып, мұғалімдерге оны оқушылардың жас ерекшелігіне, қызығушылығына және қазіргі білім беру стандарттарына сәйкес жаңа форматта оқытуға арналған тиімді тәсілдер ұсынады. Сонымен қатар, оқушыларды шығармашылық ойлауға, ұлттық мәдениетке құрметпен қарауға, эстетикалық талғамын дамытуға бағытталған практикалық тапсырмалар мен жобалар жүйеленген.

Тақырыптың өзектілігі

Бүгінгі күнде ұлттық мәдениетті сақтау, оны жаңа буынға заманауи көзқараспен жеткізу маңызды мәселенің бірі болып отыр. Глобализация үдерісінде жастардың ұлттық өнерге қызығушылығын арттыру, дәстүрді сақтай отырып, оны қазіргі стильмен ұштастырудың тиімді жолдарын көрсету — көркем еңбек пәні мұғалімдерінің басты міндеті.

Ұлттық қолданбалы өнерді оқыту оқушының шығармашылық әлеуетін ашуға, ұлттық құндылықтарды тануға, эстетикалық мәдениетін қалыптастыруға ықпал етеді. Бұл әдістемелік құралдың өзектілігі — ұлттық өнерді дәстүрлі күйінде ғана емес, заманауи интерпретацияда түсіндіру, ұлттық нақышты жаңа материалдармен, жаңа технологиялармен, жаңа тәсілдермен ықпалдастыру мүмкіндігін көрсетуінде.

Әдістемелік құралдың жаңашылдығы

• Ұлттық қолданбалы өнер элементтерін заманауи дизайн, экодизайн, цифрлық графика, 3D модельдеу, STEAM бағытындағы тапсырмалармен кіріктіру.

• Дәстүрлі өнерді оқытуда жобалық-шығармашылық әдісті, визуалдық модельдеу, эскиздік жұмыс, материалдармен тәжірибелік әрекеттер сияқты инновациялық тәсілдерді қолдану.

• Әр сыныпқа бейімделген сараланған тапсырмалар, қадамдық нұсқаулықтар, көрсетілімдік эскиздер, көрме ұйымдастыру әдістері ұсынылуы.

• Ұлттық өнердің тәрбиелік әлеуетін дамытуға бағытталған құндылыққа негізделген білім беру элементтері енгізілген.

Әдістемелік құралдың ғылымилығы

Құрал мазмұны этнография, өнертану, педагогика, психология, дизайн және мәдениеттану салаларындағы ғылыми деректерге негізделген. Ұлттық өнердің символдық мәні, ою-өрнек құрылымы, композициялық заңдылықтар, материал қасиеттері, технологиялық процестер ғылыми тұрғыда талданады. Сонымен қатар, оқушылардың жас ерекшелік психологиясына сәйкес өнерді қабылдау, зерттеу және орындау ерекшеліктері ескерілді.

Мақсаты

5–9 сынып көркем еңбек пәнінде ұлттық қолданбалы өнерді дәстүрлі және заманауи интерпретацияда меңгертудің тиімді әдістерін ұсыну, мұғалімдердің кәсіби шеберлігін арттыру және оқушылардың шығармашылық құзыреттерін дамыту.

Міндеттері

1. Ұлттық қолданбалы өнердің тарихи-мәдени негіздерін жүйелеу.

2. Дәстүрлі өнер технологияларын оқушы деңгейінде меңгертудің әдістемесін ұсыну.

3. Ұлттық нақышты заманауи дизайн бағыттарымен кіріктіру жолдарын көрсету.

4. Материалдармен жұмыс орындауға арналған практикалық нұсқаулықтар дайындау.

5. Жобалық-шығармашылық жұмыстарды ұйымдастыру және бағалау тәсілдерін ұсыну.

6. Оқушылардың эстетикалық талғамын, шығармашылық ойлауын дамыту әдістерін қарастыру.

7. Мұғалімдерге сабақ барысында қолдануға арналған сараланған тапсырмалар әзірлеу.

8. Ұлттық өнер негізінде құндылыққа бағытталған тәрбие берудің әдіс-тәсілдерін ұсыну.

Әдістемелік құралдың ғылыми-әдістемелік деңгейі

Құрал көркем еңбек пәнінің жаңартылған оқу бағдарламасына, жас ерекшелік психологиясына, ұлттық мәдениетке негізделген заманауи ғылыми-әдістемелік талаптарға сай құрылған. Оқытуда қолданылатын әдістер: жобалық оқыту, шығармашылық тапсырмалар, саралап оқыту, көрнекілік, тәжірибелік-тәжірибелік әдістер, цифрлық құралдарды қолдану секілді заманауи педагогикалық тәсілдермен толықтырылған.

Әдістемелік құралдың негізгі бағыт-бағдары

• Ұлттық қолданбалы өнердің мазмұнын ғылыми және практикалық тұрғыда түсіндіру.

• Дәстүрлі технологияларды қарапайымнан күрделіге қарай үйрету.

• Заманауи дизайн бағыттарымен кіріктірілген оқу материалдарын әзірлеу.

• Оқынушыларды жобалық және шығармашылық жұмысқа бейімдеу.

• Ұлттық құндылықтарды білім беру үдерісіне енгізу.

Әдістемелік құралдың теориялық және практикалық маңыздылығы

Теориялық маңыздылығы:

Ұлттық өнердің мәні, тарихы, түрлері, ою-өрнек символикасы, композициялық заңдылықтары ғылыми-теориялық негізде талданып, жүйеленді. Бұл мұғалімнің әдістемелік дайындығын күшейтуге мүмкіндік береді.

Практикалық маңыздылығы:

Материалдармен жұмыс жасау әдістері, қадамдық нұсқаулықтар, жобалық жұмыс үлгілері, сыныпқа бейімделген тапсырмалар, көрме ұйымдастыру әдістері нақты практикалық құрал ретінде ұсынылады. Мұғалім сабақта тікелей қолдана алады.

Әдістемелік құралдан күтілетін нәтижелер

• Оқушылардың ұлттық қолданбалы өнерге қызығушылығы артады.

• Шығармашылық қабілеті, эстетикалық талғамы, композициялық ойлауы қалыптасады.

• Заманауи дизайн, экодизайн, цифрлық графикамен жұмыс істеу дағдылары дамиды.

• Ұлттық мәдениетке құрмет, ұлттық құндылықтарды тану деңгейі жоғарылайды.

• Мұғалімдердің кәсіби құзыреттілігі артып, сабақ өткізу сапасы жақсарады.

• Жобалық-шығармашылық жұмыстардың сапасы көтеріледі және мектепішілік көрмелердің мазмұны байиды.

I БӨЛІМ. ҰЛТТЫҚ ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕРДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Қазақтың ұлттық қолданбалы өнерінің тарихи қалыптасуы

Қазақтың ұлттық қолданбалы өнері — халқымыздың материалдық және рухани мәдениетін бейнелейтін, ғасырлар бойы қалыптасқан қолданбалы-шеберлік дәстүрлерінің жиынтығы. Ол көшпелі өмір салтының ерекшеліктерімен, табиғатпен етене байланысымен, этностың дүниетанымдық көзқарастарымен, салт-дәстүрімен тығыз байланысты дамыды. Қолданбалы өнердің дамуы адамзаттың күнделікті тұрмыс қажеттілігін өтеуден басталып, уақыт өте келе эстетикалық, символдық және көркемдік мәнге ие күрделі өнер түріне айналды.

Ежелгі қазақ қоғамында материалдық мәдениеттің негізгі бөлігін көшпелі өмірге лайықты бұйымдар — ағаш төсек, жүкаяқ, асадал, текемет, сырмақ, киіз үйдің жабдықтары, ер-тұрман, зергерлік әшекейлер, тұрмысқа арналған құрал-жабдықтар, киім-кешек түрлері құрады. Бұл бұйымдарды жасау барысында халық шеберлері табиғи материалдарды тиімді қолдана отырып, соған тән технологияларды қалыптастырды. Мысалы, ағаш шеберлері тұтас тұлғалы бұйымдарды құрастыруда оймыштау, оюлау, бедерлеу әдістерін дамытты; киіз басу ісінде ыстық, бу, су қолданылатын технологиялық жолдар жетілдірілді; кесте өнерінде түрлі тігіс түрлері қалыптасты; тері өңдеуде өру, бедерлеу, илеу технологиялары жетілді.

Қазақ қолданбалы өнерінің ерекше дамыған салаларының бірі — ою-өрнек өнері. Оюлар алғашында магиялық мәнге ие символдар ретінде қолданылып, кейіннен көркемдік композицияның негізгі элементіне айналды. «Қошқар мүйіз», «түйе табан», «ботакөз», «өркеш», «құс қанат» секілді өрнектер табиғаттағы үйлесімділікті, өмірдің үздіксіздігін, игілік пен берекенің белгісін білдіреді. Ою-өрнек өнері ұлттық мәдениеттің шежіресі іспетті — онда халықтың тұрмыс-тіршілігі, наным-сенімі, эстетикалық талғамы көрініс тапқан.

Қолданбалы өнердің тарихи қалыптасуына көрші елдермен мәдени байланыстар да ықпал етті. Ұлы Жібек жолы арқылы қолөнер бұйымдарының алмасуы, Шығыс өнерінің ықпалы, түркілік ортақ өрнектердің дамуы қазақ шеберлерінің көркемдік талғамын кеңейтті. Соған қарамастан қазақ қолөнері өзіндік ұлттық сипат пен аймақтық ерекшеліктерін сақтап қалды.

XVIII–XIX ғасырларда қазақ қоғамындағы жауынгерлік дәстүрлер мен тұрмыстық қажеттіліктердің өзгеруі қолөнердің жаңа түрлерін дамытты. Ер-тұрман жасау өнері, қару-жарақ әшекейлеу, зергерлік бұйымдар көбейіп, әйел әшекейлері — сырға, білезік, шолпы, бойтұмар — көркемдік деңгейі жағынан өте жоғары дәрежеге жетті. Шеберлер тек әшекей жасаумен шектелмей, оған символдық, қорғаушы мағына беріп отырды.

XX ғасырда урбанизацияға байланысты дәстүрлі қолөнердің бірқатар түрлері әлсірегенімен, оның мәдени құндылығы қайта бағаланып, ұлттық өнерді зерттеу және оқу үдерісіне енгізу басталды. Бүгінде қолөнер элементтері сәндік қолданбалы өнер, дизайн, интерьерлік шешімдер, ұлттық сувенирлер, заманауи сән индустриясы бағытында жаңаша дамуда.

Қазақтың ұлттық қолданбалы өнерінің тарихи қалыптасуы — үздіксіз шығармашылық эволюция. Ол халықтың ғасырлар бойғы тәжірибесін, табиғатпен байланысын, өмір сүру салтын және эстетикалық мұратын танытады. Бұл тарихи негізді 5–9 сынып оқушыларына түсіндіру олардың ұлттық мәдениетке құрметін арттырып қана қоймай, шығармашылық жобалар орындауға қажетті танымдық база қалыптастырады.

1.2. Дәстүрлі өнердің түрлері: ағаш, металл, тері, киіз және кесте өнері

Қазақтың ұлттық қолданбалы өнері ғасырлар бойы қалыптасқан шеберлік дәстүрлерінің жиынтығы ретінде қарастырылады. Оның ерекшелігі — табиғи материалдарды тиімді пайдалану, тұрмысқа қажетті бұйымдарды әсемдікпен, символдармен және ұлттық нақышпен үйлестіре жасау. Қолөнердің әрбір саласы — ағаш, металл, тері, киіз және кесте өнері — қазақ халқының эстетикалық талғамын, тұрмыстық тәжірибесін, дүниетанымын, аймақтық ерекшеліктерін танытады. Бұл тарауда дәстүрлі өнердің негізгі түрлері ғылыми-әдістемелік тұрғыда қарастырылып, материалдың физикалық қасиеттері, технологиялық ерекшеліктері, қолдану аясы және көркемдік мәні жан-жақты сипатталады.

Ағаш өнері

Ағаш өңдеу қазақ қолөнерінің ең көне және кең тараған түрлерінің бірі. Қазақ қоғамында ағаштан жасалатын бұйымдар күнделікті тұрмыста кең қолданылған: қымызға арналған күбі, ожау, тостаған, сандық, кебеже, адалбақан, жүкаяқ, бесік, асадал, қымыз ағаштары, үй жиһаздары. Ағаш шеберлері (үйшілер, ағаш ұсталары) табиғи материалдың құрылымын жақсы білген, әр ағаштың қасиетін ескере отырып, бұйымды оның қолдану мақсатына қарай таңдаған.

Ағаштың тығыздығы, иілгіштігі, беріктігі, жылуға төзімділігі оның қолдану аясын анықтаған. Мысалы, қайың мен талдан бесік, қайыңнан адалбақан, қарағаштан берік ыдыстар жасалған. Ағаш өңдеуде қолданылған негізгі технологиялық әдістер: шабу, жону, оймыштау, бедерлеу, құрастыру, тесіктерді әдемілеу, лактау.

Өрнектеу өнерінде көбіне «қошқар мүйіз», «сыңар мүйіз», «ирек», «дөңгелек», «шаршы» сияқты геометриялық және зооморфтық оюлар қолданылған. Ағаш бұйымдарының көпшілігі тек утилитарлық мақсатқа ғана емес, эстетикалық талғамды дамытуға бағытталған сәндік элемент ретінде де маңызды болған.

5–9 сыныптағы көркем еңбек сабақтарында ағаш өңдеудің қарапайым тәсілдерін үйрету оқушылардың моторикасын, қол дағдысын, композиция құру қабілетін дамытады. Бұл бағытта эскиз жасау, ою шаблондары, құрастыру, қарапайым ағаш бұйымдарын дайындау тапсырмалары тиімді.

Металл өнері

Металл өңдеу өнері — қазақ қолданбалы өнерінің ең күрделі және жоғары дамыған саласы. Қазақ зергерлері күміс, мыс, алтын, қола, жез сияқты металдарды әшекей бұйымдар мен тұрмыстық заттар жасауға пайдаланған.

Зергерлік өнердің негізгі бұйымдары: сақина, жүзік, білезік, шолпы, шекелік, сырға, өңіржиек, бойтұмар, түйме, қапсырма, кемер белдік, ертоқым әшекейлері.

Металл өңдеуде қолданылған технологиялар: соғу, құю, қалыпқа салу, беттеу, қаптау, нақыштау (шербек), оймыштау, қаралау (чернь), алтын жалату, құйма жасау, сым орау техникасы (филигрань).

Күміс әшекейлердің қорғаушы, тазартушы қасиеттеріне сенген қазақтар зергерлік бұйымдарды тек әшекей емес, рухани мағынасы бар зат ретінде қабылдаған. Зергердің басты міндеті — бұйымды әдемі әрі символикалық мәнмен жасау.

Металл өнерінің эстетикалығы оның форма, ырғақ, симметрия, пропорция, композиция бірлігі арқылы көрінеді. Зергерлер ою-өрнекті металл бетіне тереңдетіп, көтеріңкі етіп немесе бедерлі әдіспен шебер қолданған.

Оқушылар үшін металлмен жұмыс істету күрделірек болғандықтан, мектепте көбіне қауіпсіз материалдар (фольга, алюминий, қалың қағаз, сым, жұмсақ металл пластиналар) пайдаланылады. Олар арқылы металл өнерінің негізін, өрнек салу техникасын, композиция құруды үйретуге болады.

Тері өнері

Тері өңдеу қазақ тұрмысында ерекше орын алған. Мал терісін илеу, бояу, жұмсарту, оюлау, өрнектеу секілді жұмыстар тері шеберлерінің кәсібі болған. Тері бұйымдары көшпелі өмір салтына сай қолайлы, жеңіл және берік болғандықтан, күнделікті тұрмыстық қажеттілікті өтеген.

Тері өнеріне жататын бұйымдар: айыл, өмілдірік, құйысқан, ат әбзелдері, торсық, мес, саба, көнек, ер-тұрман тоқымдары, садақ қаптары, тері белдіктер, дорба, қамшы.

Технологиялық әдістері: теріні илеу (өсімдікпен, маймен, қышқылмен), жұмсарту, бояу, қалыпқа келтіру, ою салу, өрім тоқу, тесіп өрнектеу, құрастыру. Өрім өнері — теріден өрім жасап, бұйымға сән беру әдісі — қазақ қолөнерінің күрделі әрі көркем түрлерінің бірі.

Тері бұйымдарын безендіруде симметрия, ырғақ, қайталану, элементтердің үйлесімділігі басты орын алады. Өрнектер көбіне геометриялық және зооморфтық сипатта болады.

Мектеп бағдарламасында тері өнерін үйретуде қауіпсіз материалдар — жасанды былғары, қатырма, жіңішке өрім жасайтын жіптер, макраме техникасы қолданылады. Бұл оқушыларды дәстүрлі технологиямен таныстыруға мүмкіндік береді.

Киіз өнері

Киіз — қазақтың көшпелі өмірімен тығыз байланысты материал. Киіз басу — ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан технология, ол қой жүнінің табиғи қасиеттеріне негізделеді. Жүннің иілгіштігі, бір-біріне жабысып тұру қабілеті киіз жасаудың басты ерекшелігін қалыптастырды.

Киізден жасалған бұйымдар: текемет, сырмақ, киіз үйдің жабдықтары (туырлық, үзік, киіз есік), аяққап, дорба, төсеніш, бас киім, бұйым қаптары.

Киіз басу технологиясы: жүнді іріктеу, түту, шайқау, сабау, тепкілеу, батыру, ыстық сумен өңдеу, ши орау, өрнек орналастыру. Әр өңірдің өзіне тән киіз өрнектері, түстік үйлесімдері және орындау техникасы болған.

Сырмақ жасауда аппликация, тігіс, қайып тігіс, тепшу, шалу тігістер қолданылады. Сырмақтың түстік шешімі мен симметриялық композициясы қазақ ою-өрнек өнерінің классикалық үлгісін көрсетеді.

Қазіргі уақытта киіз өнері заманауи сән индустриясында, интерьер дизайнында, экологиялық таза материалдар жасауда кеңінен қолданылуда. Көркем еңбек сабақтарында киізбен жұмыс жүннің қасиетін түсіндіру, қол моторикасын дамыту, композиция құру үшін өте тиімді.

Кесте өнері

Кесте — қазақ әйелдерінің ең сәнді әрі нәзік өнер түрлерінің бірі. Кесте бұйымдары тұрмыстық заттарды әсемдеуге, киім-кешекті сәндеуге және үй ішінің безендірілуіне арналған.

Кесте қолданылатын заттар: тұскиіз, құрақ көрпе, жастық тысы, орамал, камзол, сәукеле, шапан, бас киімдер, төсеніш түрлері.

Кесте тігу техникасы өте көп: шым кесте, сабақ тігіс, баспа кесте, айқас тігіс, жалған тігіс, оюлы кесте, моншақпен кестелеу. Әр тігіс түрі композицияда ерекше фактура, реңк және көркемдік береді.

Кестенің түс үйлесімділігі, нәзік сызықтары мен ритмі қазақ әйелдерінің талғамы мен шеберлігін көрсетеді. Тақырыптық символика көбіне табиғат, гүл, жапырақ, құс бейнесі, геометриялық өрнектер түрінде беріледі.

Мектепте кесте өнерін үйрету үшін жіп, канва, инесіз қауіпсіз материалдар, жіппен сурет салу (нитеграфия), қағаздағы тесікті кестелеу әдістері қолданылады. Бұл әдістер оқушыны шығармашылыққа, дәлдікке, ұқыптылыққа тәрбиелейді.

Ағаш, металл, тері, киіз және кесте өнері — қазақ халқының ұлттық қолданбалы өнерінің негізгі салалары. Бұл өнер түрлері материалдың қасиетін терең білуді, технологиялық дағдыларды меңгеруді, эстетикалық сезім мен шығармашылық ойлауды талап етеді. 5–9 сынып көркем еңбек пәнінде дәстүрлі өнерді оқыту оқушыға ұлттық мәдениетті танытумен қатар, оның шығармашылық қабілетін дамытады, ұлттық құндылыққа құрмет сезімін оятады.

1.3. Ұлттық ою-өрнектің мән-мағынасы және символикасы

Ұлттық ою-өрнек — қазақ халқының рухани мәдениетінің, эстетикалық талғамының, дүниетанымының көркем бейнесін танытатын ерекше өнер саласы. Ол тек көркемдік безендіру элементі ғана емес, халқымыздың өмір салтын, табиғатқа көзқарасын, наным-сенімін, әлеуметтік дәстүрлерін, символдық дүниетанымын сақтап қалған ақпараттық-мәдени код болып табылады. Қазақ ою-өрнектерінің тарихи тамыры мыңдаған жылдарға созылып, түркілік, сақ, ғұн мәдениеттерімен байланысты қалыптасқан. Уақыт өте келе ою-өрнек композициялық заңдылықтар тұрғысынан жетіліп, қолданбалы өнердің барлық саласына кеңінен енгізілді.

Ою-өрнектің дүниетанымдық негізі

Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде ою-өрнек әлемнің құрылымын, табиғаттағы үйлесімділікті, адам мен қоршаған орта арасындағы байланысты білдіретін символдарға толы. Әр өрнек элементі белгілі бір мағыналық жүктемені көтереді: береке, молшылық, қорғаныс, тіршілік, өсіп-өрбу, қозғалыс, шексіздік, өмірдің жалғастығын бейнелейді.

Мысалы:

• Табиғатқа негізделген өрнектер — өсімдік, жануар, ғарыштық элементтер адамның табиғатпен тұтастық идеясын көрсетеді.

• Геометриялық өрнектер — әлемнің құрылымдық үйлесімі мен тәртібін бейнелейді.

• Космогониялық өрнектер — Күн, Ай, жұлдыз қозғалысын, уақыт пен кеңістікті түсіндірудің дәстүрлі моделін білдіреді.

Осылайша, ою-өрнек — халықтың көркемдік философиясы, эстетикалық ойлау жүйесінің көрінісі.

Қазақ ою-өрнегінің негізгі топтары және олардың символикасы

Ғалымдар ою-өрнектерді мағынасына, құрылымына, шығу тегіне байланысты бірнеше топқа бөледі. Қазақ қолөнерінде жиі қолданылатын өрнек топтары төмендегідей:

1. Зооморфтық өрнектер

Бұл топ жануарлар бейнесінен, олардың дене бөліктерінен шыққан. Ең кең тарағаны — «қошқар мүйіз», ол қазақ оюының негізі болып есептеледі. «Қошқар мүйіз» — молшылықтың, өсіп-өнудің, берекенің, күш-қуаттың белгісі.

Басқа элементтер:

• Түйе табан — төзімділік, ырыс;

• Бүркіт қанат — еркіндік, биіктік;

• Жылқы бейнесі — батылдық, жүйрік ой, жеңіс;

• Құстың тұмсығы және қауырсыны — нәзіктік пен сұлулықтың символы.

Зооморфтық өрнектер киіз үй жабдықтарында, киімдерде, ер-тұрманда, зергерлік бұйымдарда көп кездеседі.

2. Өсімдік тектес өрнектер

Өсімдік элементтері табиғаттың жаңаруы мен өмірдің үздіксіздігін білдіреді.

Негізгі элементтер:

• Гүл — сұлулық пен үйлесім;

• Жапырақ — өміршеңдік, көктем;

• Шиыршықталған сабақтар — өсу, дамудың үздіксіздігі;

• Жеміс өрнектері — молшылық, құт-береке.

Олар көбіне кесте өнерінде, тұскиіздерде, әйелдер киімдерінде көп қолданылады.

3. Геометриялық өрнектер

Бұл топта үшбұрыш, төртбұрыш, ромб, сызық, шеңбер сияқты формалар пайдаланылады.

Геометриялық символдардың мағынасы:

• Шеңбер — әлем, тұтастық, шексіздік;

• Үшбұрыш — уақыттың үш кезеңі немесе аспан–жер–су байланысы;

• Төртбұрыш — тұрақтылық, жер әлемі;

• Ромб — әйел бастауын, құнарлылықты білдіретін көне символ.

Геометриялық өрнектер ағаш бұйымдарында, кілемдерде, ши орауда ерекше орын алады.

4. Космогониялық өрнектер

Бұл топ Жер, Күн, Ай, жұлдыз қозғалысы туралы дәстүрлі түсініктерді көрсетеді.

Негізгі элементтер:

• Күн бейнесі — жарық, жылылық, өмір;

• Ай өрнегі — әйел бастауы, нәзіктік;

• Жұлдызша өрнек — жол, бағыт, үміт.

Бұл өрнектер көбінесе тұмарлар мен киім әшекейлерінде кездеседі.

Ою-өрнек композициясының заңдылықтары

Қазақ оюлары тек символдық мағына ғана беріп қоймайды, сонымен бірге композициялық құрылымның күрделі заңдылықтарына бағынады. Классикалық композицияның негізгі элементтері — ырғақ, симметрия, тепе-теңдік, пропорция, қайталану, негізгі және қосалқы бөліктердің үйлесімі.

• Симметрия — композицияға тәртіп, жинақылық береді.

• Ырғақ — элементтердің біркелкі немесе өзгермелі қайталануы арқылы қозғалыс сезімін тудырады.

• Контраст — түстік немесе көлемдік айырмашылық арқылы ерекшелік жасайды.

• Тепе-теңдік — жалпы бұйымның үйлесімді көрінісін қамтамасыз етеді.

Бұл заңдылықтар сырмақ, текемет, кесте, ағаш оймыштарында айқын көрінеді.

Ою-өрнектің қолдану аясы

Ою-өрнек қазақ қолданбалы өнерінің барлық саласында қолданылады:

• Киіз бұйымдарында: сырмақ, текемет, төсеніштер.

• Кесте өнерінде: тұскиіз, камзол, жастық тысы, сәукеле.

• Ағаш бұйымдарында: сандық, кебеже, адалбақан, жиһаздар.

• Металл өнерінде: күміс әшекейлер, ер-тұрман бөлшектері.

• Тері бұйымдарында: қамшы, белдік, ат әбзелдері.

• Құрақ өнерінде: түрлі геометриялық композициялар.

• Заманауи дизайнда: графикалық дизайн, логотип, интерьер, киім үлгілері.

Ою-өрнек ұлттық стильді қайта жаңғыртуда негізгі көркемдік код болып табылады.

Ою-өрнектің тәрбиелік және мәдени мәні

Қазақ ою-өрнегін мектепте оқыту оқушыларға үлкен мәдени-рухани тәрбие береді:

• Ұлттық мәдениетке деген қызығушылық артады.

• Символдық ойлау және көркемдік қабылдау қабілеті дамиды.

• Эстетикалық талғам, түстік үйлесімділік сезімі қалыптасады.

• Шығармашылық қиял ұшталады.

• Дәстүр мен заманауи өнер арасындағы байланысты түсінеді.

Көркем еңбек пәнінде ою-өрнекті меңгеру оқушыларға композиция жасауды, қол дағдысын дамытуды, материалдармен жұмыс істеуді, ұлттық мотивтерді тануды үйретеді.

Заманауи интерпретациядағы ою-өрнек

Қазіргі кезеңде ұлттық ою-өрнек жаңа форматтарда қайта жандануда:

• киім дизайнында;

• ұлттық бренд жасау процесінде;

• интерьерлік шешімдерде;

• цифрлық графика және иллюстрацияда;

• 3D модельдеу мен анимацияда;

• кәдесый өнімдерінде;

• экодизайнда.

Бұл — ұлттық өнердің уақытпен бірге жаңарып, жаңа мазмұн алуына жол ашатын үрдіс.

Ұлттық ою-өрнек — қазақ халқының мәдени болмысын, эстетикалық талғамын, рухани дүниетанымын, табиғатпен үйлесімін бейнелейтін күрделі көркемдік тіл. Оның мән-мағынасы мен символикасын оқушыға түсіндіру — ұлттық мәдениетті сақтаудың, суреткерлік ойлауды дамытудың және шығармашылық қабілетті жетілдірудің маңызды құралы. 5–9 сынып көркем еңбек пәнінде ою-өрнекті үйрету арқылы мұғалім оқушыларды әрі ұлттық дәстүрмен таныстырады, әрі заманауи көркемдік ойлау деңгейіне бағыттайды.

1.4. Этномәдени мұраның көркем еңбек пәніндегі тәрбиелік маңызы

Этномәдени мұра — халықтың рухани тәжірибесі, дүниетанымы, салт-дәстүрі, өнері мен мәдениетінің ғасырлар бойы жинақталған құндылықтары. Көркем еңбек пәні — осы этномәдени байлықты өскелең ұрпаққа жеткізетін ең тиімді білім салаларының бірі. Себебі қолданбалы өнерді, ою-өрнектерді, дәстүрлі шеберлік түрлерін меңгеру тек техникалық дағдыларды ғана емес, сонымен қатар мәдени-ұлттық тәрбиені, құндылықтық бағдарды, адамгершілік қасиеттерді қалыптастырады.

Этномәдени мұраны көркем еңбек сабақтарына енгізу — ұлттық бірегейлікті сақтау, мәдени сабақтастықты жалғастыру, оқушылардың тұлғалық дамуына ықпал ету бағытындағы маңызды педагогикалық міндеттердің бірі.

Этномәдени мұраның тәрбиелік мазмұны

Этномәдени мұра — халықтың рухани және материалдық мәдениетінің тұтас жүйесі. Оның құрамына дәстүрлі өнер, салт-дәстүр, ұлттық ойындар, мифология, музыка, тіл, тұрмыстық мәдениет, қолданбалы шеберлік түрлері кіреді.

Көркем еңбек пәнінде этномәдени мұраны пайдалану оқушыларға төмендегідей құндылықтарды сіңіреді:

1. Ұлттық өзіндік сананы қалыптастыру.

Оқушы өз халқының тарихын, өнерін, ерекшелігін тани отырып, өзінің этностық бірегейлігін сезінеді.

2. Өнер арқылы ұлттық дүниетанымды меңгеру.

Әр өрнектің, әр бұйымның артында халықтың философиясы, өмірге көзқарасы, табиғатты түсінуі жатыр.

3. Рухани-адамгершілік тәрбие.

Шыдамдылық, еңбекқорлық, әсемдікке құштарлық, ұқыптылық сияқты қасиеттер шеберлік арқылы қалыптасады.

4. Эстетикалық мәдениет қалыптастыру.

Дәстүрлі өнердің түстік шешімі, композициялық заңдылықтары оқушының талғамын дамытады.

Көркем еңбек пәніндегі этномәдени тәрбиенің рөлі

1. Ұлттық құндылықтар арқылы тәрбие беру

Қазақтың ою-өрнектері, қолөнер бұйымдары, киіз өнері, зергерлік заттары — ұлттық болмыстың ажырамас бөлігі. Сабақта осы элементтерді талдау, орындау, қайта жасау арқылы оқушылар:

• ұлттық өнердің мәнін түсінеді;

• салт-дәстүрлердің тәрбиелік мағынасын қабылдайды;

• эстетикалық және мәдени танымын кеңейтеді.

Мысалы, «қошқар мүйіз» оюының береке мен молшылық символы екенін үйренген оқушы әр өрнектің артында жатқан мәдени мағынаны түсінеді.

2. Тұлғалық құзыреттерді дамыту

Этномәдени мұраға негізделген тапсырмалар оқушының:

• шығармашылық ойлауын,

• эстетикалық талғамын,

• қол дағдыларын,

• көркемдік қабылдауын,

• қиялын,

• композиция құру шеберлігін дамытады.

Кесте тігу, құрақ құрау, ағашқа өрнек салу, киіз басу — оқушының моторикасын дамытуда өте тиімді.

3. Рухани сабақтастық қалыптастыру

Көркем еңбек пәнінде ұлттық өнерді оқыту оқушыларды ата-баба мұрасымен байланыстырады. Бұл процесс оларда:

• рухани сабақтастық сезімін,

• ата дәстүрге құрметті,

• ұлттық мәдениетке қызығушылықты нығайтады.

Практикалық шеберлік пен еңбек мәдениеті

Этномәдени мұраның маңызды компоненті — еңбекке құрмет. Халық шеберлері жасаған бұйымдардың әрқайсысы еңбекқорлықтың, дәлдіктің, жауапкершіліктің үлгісі.

Көркем еңбек сабағы:

• сабақта материалдарды дұрыс қолдануды,

• құралдармен қауіпсіз жұмыс жасауды,

• жұмысты жоспарлауды,

• нәтижеге жету үшін табандылық танытуды үйретеді.

Мысалы, сырмақ жасау немесе құрақ құрау барысында оқушы көп қадамды, жүйелі әрекеттерді орындап, еңбектің құндылығын түсінеді.

Этномәдени мұра арқылы шығармашылық ойлауды дамыту

Дәстүрлі өнер элементтерін заманауи стильмен ұштастыру — оқушының шығармашылық потенциалын ашатын тиімді әдіс.

Мысалы:

• ұлттық оюды заманауи логотипке айналдыру;

• киім дизайнында ұлттық нақыш қолдану;

• интерьерге арналған экодизайн жобасын ұлттық стильмен орындау;

• цифрлық графикада өрнектерді жаңаша композициялау.

Мұндай тапсырмалар оқушыны дәстүр мен жаңашылдық арасындағы байланысты табуға, эстетикалық ойлауын дамытуға бағыттайды.

Этномәдени мұраның коммуникативтік маңызы

Көркем еңбек сабақтарында топтық, жұптық, бірлескен жобалар орындау арқылы:

• бір-бірімен қарым-қатынас жасау,

• өзара көмек көрсету,

• пікір алмасу,

• шығармашылық шешім қабылдау дағдылары дамиды.

Мысалы, киізден бұйым жасау немесе көрме ұйымдастыру барысында оқушылар рөлдерге бөлініп, ортақ мақсатқа жету үшін бірігіп жұмыс істейді. Бұл процессте олар ұлттық болмысты ұжымдық тәжірибе арқылы меңгереді.

Этномәдени мұраның құндылыққа бағытталған тәрбиедегі орны

Көркем еңбек пәні оқушыға тек көркемдік білім бермейді, сонымен бірге құндылықтарға тәрбиелейді:

• Құрмет — ұлттық дәстүрге, ата мұрасына құрмет.

• Жауапкершілік — тапсырманы орындаудағы міндетке адалдық.

• Ынтымақтастық — топтық жұмыста бірлесе шешім қабылдау.

• Еңбекқорлық — өнімді еңбек ету арқылы мақсатқа жету.

• Шығармашылық — жаңа идеялар ұсыну, өзіндік стиль қалыптастыру.

Бұл құндылықтар оқушының азаматтық және мәдени тұлға болып қалыптасуына ықпал етеді.

Этномәдени мұраның эстетикалық тәрбиедегі рөлі

Эстетикалық тәрбие — көркем еңбек пәнінің негізгі мақсаттарының бірі. Этномәдени мұра арқылы:

• түстер үйлесімі,

• форма мен пропорция,

• ритм мен симметрия,

• композициялық тепе-теңдік сияқты эстетикалық заңдылықтар меңгертіледі.

Мұның нәтижесінде оқушыларда ұлттық өнерге тән нәзік эстетикалық сезім қалыптасады.

Көркем еңбек пәніндегі этномәдени мұраның интеграциялық мүмкіндігі

Этномәдени мазмұн басқа пәндермен интеграция жасауға мүмкіндік береді:

• Тарихпен — дәстүрлі өнердің даму кезеңдерін байланыстыру;

• Географиямен — аймақтық ерекшеліктерді зерттеу;

• Әдебиетпен — өнер туралы аңыз-әңгімелер, жырлар;

• Музыкамен — дәстүрлі аспаптар мен өнер тектестігі;

• Информатикалықпен — ою-өрнектерді цифрлық графикада жаңғырту.

Бұл интеграция оқушылардың мәдени дүниетанымын кеңейтеді.

Этномәдени мұра — көркем еңбек пәнінің ең маңызды мазмұндық компоненті. Ол оқушыға тек қолөнер дағдыларын ғана емес, ұлттық болмыс пен құндылықтарды, халықтың рухани дүниесін, мәдени сабақтастықты түсіндіреді. Оқушы ұлттық өнерді практикалық түрде меңгере отырып, ұлттық өзіндік санасы қалыптасады, шығармашылық ойлауы дамиды, эстетикалық мәдениеті жоғарылайды.

Көркем еңбек сабақтарына этномәдени мазмұнды жүйелі енгізу — ұлттық мәдениетті сақтаудың, оны жаңа буынға түсінікті әрі қызықты форматта жеткізудің ең тиімді жолдарының бірі.

II БӨЛІМ. ДӘСТҮРЛІ ӨНЕР ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ ЖӘНЕ МАТЕРИАЛДАРМЕН ЖҰМЫС

2.1. Табиғи материалдармен жұмыс: ағаш өңдеу, сүйек, мүйіз, талшық

Табиғи материалдармен жұмыс істеу – дәстүрлі қолданбалы өнердің негізгі құрамдас бөлігі және көркем еңбек пәнінде практикалық дағдыларды қалыптастырудың маңызды бағыты. Ағаш, сүйек, мүйіз, талшық сияқты материалдар адамзат мәдениетінде ежелден қолданылып келеді. Қазақ халқы үшін бұл материалдар тек тұрмыстық қажеттілікке қызмет етіп қана қоймай, ұлттық дүниетаным мен эстетикалық талғамды танытатын көркемдік құндылыққа айналған. Сондықтан 5–9 сынып оқушыларына табиғи материалдармен жұмыс істеу технологиясын үйрету олардың шығармашылық әлеуетін ашуға, техникалық дағдыларын дамытуға, ұлттық мұраға қызығушылығын күшейтуге негіз болады.

Ағаш өңдеу өнері және оның технологиясы

Ағаш – қазақ тұрмысында ең кең қолданылған табиғи материалдардың бірі. Көшпелі өмір салты ағаштан жасалатын бұйымдардың функционалдық маңызын арттырған. Қазақ шеберлері ағашты оның физикалық қасиеттеріне қарай таңдаған: қайың – жұмсақ әрі өңдеуге жеңіл, қарағаш – берік, итмұрын – икемді, тал – жеңіл және майысқақ.

Ағаш өңдеудің негізгі кезеңдері:

1. Ағашты таңдау және дайындау – материалдың тегіс, сызатсыз, құрғақ болуы маңызды.

2. Жону және шабу – бұйымның негізгі формасы беріледі.

3. Құрастыру – шыбық, қосымша бөлшектер, шегелер арқылы біріктіру.

4. Оймыштау және өрнектеу – ұлттық ою-өрнек композицияларын қолдану.

5. Жылтырату және әрлеу – бұйымның беріктігін арттыру үшін лак, май, балауыз қолдану.

Көркем еңбек пәнінде ағашпен жұмыс істеу дағдылары:

• эскиз жасау, пішін таңдау;

• ағашты қауіпсіз кесу, тегістеу;

• қарапайым ою-өрнектерді орналастыру;

• жабыстыру, құрастыру;

• бұйымды сәндік тұрғыда безендіру.

Оқушылар ағашпен жұмыс жасағанда моторикасы дамып, кеңістіктік ойлауы, дәлдікке үйренуі, материал қасиетін түсінуі артады.

Сүйекпен жұмыс істеу ерекшеліктері

Сүйек – қазақ қолданбалы өнеріндегі нәзік әрі күрделі материал. Көбіне ірі қара немесе түйенің жілік сүйектері, кейде балық сүйектері қолданылған. Сүйек – қатты, жеңіл, әсем фактуралы материал, сондықтан зергерлік бұйымдар мен сәндік заттар жасауда кең пайдаланылған.

Сүйектің артықшылықтары:

• табиғи ақ түсті фактурасы;

• жеңілдігі;

• өңдеуге шағын құралдар жеткілікті болуы;

• сырлау, оюлау, жылтыратуға икемділігі.

Сүйекті өңдеу кезеңдері:

1. Сүйекті тазарту және қайнату – артық майдан, ет қалдықтарынан арылту.

2. Құрғату – формасын сақтап, морт сынбауы үшін дұрыс кептіру.

3. Тегістеу және жону – алғашқы пішін беру.

4. Ойып өрнектеу – нәзік сызықтармен ұлттық оюларды қолдану.

5. Жылтырату – әйнекпен немесе абразивпен өңдеу.

Сүйекпен жасалған бұйымдар: тарақ, түйме, бойтұмар, қапсырма элементтері, ер-тұрман бөлшектері, шолақ шақпақтар.

Мектеп жағдайында қолдану:

Қауіпсіздік мақсатында оқушыларға табиғи сүйектің орнына:

• пластик сүйек имитациясы,

• қатырма материал,

• полимер саз,

• жұмсақ модельдік пластик пайдалану ұсынылады.

Бұл оларды сүйек өнерінің эстетикасымен таныстырып, технологиялық негіздерді меңгеруге мүмкіндік береді.

Мүйіз өңдеу техникасы

Мүйіз – қазақ қолөнерінде ерекше орын алатын материал. Ол берік, серпімді және табиғи бедері әдемі түрлі-түсті материал. Көбінесе сиырдың, ешкінің, арқардың мүйізі қолданылған.

Мүйіздің қасиеттері:

• жоғары беріктік;

• қыздырғанда жұмсарып, иілуге бейім;

• суықта қатайып, пішінін сақтайды;

• ерекше табиғи фактурасы бар.

Өңдеу әдістері:

1. Мүйізді қайнату – материалды жұмсарту.

2. Қалыпқа салу – қажетті пішін беру.

3. Жону, аралау, тегістеу.

4. Ою-өрнек түсіру – мүйіз бетіне бедер немесе ойық жасау.

5. Жылтырату – маймен немесе табиғи балауызбен өңдеу.

Мүйізден жасалған бұйымдар: тарақ, қын, тұмарша, қамшы саптары, ер-тұрман әшекейлері, шашбау бөлшектері.

Мектепте мүйіз өнерін оқыту:

Қауіпсіздік мақсатында оқушыларға:

• пластикалық мүйіз имитациялары,

• термопластикалық материалдар беріліп, олармен мүйіз формасын моделдеу тиімді.

Талшық материалдармен жұмыс

Талшық – жүн, мақта, зығыр, табиғи өсімдік талшықтары сияқты материалдардың жалпы атауы. Қазақ халқы үшін жүн негізгі қолөнер материалының бірі болған. Одан киіз, арқан, алаша, тоқыма, жіп, баулар жасалған.

Жүннің қасиеттері:

• жұмсақ әрі серпімді;

• оңай түтіледі;

• ылғал мен жылуды жақсы ұстайды;

• бояуға оңай беріледі;

• киіз басуға мінсіз.

Жүнді өңдеудің дәстүрлі кезеңдері:

1. Қырқу және іріктеу – жүннің тазалығы маңызды.

2. Түту – жүнді үлпілдіру.

3. Сабау – ыңғайлы әрі біртекті болу үшін.

4. Шүйкілеу және иіру – жіпті қолмен әзірлеу.

5. Бояу – табиғи өсімдік бояғыштарымен.

Тоқыма өнері:

• арқан, бау, басқұр тоқу;

• алаша, кілем тоқу;

• ши орау;

• өрнек шығару.

Талшық материалдарымен жұмыс сабақтағы мүмкіндіктер:

• киізден шағын бұйым жасау;

• жіптен композиция (нитеграфия);

• табиғи жүннен аппликация;

• бау, өрім тоқу;

• макраме техникасы.

Бұл жұмыстар оқушылардың қол икемін, түстерді сезінуін, композицияны түсінуін дамытады.

Табиғи материалдармен жұмыс істеудің тәрбиелік маңызы

1. Еңбекке құрмет. Шебердің еңбегін түсініп, материалды қадірлеуге үйретеді.

2. Шығармашылық ойлау. Табиғи материалдардың формасына байланысты жаңа идеялар туындайды.

3. Ұқыптылық пен жауапкершілік. Құралдарды дұрыс пайдалану, қауіпсіздік ережесін сақтау маңызды.

4. Ұлттық мәдениетке қызығушылық. Ағаш, сүйек, мүйіз, жүн – қазақ дәстүрлі өнерінің негізгі материалдары.

5. Экологиялық мәдениет. Табиғи материалдарды дұрыс қолдану, оларды үнемдеу, табиғатты қорғау дағдыларын қалыптастырады.

Ағаш, сүйек, мүйіз және талшық материалдарымен жұмыс – көркем еңбек пәнінде оқушылардың техникалық және шығармашылық қабілеттерін дамытуға, ұлттық дәстүрді игеруге, еңбек мәдениетін қалыптастыруға бағытталған маңызды бағыт. Әр материалдың өзіндік қасиеті, өңдеу технологиясы, көркемдік мүмкіндігі бар. Сабақ барысында осы материалдармен жұмыс істеуді меңгеру арқылы оқушы шығармашылық ойлау, ұқыптылық, дәлдік, ұлттық құндылықты сезіну, экологиялық мәдениет сияқты маңызды дағдыларды меңгереді.

2.2. Киіз басу және жүннен бұйым дайындау технологиясы

Киіз басу өнері — қазақ халқының материалдық мәдениетінде айрықша орын алатын, мыңдаған жылдық тарихы бар дәстүрлі технология. Көшпелі өмір салтына бейімделген киіз бұйымдар күнделікті тұрмыста кең қолданылған: киіз үйдің жабындары, текемет, сырмақ, төсеніштер, қоржын, аяққап, бас киім, киімнің кейбір түрлері. Киіз – жүннің табиғи қасиеттеріне негізделген экологиялық таза материал, сондықтан бұл өнер саласы қазіргі заманда да өз маңызын жоймай, жаңа бағыттарда дамып келеді.

Көркем еңбек пәнінде киіз басу технологиясын меңгерту оқушылардың қол моторикасын, көркемдік сезімін, түстік үйлесімін дамытуға, табиғи материалды тиімді қолдануға және ұлттық мұраға құрметті арттыруға мүмкіндік береді.

Жүннің қасиеттері және киіз басудың теориялық негіздері

Жүн – табиғи талшық, оның ерекше құрылымы киіз жасаудың негізгі принципін анықтайды. Әр жүн талшығының бетінде қабыршақтар болады; ылғал, жылу және үйкеліс әсерінен бұл қабыршақтар бір-біріне жабысып, тұтас матаны құрайды. Осы құбылыс “валяние” немесе “фелтинг” деп аталады.

Жүннің негізгі қасиеттері:

• Серпімділік – пішінін жақсы сақтайды;

• Жоғары жылу ұстағыштық – киіз бұйымдардың жылы болу себебі;

• Ылғал сіңіргіштік;

• Биологиялық тазалық – табиғи, экологиялық материал;

• Түс қабылдағыштық – табиғи бояулармен жақсы боялады.

Бұл қасиеттер киіз басудың тиімді әрі қолжетімді болуына ықпал етеді.

Киіз басу технологиясының негізгі кезеңдері

Дәстүрлі киіз басу бірнеше кезеңнен тұрады. Қазіргі мектеп жағдайында бұл процесстер жеңілдетіліп, оқу үдерісіне бейімделген.

1. Жүнді іріктеу және тазарту

Жүннен қоқыс, май, бөгде заттар ажыратылады. Мектепте көбіне дайын тазартылған жүн пайдаланылады.

2. Жүнді түту

Жүн талшықтарын біркелкі үлпілдету, ауа енгізу — киіздің жұмсақ әрі тығыз болуы үшін маңызды.

3. Сабау (қажет жағдайда)

Дәстүрлі әдісте жүн сабау арқылы жеңілдетіледі. Сабақта қауіпсіз нұсқасы ғана қолданылады — қолмен үлпілдету.

4. Жүнді төсеу

Жүнді киіз шидің үстіне немесе мата бетіне көлденең, кейін тігінен, бірнеше қабат етіп төсеу. Бұл киіздің қалыңдығы мен беріктігін қалыптастырады.

5. Ылғалдандыру

Жүн бетіне жылы, сабынды су құйылады. Сабын талшықтардың бір-біріне жабысып, жылдам байланысуына ықпал етеді.

6. Тепкілеу (валяние)

Жүннің біртекті киізге айналуы осы кезеңде жүреді. Тепкілеу — жүнді орау, домалау, итеру, қысу, рулон жасау арқылы жүзеге асырылады. Бұл кезең жүннің белгілі бір беріктікке ие болуына мүмкіндік береді.

7. Өңдеу және кептіру

Киіз тегістеліп, артық суланған жерлері сығылады. Кейін желдетілетін жерде толық құрғағанша кептіріледі.

Сырмақ пен текемет жасаудың ерекшелігі

Киізден жасалатын сәндік бұйымдар — сырмақ пен текемет технологиялық жағынан ұқсас болғанымен, өңдеу техникасы жағынан ерекшеленеді.

Текемет жасау:

• Жүннің боялған қабаттарын композициялық түрде орналастыру;

• Түстердің үйлесімін сақтау;

• Оюды алдын ала жүннен қою әдісімен жасау;

• Жүнді біртекті етіп төсеу арқылы киізге айналдыру.

Сырмақ жасау:

• Екі түрлі түсті киіз дайындау (көбіне қара және ақ);

• Оюды шаблонмен қиып алып, қарама-қарсы түсті киізге жапсыру;

• Қайып тігіс, тепшу, шалу тігісі арқылы бекіту;

• Сәндік жіпті қолдану.

Бұл екі өнер түрінде де ою-өрнектің композициялық заңдылықтарын сақтау маңызды.

Жүннен бұйым дайындаудың заманауи әдістері

Көркем еңбек сабақтарында киіз басудың дәстүрлі технологиясы жеңіл бейімделген нұсқада жүзеге асады. Сонымен қатар заманауи әдістер де кеңінен қолданылады:

1. Құрғақ валяние (құрғақ киіз басу тәсілі)

Бұл әдісте арнайы иілген инелер қолданылады. Иненің өткір қозғалысы нәтижесінде жүн талшықтары бір-біріне байланысып, пішін қалыптасады.

Пайдасы:

• шағын фигуралар жасауға ыңғайлы;

• қауіпсіз нұсқалары (пластмасса ине) мектепте қолдануға қолайлы.

2. Ылғалды валяние

Бұл тәсіл дәстүрлі әдіске жақын, бірақ мектепке бейімделген.
Қолданылатын материалдар: көпіршік пленкасы, сабынды су, жүн, табиғи маталар.

3. Аппликациялық әдіс

Жүнді мата бетіне жабыстыра отырып композиция жасау.
Бұл әдіс бастауыш және орта буын оқушылары үшін өте ыңғайлы.

4. Киізден аксессуар жасау

• кілтсалғыштар

• әшекейлер

• интерьер бұйымдары

• ойыншықтар

• панно

Бұл оқушылардың қызығушылығын арттырады.

Киіз басудың тәрбиелік маңызы

1. Еңбекке баулу

Киіз басу — төзімділікті, ұқыптылықты қажет ететін процесс. Оқушы еңбектің құнын түсінеді.

2. Эстетикалық талғам қалыптастыру

Киіз бұйымдарының түстер үйлесімі, өрнек композициясы — эстетикалық мәдениетті дамытудың күшті құралы.

3. Ұлттық мәдениетті құрметтеу

Жүннен жасалған бұйымдар қазақ тұрмысының тарихи негізін танытады.

4. Шығармашылық дамыту

Түстер, формалар, оюлар арқылы оқушы жаңа шешімдер ұсынады.

5. Экологиялық ойлау

Жүн – табиғи, химиялық қоспасыз материал. Оқушылар экологиялық таза бұйым жасаудың маңызын түсінеді.

Мектеп жағдайында қауіпсіздік ережелері

Киіз басу барысында:

• қайшыны дұрыс ұстау,

• ыстық судың қауіптілігін түсіндіру,

• құралдарды ретті қолдану,

• жұмыс орнын таза ұстау,

• киімді су өткізбейтін фартукпен қорғану
  сияқты ережелерді сақтату маңызды.

Қауіпсіздік — технологиялық процестің ажырамас бөлігі.

Көркем еңбек сабақтарында жүнмен жұмыс істеуге арналған тапсырмалар үлгілері

1. 5–6 сынып:

   • жүннен аппликация жасау;

   • қарапайым ою элементін киізге түсіру;

   • шағын әшекей дайындау.

2. 7–9 сынып:

   • құрғақ валяние арқылы шағын мүсін жасау;

   • сырмақтың эскизін құрастыру;

   • интерьерлік панно жасау;

   • бір түсті және көп түсті киізбен жұмыс.

Киіз басу және жүннен бұйым дайындау технологиясы — ұлттық қолданбалы өнердің өзегі. Ол оқушылардың практикалық дағдысын дамытып қана қоймай, олардың ұлттық құндылыққа құрметін, шығармашылық ойлауын, жауапкершілік пен шеберлікке деген қызығушылығын арттырады. Жүннің табиғи қасиеттерін түсініп, түрлі тәсілдермен бұйым жасау арқылы оқушылар ұлттық өнердің терең мағынасына бойлайды.

Көркем еңбек пәнінде киіз технологиясын меңгеру — эстетикалық тәрбиенің, еңбек дағдысының және ұлттық мәдениеттің бірлігін қамтамасыз ететін маңызды бағыт.

2.3. Тері және металл өңдеу: қарапайым құралдар мен қауіпсіздік

Тері және металл өңдеу өнері — қазақтың дәстүрлі қолданбалы өнерінің ең маңызды әрі күрделі салаларының бірі. Екі материал да халқымыздың тұрмысында ерекше орын алып, тұрмыстық бұйымдар, әшекейлер, ат әбзелдері, құрал-саймандар жасауға кеңінен қолданылған. Бұл материалдарды өңдеу шеберлікті, дәлдікті, ұқыптылықты және арнайы технологиялық тәсілдерді қажет етеді. Көркем еңбек пәнінде тері мен металмен жұмыс істеу дағдыларын үйрету оқушылардың техникалық білімін, еңбек мәдениетін, шығармашылық ойлауын дамытады. Алайда бұл бағытты оқытуда қауіпсіздік ережелерін сақтау — басты талап.

Тері өңдеу өнерінің ерекшеліктері

Тері — табиғи, серпімді, берік материал. Қазақ халқында теріден жасалатын бұйымдар ерекше мәнге ие болған: қамшы, белдік, дорба, ер-тұрман бөлшектері, айыл-өмілдірік, торсық, мес, көнек, аяққап, қапшықтар.

Терінің түрлері:

• Сауын тері – жаңа сойылған малдың терісі;

• Өңделген (илеген) тері – жұмсақ әрі икемді;

• Қатырма тері – қатты, көбіне ыдыс жасауға қолданылған;

• Былғары – арнайы иленген, боялған, серпімді материал.

Тері өңдеу кезеңдері (дәстүрлі түрде):

1. Теріні іріктеу және тазарту

Май мен ет қалдықтарынан арылту.

2. Илеу

Өсімдік сығындылары, тұз, ашытқы арқылы жұмсарту.

3. Тегістеу және созу

Теріні бірқалыпты пішінге келтіру.

4. Ою салу және өрім тоқу

Қазақ шеберлері теріге бедерлі ою салу, өрім жасау тәсілдерін қолданған.

5. Бояу және өңдеу

Табиғи бояулар арқылы әрлеу.

Мектептегі терімен жұмыс:

Шынайы теріні өңдеу – күрделі әрі қауіпсіздік талаптары жоғары процесс. Сондықтан мектеп жағдайында:

• жасанды былғары,

• EVA материалдары,

• қатырма былғары,

• макраме жіптері,

• тері имитациясы қолданылады. Бұл оқушылардың технологияны қауіпсіз меңгеруіне мүмкіндік береді.

Металл өңдеу өнерінің ерекшеліктері

Металл — зергерлік әшекейлерден бастап тұрмыстық бұйымдарға дейін қолданылатын берік материал. Қазақ зергерлері негізінен күміс, мыс, жез, алтынды пайдаланып, әшекейлерге ұлттық өрнек салудың сан түрлі техникасын дамытқан.

Металл өңдеу тәсілдері:

• Соғу

• Құю

• Ою (гравировка)

• Қаралау (чернение)

• Филигрань (сым орау)

• Қалыпқа салу

• Жылтырату

Көшпелі қоғамда металл өңдеу — ең дамыған шеберліктің бірі болған.

Қазіргі мектеп жағдайында металлмен жұмыс:

Металл өңдеу қауіпті құралдарды қажет ететіндіктен, оқушыларға жұмыс барысында:

• қалың қағаз,

• алюминий фольгасы,

• жұқа алюминий табақшалар,

• жұмсақ металл сымдары беріледі.

Бұл материалдар:

• қауіпсіз,

• қолмен оңай иіледі,

• өрнек салуға, штрих жасауға қолайлы.

Оқушылар осы материалдармен:

• қарапайым бедерлеу,

• металл бетіне өрнек түсіру,

• сымнан бұйым жасалу әдістерін меңгереді.

Тері және металмен жұмыс істеуге арналған қарапайым құралдар

1. Қайшы

• Жұмсақ тері, былғары, қағазды кесуге арналған.

• Қалың металды кесуге қолданылмайды.

2. Пышақ (мектептік қауіпсіз нұсқа)

• Жұмсақ материалдарды пішуге.

• Мұғалімнің бақылауымен ғана қолданылуы тиіс.

3. Шило (тескіш құрал)

• Металл мен теріге тесіктер жасауға арналған.

• Қауіпсіз нұсқасы — пластмассалы ұшы дөңгелектенген шило.

4. Тегістегіш құрал (надфиль, тегістегіш қағаз)

• Металл шеттерін тегістеу, бедер салу.

5. Плоскогубцы (кішкене қысқыш)

• Сымдарды ию, бұйымды бекіту үшін.

• Қауіпсіздік үшін жұмсақ резеңке сабы болуы керек.

6. Бедерлеу таяқшалары

• Металл фольгаға өрнек салу үшін қолданылады.

7. Қалыптар

• Металл немесе тері бұйымының формасын жасауға көмектеседі.

Қауіпсіздік ережелері

Тері және металмен жұмыс істеу барысында қауіпсіздік ережелерін сақтау — оқу процесінің басты бөлігі. Мұғалім сабақтың басында барлық ережелерді түсіндіріп, практика барысында оқушыларды қадағалауы қажет.

1. Жұмыс орнын ұйымдастыру

• Үстел таза әрі құрғақ болуы тиіс.

• Құралдар қорапқа немесе арнайы орынға реттеліп қойылады.

• Артық заттар үстелде тұрмауы керек.

2. Құралдармен жұмыс кезіндегі ережелер

• Қайшыны дұрыс ұстау: ұшын өзіне қаратып ұстамау.

• Пышақты тек мұғалім рұқсатымен пайдалану.

• Тескіш құралдарды тек арнайы тақтайша үстінде қолдану.

• Қысқышпен жұмыс істегенде саусақты қысып алмауды қадағалау.

3. Материалдарды кесу кезіндегі қауіпсіздік

• Материал тұрақты, таймайтын негізде жатуы тиіс.

• Дене мен қолды өткір құралдың қозғалысына қарсы бағытқа қоймау.

4. Металл фольгамен жұмыс

• Қолды кесіп алмау үшін бұрыштарды жұмырлау.

• Шеттерін тегістегіш қағазбен өңдеу.

5. Бояғыш және желім қолдану

• Желімді көп қолданбау;

• Теріге арналған желімді пайдаланғанда иіс шығатындықтан бөлме желдетілуі тиіс.

6. Жұмыс соңында

• Құралдарды орнына қою;

• Қалдық материалдарды қоқыс жәшігіне жинау;

• Қолды міндетті түрде жуу.

Тері және металмен жұмыс істеудің тәрбиелік маңызы

1. Ұқыптылық пен жауапкершілікке тәрбиелеу

Материалды бүлдірмей өңдеу, құралмен дәл жұмыс атқару — оқушының ұқыптылығын арттырады.

2. Төзімділік пен еңбекқорлықты қалыптастыру

Тері мен металды өңдеу — ұзақ әрі сабырлықты қажет ететін жұмыс.

3. Ұлттық өнерді құрметтеу

Тері өңдеу — ат әбзелдері мен тұрмыстық бұйымдар мәдениетінің, металл өңдеу — зергерлік өнердің негізі.

4. Шығармашылық ойлау

Сәндік элементтер ойлап табу, композиция құру, өрнек таңдау қабілеті дамиды.

5. Техникалық сауаттылық

Құралдармен қауіпсіз жұмыс істеу — технологиялық мәдениеттің маңызды бөлігі.

Тері және металл өңдеу технологияларын меңгерту — көркем еңбек пәнінің мазмұнын байытатын, оқушылардың практикалық дағдысын қалыптастыратын, ұлттық мұраға құрмет сезімін дамытатын маңызды бағыт. Бұл материалдармен жұмыс істеу оқушыны еңбек мәдениетіне, дәлдікке, төзімділікке үйретеді. Әсіресе қауіпсіздік ережелерін сақтау — оқу процесінің негізгі шарты.

Мектеп жағдайында қауіпсіз әрі жеңіл материалдарды қолдана отырып, оқушылар тері мен металл өнерінің технологиялық негіздерін меңгеріп, шығармашылық жұмыстар орындауға мүмкіндік алады.

2.4. Кесте тігу, тоқу және декоративтік бұйымдар жасау тәсілдері

Кесте тігу, тоқу және декоративтік бұйымдар жасау – қазақтың дәстүрлі қолданбалы өнерінің ең нәзік әрі көркем салаларының бірі. Бұл өнер түрлері қазақ халқының эстетикалық дүниетанымын, тұрмыстық мәдениетін, көркемдік талғамын бейнелейді. Дәстүрлі кесте мен тоқу өнері тұрмыстық заттарды безендірумен қатар, әр отбасының, әр өңірдің мәдени ерекшелігін сақтаушы рөл атқарды. Көркем еңбек пәнінде осы дәстүрлі қолөнерді меңгерту оқушылардың қол икемін, эстетикалық талғамын, шығармашылық қабілетін, ұқыптылық пен сабырлылық дағдыларын дамытады.

Бұл тарауда кесте тігу мен тоқудың негізгі технологиялары, материалдары, қауіпсіздік ережелері және декоративтік бұйымдар жасаудың әдістері қарастырылады.

Кесте тігу өнерінің ерекшелігі

Кесте – мата бетіне түрлі жіппен не моншақпен, кейде алтын-күміс жіппен өрнек түсіру өнері. Қазақ халқының кесте өнері – ұлттық ою-өрнектерді нәзік, ырғақты, үйлесімді түрде матаға көшірудің мәдени дәстүрге айналған көрінісі.

Кестенің негізгі түрлері:

• Шым кесте – мата бетін толық жаппай тігу техникасы;

• Өрнек кесте – ою бойынша айқын сызықтармен кестеленетін түр;

• Айқас тігіс – мата торына негізделген тігіс;

• Тұйық тігіс – шеңбер немесе ирек сызықтар кестелеуге арналған;

• Моншақ кесте – моншақтармен өрнек құру;

• Қайып тігіс – ою жиегін көмкеруге арналған тігіс.

Кесте тігудің негізгі кезеңдері:

1. Матаны таңдау және дайындау

– Мата беті таза, тегіс болуы керек. Мақта, зығыр, атлас маталар қолданылады.

2. Оюды орналастыру

– Оюды мата бетіне қарындашпен немесе арнайы көшірме қағазбен түсіреді.

3. Құралдар мен жіпті таңдау

– Қауіпсіз ине, түрлі қалыңдықтағы жіптер (мулине, мақта, жібек жіп).

4. Тігіс техникасын қолдану

– Тігіс біркелкі, тығыз, бағытқа сай болуы қажет.

5. Бұйымды әрлеу және бекіту

– Дайын мата үтіктеледі, шеттері көмкеріледі.

Мектептегі қауіпсіздік ережелері:

• Ине тек инеқоймадан алынады;

• Тігілген кезде ине матада қалып қоймауы керек;

• Артық инелер үстелде шашылып жатпауға тиіс;

• Жіпті ауызбен үзуге болмайды;

• Жұмыс соңында ине-жіп жинақталады.

Тоқу өнері

Тоқу – жіптерді белгілі бір тәртіппен айқастырып, мата немесе бұйым жасау әдісі. Қазақ мәдениетінде басқұр, арқан, өрім, алаша, бау тоқу кең тараған.

Тоқу материалдары:

• Жүн жіп

• Мақта жіп

• Синтетикалық жіп

• Арнайы бау-жіп материалдары

Дәстүрлі тоқу түрлері:

1. Бау тоқу

– Киім мен тұрмыстық заттарды бекітуге арналған өрімдер.

– Геометриялық оюлар жиі қолданылады.

2. Арқан өру

– Төзімділігі жоғары, қалың жіптерден орындалады.

3. Басқұр тоқу

– Киіз үйдің жабдықтарында қолданылған өрнекті тоқыма.

– Сложная симметрия мен ырғаққа негізделеді.

4. Алаша тоқу

– Көп түсті жіптен шағын кілемше жасау.

Қарапайым тоқу техникасы (мектепке арналған):

• Картоннан тоқу тақтайшасын жасау;

• Жіпті көлденең және тік бағытта тарту;

• Қарапайым геометриялық өрнектер орындау;

• Сәндік баулар тоқу;

• Макраме түйіндері (қолмен тоқу техникасы).

Макраме техникасы:

• Түйіндердің негізгі түрлері: жалған түйін, квадрат түйін, айқыш түйін.

• Бұдан сөмке, гүл құтысына қап, әшекей, панно жасауға болады.

Декоративтік бұйымдар жасау тәсілдері

Кесте және тоқу арқылы көптеген интерьерлік және тұрмыстық бұйымдар дайындауға болады. Оқушылар бұл процесте шығармашылық идея ұсынады, композиция құрастырады, түстерді үйлестіреді.

Декоративтік бұйымдардың түрлері:

• Панно (қабырға безендіргіш)

• Жастық тысы

• Әшекей бұйымдар (білезік, тұмарша)

• Сөмке, кілтсалғыш

• Салфетка, дастарханға арналған төсеніш

• Құрақ және кесте үйлесімімен жасалған бұйымдар

Бұйым дайындаудың кезеңдері:

1. Эскиз жасау

– Бұйымның негізгі пішінін, түстерін, өрнек композициясын анықтау.

2. Материал таңдау

– Жіп, мата, моншақ, декоративтік элементтер.

3. Техниканы анықтау

– Кесте, тоқу, өрім, аппликация немесе комбинациясы.

4. Орындау

– Техникаларға сәйкес жүйелі әрекеттер орындау.

5. Әрлеу және бекіту

– Бұйым шеттерін көмкеру, үтіктеу, бекіту.

Кесте және тоқу жұмыстарында эстетикалық талаптар

• Түстер үйлесімін сақтау – контраст, ұқсастық, үйлесімділік.

• Композициялық орталықты табу – ою-өрнектің орналасу логикасы.

• Ырғақ және симметрия – дәстүрлі өнердің негізгі заңы.

• Нәзік сызықтар мен біркелкі тігістер – шеберліктің көрсеткіші.

• Матаның фактурасын ескеру – жіп пен матаның үйлесімділігі.

Кесте және тоқу өнерінің тәрбиелік маңызы

1. Ұқыптылық пен дәлдікке тәрбиелеу

– Жұмыс барысында сауатты тігіс, дұрыс түйін, біркелкі өрім жасау қажет.

2. Шығармашылық ойлау

– Әр бұйымды өз қиялына сай безендіру оқушының жеке стилін қалыптастырады.

3. Төзімділік пен сабырлылық

– Кесте мен тоқу – уақытты талап ететін қолөнер.

4. Эстетикалық мәдениет

– Түстерді сезіну, өрнек үйлесімін тану қабілеті дамиды.

5. Ұлттық мәдениетке құрмет

– Кесте мен тоқу қазақ халқының тұрмыстық және көркемдік мұрасын таныстырады.

Мектеп жағдайында қауіпсіздік ережелері

• Ине, түйреуіш, қайшыны арнайы қапшықта сақтау.

• Инені матадан шығарғанда дұрыс бағыт ұстау.

• Жіптің ұшын ауызбен тістеп үзбеу.

• Тоқу кезінде жіпті тым қатты тартпау – саусақ жарақатын болдырмау.

• Моншақтарды ауызға салмау.

• Жұмыс соңында құралдарды толық жинау.

• Үстелде шашылған инелер қалмауын тексеру.

Кесте тігу, тоқу және декоративтік бұйымдар жасау – көркем еңбек пәнінде оқушыларды шығармашылыққа, эстетикалық мәдениетке, төзімділікке, дәлдікке тәрбиелейтін маңызды бағыттар. Бұл қолөнер түрлері ұлттық мәдениеттің байлығын, ою-өрнектердің мәнін, түстер үйлесімін меңгеруге мүмкіндік береді.

Оқушылар кесте және тоқу жұмыстары арқылы ұлттық өнердің терең мағынасын түсініп, еңбекке құрметпен қарауды, өз қолымен әсем бұйымдар жасауды үйренеді. Сонымен қатар бұл технологиялар жалпы шығармашылық ойлауды дамытады, композиция құру дағдыларын қалыптастырады және сәндік өнерге қызығушылықты арттырады.

III БӨЛІМ. ЗАМАНАУИ ИНТЕРПРЕТАЦИЯ ЖӘНЕ КӨРКЕМ ДИЗАЙН

3.1. Ұлттық нақышты заманауи дизайнда қолдану: интерьер, киім, аксессуар

Ұлттық нақыш — ғасырлар бойы қалыптасқан ою-өрнектер, символдар, түстік үйлесімдер мен көркемдік дәстүрлер жиынтығы. Қазіргі заманғы дизайн индустриясында ұлттық стильді қайта жаңғырту – мәдениетті сақтаудың, ұлттық бірегейлікті дамытудың және шығармашылық инновацияларды арттырудың маңызды бағыттарының бірі болып отыр. Интерьер, киім және аксессуар дизайндарында ұлттық элементтерді қолдану қалыпты сән үрдісіне айналып, жаңа форматта ұсынылып келе жатыр. Бұл үрдіс жастардың ұлттық өнерге қызығушылығын арттырып қана қоймай, заманауи көркемдік талғамды қалыптастырады.

Көркем еңбек пәнінде ұлттық нақышты заманауи дизайнда қолдануды үйрету оқушылардың эстетикалық көзқарасын кеңейтіп, дәстүр мен жаңашылдық арасындағы байланысты түсінуге мүмкіндік береді. Бұл тарауда заманауи дизайнның негізгі бағыттары, ұлттық ою-өрнектерді қолдану тәсілдері және шығармашылық интеграция жолдары жан-жақты қарастырылады.

Ұлттық нақыштың негізгі ерекшеліктері

Қазақтың ұлттық нақышының басты көркемдік белгілері:

• Зооморфтық және өсімдік тектес өрнектер – «қошқар мүйіз», «түйетабан», «гүл», «жапырақ».

• Геометриялық құрылымдар – симметрия, ырғақ, қайталану.

• Түстік үйлесім – қою қоңыр, қара, қызыл, жасыл, боз және алтын түстер.

• Материалдық ерекшеліктер – киіз, тері, ағаш, металл, жүн, мата.

• Композициялық бірлік – орталық элемент, шет өрнектер, тепе-теңдік.

Бұл дәстүрлі элементтер заманауи дизайнда жаңа форматта қайта өңделіп, минималистік стиль, графикалық дизайн, 3D модельдеу, цифрлық иллюстрациялар арқылы жаңаша сипат алады.

Ұлттық нақышты интерьер дизайнда қолдану

Интерьер дизайны – ұлттық ою-өрнектерді кең және көрнекі түрде қолдануға мүмкіндік беретін сала. Заманауи интерьердегі ұлттық нақыштар үйлесімді, жеңіл, эстетикалық үйлесіммен беріледі.

Интерьердегі негізгі бағыттар:

1. Қабырға декоры

• Геометриялық оюлармен безендірілген паннолар;

• Ұлттық мотивтегі тұсқағаз үлгілері;

• Дәстүрлі өрнектің абстракциялық интерпретациясы;

• 3D панельдер мен лазерлі оюлар.

2. Жиһаз дизайны

• Қошқар мүйіз бедерленген шкафтар, үстелдер, орындықтар;

• Ағаш жиһаздағы оймыштау мен өрнек;

• Жұмсақ жиһаздың қаптамасына ұлттық өрнек орналастыру.

Жиһазда өрнек көлемі аса көп болмауы тиіс — заманауи минимализм стиліне сай жеңіл реңктерде қолдану тиімді.

3. Текстиль элементтері

• Жастықтар мен пледтердегі ою элементтері;

• Ұлттық үлгідегі перделер;

• Киізден жасалған декоративтік бұйымдар.

4. Жарықтандыру элементтері

• Қазақы өрнекпен бедерленген шам абажурлары;

• Металл немесе ағаштан жасалған оюлы шамдар.

Мұндай интерьер шешімдері заманауи үйді жылы, ұлттық атмосфераға толы етіп көрсетеді.

Ұлттық нақышты киім дизайнда қолдану

Қазіргі сән индустриясы дәстүр мен инновацияны біріктіруге үлкен қызығушылық танытуда. Қазақы оюлардың мәнерленген, қарапайым, графикалық стильдегі нұсқалары дизайнерлер арасында ерекше сұранысқа ие.

Киім дизайнындағы ұлттық стильдің бағыттары:

1. Этникалық стильдегі күнделікті киім

• Жеңіл көйлектердегі оюлы белдік;

• Жакет, пальто, камзол стиліндегі заманауи сырт киім;

• Жең, жаға, етекке орналасқан минималистік өрнектер.

2. Ұлттық сәндік Haute Couture бағыт

• Қамзол, сәукеле, шапан мотивтері негізінде жасалған сәндік киімдер;

• Қымбат маталарға алтын жіппен кестеленген өрнектер;

• Әшекей бұйымдарымен үйлесімді стильдеу.

3. Street Style бағытында ұлттық элементтер

• Спорттық киімдердегі графикалық оюлар;

• Лого немесе эмблема ретінде «қошқар мүйіз» мотиві;

• Футболка, худи, курткаларға ұлттық өрнекпен жасалған принттер.

4. Цифрлық принттер

Қазіргі дизайнерлер ұлттық оюларды сканерлеу, векторға айналдыру, цифрлық түстерге бейімдеу арқылы жаппай өндіріс үшін қолайлы үлгі жасайды.

Киімдегі үйлесім ережелері:

• Өрнек тым көп болса, киім ауыр көрінеді;

• Түстер үндес болуы керек;

• Бір бұйымда 1–2 негізгі ою жеткілікті;

• Әшекейлер киімнің ұлттық элементтерімен үндескені дұрыс.

Ұлттық нақышты аксессуар дизайнда қолдану

Аксессуар — ұлттық нақышты заманауи стильде қолданудың ең тиімді әрі қарапайым тәсілдерінің бірі. Мұндай бұйымдар жастар арасында ерекше танымал.

Аксессуар түрлері:

1. Әшекей бұйымдар

• Ұлттық өрнекпен жасалған сырға, жүзік, алқа;

• Қошқар мүйіз бейнесіндегі кулондар;

• Металл, тері, киіз және ағаштан жасалған бұйымдар.

2. Сөмке және әмиян

• Киіз және былғары сөмкелер;

• Оюлы тоқыма әмияндар;

• Лазерлік ою салынған тері бұйымдар.

3. Белдік, галстук, шарф

• Қошқар мүйіз, өсімдік өрнектері салынған текстильді аксессуарлар.

4. Телефон қабы, кілтсалғыш

• Заманауи графикалық стильдегі ұлттық элементтер.

Аксессуардағы дизайн ерекшеліктері:

• Форманың қарапайымдылығы;

• Өрнектің нақтылығы;

• Материалдың эстетикалық көрінісі (ағаш, киіз, металл);

• Заманауи және дәстүрлі элементтердің үйлесуі.

Заманауи технологиялар және ұлттық стиль

Цифрлық дәуір ұлттық нақышты жаңа деңгейге шығарып отыр. Қазіргі таңда дизайнерлер:

• 3D модельдеу

• Графикалық дизайн бағдарламалары (Adobe Illustrator, CorelDraw)

• Лазерлік кесу және бедерлеу технологиялары

• Сандық кестелеу машиналары

• AR/VR дизайн

арқылы ұлттық оюларды жаңа форматта өңдеп, инновациялық бұйымдар жасап отыр.

Оқушыларға бұл процесті түсіндіру олардың технологиялық құзыреттілігін арттырады.

Ұлттық нақышты заманауи дизайнға енгізудің тәрбиелік маңызы

1. Ұлттық мәдениетті құрметтеу

Оқушылар дәстүрлі өнердің терең мағынасын түсінеді.

2. Шығармашылық ойлау

Дәстүрлі элементті жаңаша формада қолдану — интеллект пен қиялды дамытады.

3. Эстетикалық талғам қалыптастыру

Түстер, ритм, симметрия, композиция заңдылықтарын қолдануды үйретеді.

4. Өзіндік стиль мен дизайн мәдениетіне тәрбиелеу

Жеке идеяны дамыту, өз қолымен эстетикалық бұйым жасау қабілетін қалыптастырады.

5. Технологиялық және көркемдік интеграция

Дәстүр мен қазіргі цифрлық технологиялардың байланысын артады.

Ұлттық нақышты заманауи дизайнда қолдану — дәстүрлі өнердің жаңғыруына, ұлттық мәдениеттің жасампаздықпен дамуына, қазіргі сән және интерьер индустриясында ерекше стиль қалыптастыруға мүмкіндік береді. Көркем еңбек пәнінде бұл бағытты оқыту оқушылардың шығармашылық әлеуетін арттырып қана қоймай, ұлттық мәдениетті заманауи көзқараста тануға жағдай жасайды.

Интерьер, киім және аксессуар дизайндарында ұлттық ою-өрнектерді үйлесімді қолдану — ұлттық өнердің болашақ ұрпақпен жалғасуының заманауи жолы.

3.2. Экодизайн және тұрмыстық қалдықтарды қолданбалы өнерде пайдалану

Экодизайн — табиғатты қорғау, ресурстарды үнемдеу, тұрмыстық қалдықтарды қайта өңдеу және оларды жаңа мақсатта қолдану қағидаларына негізделген заманауи көркемдік және технологиялық бағыт. XXI ғасырда экологиялық мәдениетті қалыптастыру — білім беру жүйесінің маңызды міндеттерінің бірі. Көркем еңбек пәні бұл міндетті шығармашылық жолмен жүзеге асыратын бірегей оқу саласы болып табылады.

Экодизайн тұрмыстық қалдықтарды эстетикалық және функционалды бұйымдарға айналдыру арқылы жас ұрпақтың экологиялық санасын қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар ол оқушының логикалық ойлауын, материалдық құрылымдарды тануын, шығармашылық шешім қабілетін дамытады. Бұл тарауда тұрмыстық қалдықтарды қолдану жолдары, экодизайн қағидалары және қолданбалы өнерде қайта өңдеу принциптері қарастырылады.

Экодизайн ұғымы және оның негізгі қағидалары

Экодизайн — өнімді әзірлеу мен өңдеуде табиғи ресурстарға зиян келтірмеу, қалдықсыз технология қолдану, энергияны үнемдеу және қалдықтарды қайта қолдануға бағытталған шығармашылық және инженерлік процесс. Бұл бағыт өнер мен технологияны, экология мен шығармашылықты біріктіреді.

Экодизайнның негізгі қағидалары:

1. Reduce (азайту)

Қажетсіз тұтынуды азайту, материалды үнемдеу.

2. Reuse (қайта пайдалану)

Заттарды бастапқы мақсатына немесе жаңа түрде қайта қолдану.

3. Recycle (қайта өңдеу)

Материалдарды өңдеп, жаңа өнім жасау.

4. Rethink (қайта ойлау)

Заттардың қызметін, формасын, материалының мәнін шығармашылық тұрғысынан қайта қарау.

5. Repair (жөндеу)

Заттарды лақтырмай, жаңарту, жөндеу арқылы өмірін ұзарту.

Көркем еңбек пәнінде бұл қағидалар экобұйымдар жасау, тұрмыстық қалдықтарды қолдану, табиғи ресурстарды тиімді пайдалану арқылы жүзеге асады.

Тұрмыстық қалдықтарды қолданбалы өнерде пайдалану түрлері

Тұрмыста жиі кездесетін қалдықтарды шығармашылықпен пайдалану оқушының ойлау қабілетін арттырады және материалдық әлемге жаңаша көзқарас қалыптастырады.

1. Пластик қалдықтар

• бөтелкелер,

• қақпақтар,

• пластик ыдыстар,

• тұрмыстық упаковкалар.

Қолдану мүмкіндіктері:

• гүл құмыралары,

• жарық шам абажурлары,

• декоративтік паннолар,

• мүсіндер.

Пластиктің иілгіштігі, жеңілдігі және түстік әртүрлілігі шығармашылыққа кең мүмкіндік береді.

2. Шыны қалдықтары

• шыны бөтелкелер,

• банкалар,

• сынық шыны (қауіпсіз өңделген).

Қолдану мүмкіндіктері:

• витраж техникасы,

• шам ұстағыштар,

• гүл вазалары,

• мозайка паннолары.

Шыныны бояу, әшекейлеу, жарықпен үйлестіру эстетикалық нәтиже береді.

3. Металл қалдықтары

• алюминий банкілер,

• қақпақтар,

• сымдар.

Қолдану жолдары:

• металл панно,

• шампан фольгасынан өрнек жасау,

• сымнан декоративтік композициялар.

Металл материалдар форманы жақсы ұстайды және бедер беруге қолайлы.

4. Қағаз және картон қалдықтары

• газеттер,

• журналдар,

• қораптар.

Қолдану:

• папье-маше әдісімен мүсін жасау,

• оригами,

• картон архитектурасы,

• құттықтау ашықхаттар.

5. Мата қалдықтары

• ескі киімдер,

• матаның қиықтары,

• трикотаж жіптері.

Қолдану:

• құрақ құрау,

• мата аппликациясы,

• жастық қаптары,

• жұмсақ ойыншықтар.

Қолданбалы өнерде тұрмыстық қалдықтарды пайдалану әдістері

1. Аппликация және коллаж

Қағаз, мата, пластик, фольга бөліктерін біріктіріп жаңа бейне жасау. Коллаж әдісі композиция ойлауды дамытады.

2. Папье-маше техникасы

Қағазды жібітіп, желіммен араластырып, қалыпқа салып мүсін жасау. Бұл техника көлемдік жұмыстарға өте қолайлы.

3. Мозайка

Шыны, пластик, тас, керамика сынықтарынан өрнек құрастыру. Түстер үйлесімі мен ырғақты сезінуге үйретеді.

4. Көркемдік қайта құрастыру (Upcycling)

Қалдықтарды бұрынғыдан жоғары сапалы эстетикалық деңгейге жеткізіп жаңа бұйым жасау:

• Ескі трикотаждан кілемше тоқу

• Пластик бөтелкеден ваза

• Ескі киімнен сөмке

• Металл қақпақтардан панно

Upcycling — экодизайнның ең танымал шығармашылық бағыты.

5. Аралас техника (Mixed Media)

Әртүрлі материалдарды біріктіріп (ағаш + металл + пластик) бір композиция жасау.

Экодизайнның оқушыларға беретін мүмкіндіктері

1. Экологиялық тәрбиені дамыту

Оқушылар табиғатқа зиян келтірмей шығармашылықпен жұмыс жасауды үйренеді.

2. Шығармашылық пен қиялды дамыту

Қарапайым қалдық материалды әсем бұйымға айналдыру – ерекше ойлау қабілетін қалыптастырады.

3. Еңбек дағдыларын жетілдіру

Қию, желімдеу, бояу, құрастыру, композиция жасауды меңгереді.

4. Техникалық құзыреттілік

Әртүрлі материалдармен жұмыс істеуді, олардың қасиетін тануды үйренеді.

5. Эстетикалық сезімді дамыту

Түстер, формалар, пропорциялар, ырғақ пен симметрияны қолдану арқылы эстетикалық талғам қалыптасады.

6. Ұлттық мәдениетті жаңаша түсіну

Экодизайнда ұлттық ою-өрнектерді қолдану — ұлттық нақышты жаңғыртудың тиімді жолы.

Мектеп жағдайында экодизайнның қауіпсіздік ережелері

• Шыны сынықтары тек мұғалімнің бақылауымен қолданылады;

• Желім, бояу қолданғанда бөлме желдетілуі тиіс;

• Қайшыны дұрыс ұстау, өткір қырларды тегістеу;

• Электр құралдарын қолданбау немесе мұғалімнің рұқсатымен қолдану;

• Артық қалдықтарды арнайы қоқыс жәшігіне бөлек жинау;

• Жұмыстан кейін қолды міндетті түрде жуу.

Тұрмыстық қалдықтармен жасалатын жұмыстар үлгілері (5–9 сынып):

5–6 сынып:

• Бөтелке қақпағынан панно

• Қағаз құмыра

• Мата қиындысынан аппликация

• Пластиктен гүл жасау

7–9 сынып:

• Папье-маше технологиясымен мүсін

• Ескі киімнен аксессуар

• Мозайка панно

• Бос банкіден шам ұстағыш

• Пластик бөтелкеден вазон

Экодизайн — оқушыларға экологиялық жауапкершілік пен шығармашылық ойлауды қатар дамытатын заманауи бағыт. Тұрмыстық қалдықтарды қолданбалы өнерге қолдану арқылы оқушылар ресурстарды үнемдеуге, заттарға екінші өмір сыйлауға, экологиялық мәдениетті ұстануға үйренеді.

Көркем еңбек пәніндегі экодизайн жұмыстары оқушылардың көркемдік талғамын арттырып қана қоймай, ұлттық өнерді жаңа қырынан танытып, заманауи стильде шығармашылықпен жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

3.3. Цифрлық графика және 3D модельдеуде ұлттық стильді енгізу

Қазіргі кезеңде цифрлық технологиялар көркемдік шығармашылықтың жаңа формаларын қалыптастырып, ұлттық өнердің жаңаша дамуына кең мүмкіндік беріп отыр. Цифрлық графика, 3D модельдеу, виртуалды орталардағы дизайн — заманауи өнердің ажырамас бөлігіне айналды. Бұл технологиялар арқылы қазақтың ұлттық ою-өрнектерін, символдарын, дәстүрлі бұйымдарының формаларын қайта жаңғыртып, оларды жаңа эстетикалық форматта ұсынуға болады. Цифрлық ортадағы ұлттық стиль тек дизайн саласында ғана емес, ақпараттық мәдениетте, жарнамада, мультимедиа өнімдерінде, киім және интерьер эскиздерінде кеңінен қолданылуда.

Көркем еңбек пәнінде цифрлық графика мен 3D модельдеуді ұлттық стильмен ұштастыру оқушылардың заманауи технологиялық құзыретін дамытып, ұлттық мәдениетті цифрлық формада тануға мүмкіндік береді. Бұл тарауда ұлттық нақышты цифрлық графикада және 3D модельдеуде қолдану тәсілдері, бағдарламалар, әдістемелік бағыттар мен оқушы жұмысына арналған шығармашылық мысалдар қарастырылады.

Цифрлық графикадағы ұлттық стиль: негізгі қағидалар

Цифрлық графика — компьютерлік бағдарламалар арқылы бейнелерді, өрнектерді, иллюстрацияларды, логотиптерді, сәндік элементтерді әзірлеу процесі. Ұлттық стильді цифрлық графикаға енгізу үшін дәстүрлі ою-өрнектердің құрылымын, олардың мәнін, симметрия заңдылықтарын және түстік үйлесімін дұрыс қолдану қажет.

1. Ою-өрнектерді цифрлық форматқа көшіру

• Ою элементтерін қағазға салып, кейін сканерлеу;

• Дайын оюды фотосурет арқылы компьютерге енгізу;

• Векторлық графика бағдарламаларында (Adobe Illustrator, CorelDraw) қайта сызу;

• Оюларды қабаттарға бөліп, ритм мен симметрияны сақтай отырып композиция құру.

2. Ұлттық түстер палитрасын қолдану

Қазақтың дәстүрлі түстер үйлесімі:

• Қызыл – күш-қуат, өмірлік энергия;

• Көк – аспан, еркіндік;

• Жасыл – тыныштық, өрлеу;

• Қара – қуат, кеңістік;

• Ақ – тазалық, ізгілік;

• Сары және алтын түстер – береке, молшылық.

Цифрлық графикада осы түстерді ретімен қолдану ұлттық стильді сақтауға көмектеседі.

3. Заманауи графикалық стильдермен біріктіру

• Flat design (жазық стиль)

• Minimalism

• Gradient иллюстрациялар

• Line-art (қисық сызықтық стиль)

• Геометриялық абстракциялар

Дәстүрлі ою элементтерін осы стильдермен үйлестіру — жаңа эстетикалық шешімдерге жол ашады.

Цифрлық графикада ұлттық стильді қолдану салалары

1. Логотип жасау

– Қошқар мүйіз, бүркіт қанаты, шаңырақ элементтері кеңінен пайдаланылады.

2. Постер, баннер, әлеуметтік желі дизайны

– Ұлттық оюлар арқылы заманауи жарнама стильдері қалыптасады.

3. Киімнің цифрлық эскизі

– Оюды матаның бетіне сандық принт ретінде орналастыру.

4. Интерьер эскиздері

– Панно, жиһаз бетіне ұлттық өрнектерді цифрлық түрде бейнелеу.

5. Оқу материалдары

– Иллюстрациялар, инфографикалар, ұлттық стильдегі электронды оқулықтар.

3D модельдеуде ұлттық стильді енгізу

3D модельдеу — нысандарды үшөлшемді кеңістікте модельдеу, оны виртуалды ортада көлемдік түрде көрсету технологиясы. Бұл технология арқылы ұлттық бұйымдардың формасын, оюлы элементтерін, киім моделін, интерьер заттарын әсем әрі дәл етіп жасауға болады.

1. Ұлттық бұйымдардың 3D моделін жасау

• Киіз үй, уық, кереге моделдері

• Күмбез бен шаңырақ элементтері

• Қазақы төсектер, сандықтар, кебежелер

• Ат әбзелдері, ер-тұрман

• Зергерлік әшекейлер мен оюлы бұйымдар

3D модельдеу арқылы бұйымның көлемі, құрылымы, материалы, фактурасы нақты көрініс алады.

2. 3D бағдарламалардың қолданылуы

• Blender – тегін бағдарлама, мектеп үшін өте қолайлы;

• Tinkercad – бастауыш деңгейге арналған жеңіл онлайн платформа;

• SketchUp – интерьер моделдеу үшін ыңғайлы;

• Fusion 360 – күрделі модельдерге арналған;

• 3Ds Max – кәсіби нысандарды визуализациялауға арналған.

3. Ою-өрнекті 3D форматқа енгізу тәсілдері

• Оюды векторлық графикада дайындап, 3D бағдарламаға импорттау;

• Extrude / Bevel әдістері арқылы оюды көлемді етіп шығару;

• Оюды рельеф ретінде бұйым бетіне орналастыру;

• Texture mapping арқылы оюды текстура ретінде бекіту;

• Laser Engraving стилінде 3D бетіне бедер қолдану.

4. 3D принтер арқылы ұлттық бұйым жасау

• Оюлы кілтсалғыштар

• Кәдесый бұйымдар

• Әшекейлер

• Интерьер заттары

• Ұлттық ойындар элементтері (асық, тоғызқұмалақ тастары)

Цифрлық модельді принтерден шығару — оқушының технологиялық сауаттылығын арттырады.

Ұлттық стильді цифрлық ортада қолданудың оқушыға беретін пайдасы

1. Технологиялық құзыреттілік артады

– Компьютерлік бағдарламалармен жұмыс дағдысы қалыптасады.

2. Шығармашылық ойлау дамиды

– Дәстүрлі элементті жаңа формада қолдану қабілеті күшейеді.

3. Ұлттық мәдениетті заманауи форматта таниды

– Мәдени кодты сандық форматта бейімдеу арқылы ұлттық құндылыққа қызығушылық артады.

4. Эстетикалық талғам қалыптасады

– Түстерді, форманы, композицияны сандық ортада үйлестіруді үйренеді.

5. Болашақ мамандықтарға бағыт береді

– Дизайнер, архитектор, IT маманы, аниматор мамандықтарына қызығушылық туады.

Сабақта қолдануға болатын тапсырмалар (5–9 сынып)

5–6 сынып:

• Қошқар мүйіз элементін сызып, оны цифрлық форматта бояу

• Компьютерде ұлттық элементтен пиктограмма жасау

• Ұлттық өрнектен қарапайым логотип дайындау

7–8 сынып:

• Adobe Illustrator / Tinkercad-та ұлттық оюды векторлау

• Киім эскизін ұлттық принтпен дайындау

• Интерьер элементінің цифрлық моделін жасау

9 сынып:

• Ұлттық бұйымның 3D моделін жасау

• 3D текстура ретінде ұлттық оюды қолдану

• VR ортаға ұлттық интерьер құрастыру

Цифрлық графика мен 3D модельдеу ұлттық стильді заманауи форматта қайта жаңғыртып, оның шекарасын кеңейтуге жол ашады. Технология мен дәстүрдің тоғысуы — ұлттық өнердің жаңа тынысы. Көркем еңбек пәнінде бұл бағытты оқыту оқушылардың шығармашылық қабілетін дамытып қана қоймай, ұлттық мәдениетті цифрлық кеңістікте сақтауға және оны жаңа формада ұсынуға мүмкіндік береді.

Бұл — ұлттық өнердің жаңаша дамуы, заманауи мәдениеттің жаңа тілін меңгеру, болашақ дизайнерлер мен технологиялық мамандардың қалыптасуына жол ашатын маңызды бағыт.

3.4. Оқушылардың жобалық жұмыстары: идея, эскиз, композиция, орындау кезеңдері

Жобалық-шығармашылық жұмыс — көркем еңбек пәнінің негізгі артықшылықтарының бірі. Ол оқушыларға өз идеяларын практикалық түрде іске асыруға, шығармашылық ойлауын дамытуға, материалдар мен технологияларды саналы қолдануға мүмкіндік береді. Жобалық жұмыс дәстүрлі қолөнер элементтерін заманауи дизайнмен ұштастырып, ұлттық мәдениетті шығармашылық жолмен меңгертудің тиімді әдісі болып табылады.

Бұл тарауда оқушылардың жобалық жұмысын ұйымдастырудың кезеңдері: идеяны қалыптастыру, эскиз дайындау, композиция құру, орындау және бағалау жолдары қарастырылады.

1. Жобалық жұмыстың маңызы

Жобалық жұмыс оқушыларда:

• мақсат қою,

• ақпарат жинау,

• зерттеу,

• эскиз дайындау,

• композиция құру,

• практикалық орындау,

• өзіндік бағалау сияқты кешенді дағдыларды қалыптастырады.

Бұл тәсіл танымдық белсенділікті арттырып, оқушыны дербестікке, жауапкершілікке, шығармашылыққа тәрбиелейді.

2. Жобалық жұмыстың кезеңдері

Жобалық жұмыстың кезеңдері жоспарлы түрде жүргізілгенде оқушының нәтижесі сапалы әрі мазмұнды болады. Әр кезеңнің өз міндеттері бар.

2.1. Идеяны анықтау және тақырып таңдау

Идея — шығармашылық жұмыстың өзегі. Идея дұрыс таңдалған жағдайда жоба қызықты әрі мағыналы шығады.

Идея қалыптастыруда мына факторлар ескеріледі:

1. Ұлттық мәдениетке бағытталуы

– Ою-өрнек, дәстүрлі материалдар, ұлттық сәндік элементтер.

2. Оқушының қызығушылығы

– Киім үлгісі, интерьер бұйымы, аксессуар, экодизайн жобасы.

3. Қолданылатын материалдар

– Табиғи материалдар, қайта өңделген материалдар, мата, киіз, металл, қағаз.

4. Қолданылу мақсаты

– Сувенир, тұрмыстық бұйым, сәндік панно, практикалық зат.

Тақырып мысалдары (5–9 сынып):

• «Ұлттық өрнекпен безендірілген кілтсалғыш»

• «Қошқар мүйіз мотивімен интерьер панно»

• «Экодизайн үлгісіндегі қайта өңделген материалдан бұйым»

• «Ұлттық стильдегі сөмке немесе әмиян»

• «Киімге арналған заманауи ұлттық принт»

• «3D ұлттық оюы бар бұйым моделі»

2.2. Эскиз дайындау

Эскиз — жобаның көрнекі түрдегі алғашқы нұсқасы. Эскиз жасау барысында оқушы идеяны нақты бейнеге түсіріп, түстерді, форманы, композицияны анықтайды.

Эскиз дайындау кезеңдері:

1. Материалдар мен құралдарды анықтау
   – қарындаш, фломастер, гуашь, маркер, планшет, графикалық бағдарлама.

2. Негізгі форманы белгілеу
   – бұйым пішіні, өлшемдері, құрылымы.

3. Ою-өрнек композициясын таңдау
   – орталық элемент, шет өрнек, ырғақ, симметрия.

4. Түстерді таңдау
   – ұлттық палитраға сай үйлесім (қызыл–қара, көк–ақ, алтын түстер).

5. Эскизді нақтылау
   – көлем, штрих, текстура элементтерін көрсету.

Цифрлық эскиз жасауға арналған бағдарламалар:

• Autodesk SketchBook

• IbisPaint

• Krita

• Adobe Illustrator (векторлық эскиздер)

Эскиз — жобаның негізгі «жол картасы», сондықтан оның сапасы жұмыстың соңғы нәтижесін анықтайды.

2.3. Композиция құру

Композиция — жұмыстың көркемдік шешімі. Ол пішін, түс, ырғақ, симметрия, кеңістіктік құрылым арасындағы үйлесімділікті білдіреді.

Композиция жасаудағы негізгі заңдылықтар:

1. Орталық элементтің болуы – басты объектінің айқын көрінуі.

2. Симметрия немесе асимметрия – ұлттық өнерде симметрия жиі қолданылады.

3. Ырғақ – өрнектердің белгілі бір ретпен қайталануы.

4. Баланс (тепе-теңдік) – формалар мен түстердің үйлесімді салмақтануы.

5. Пропорция – элементтердің бір-бірімен мөлшерлік қатынасы.

6. Түстік шешім – жылы және суық түстер қатынасы, контраст.

Композиция мысалдары:

• Сырмақтың орталық элементі — ирек немесе қошқар мүйіз;

• Паннодағы композиция — шет өрнек + орталық мотив;

• Интерьер бұйымында — минималистік стильдегі ұлттық өрнек.

2.4. Орындау кезеңдері

Үйретілетін материал мен техникаға байланысты орындау кезеңдері өзгеруі мүмкін, алайда барлық жобаларға ортақ негізгі сатылар бар.

1. Материалдар мен құралдарды дайындау

• маталар, киіз, қағаз, картон, пластик, жүн;

• қайшы, желім, ине-жіп, бояу, трафарет, компьютер бағдарламалары.

2. Бөлшектерді дайындау және құрастыру

• Эскизге сай бөліктерді қиып алу немесе пішіндеу;

• Декоративтік элементтерді орналастыру;

• Құрастыру, жабыстыру, тігу, безендіру.

3. Текстура мен детальдарды толықтыру

• бояу, штрих, өрнек түсіру;

• көлем беру (бедерлі элементтер);

• шетіне өрнек қосу.

4. Бұйымды әрлеу

• шеттерін тегістеу;

• лактау, үтіктеу, тігісін бекіту;

• бұйымның соңғы көрінісін реттеу.

5. Жобаны рәсімдеу

• дайын бұйым;

• қысқаша сипаттама (атауы, идеясы, материалы, техникасы);

• фото немесе цифрлық нұсқа;

• өзіндік бағалау.

3. Оқушылардың жобалық жұмысын бағалау критерийлері

Жобаны бағалау процесі оқушылардың шығармашылық деңгейін, орындау сапасын және технологияны дұрыс қолдануын айқындайды.

Негізгі бағалау критерийлері:

1. Идеяның бірегейлігі және ұлттық ерекшелігі

2. Эскиздің нақтылығы және композициялық шешім

3. Техникалық орындау сапасы

4. Материалды тиімді пайдалану

5. Түстер мен өрнектердің үйлесімділігі

6. Қауіпсіздік ережелерін сақтау

7. Эстетикалық көрінісі

8. Жобаға берілген түсіндірме сапасы

Жобаның әр кезеңін бағалау оқушының даму траекториясын бақылауға көмектеседі.

4. Жобалық жұмыстардың тәрбиелік маңызы

1. Шығармашылықты дамыту

Оқушылар жаңа идея ойлап тауып, оны іске асыру арқылы шығармашылық қабілетін дамытады.

2. Еңбекке баулу

Жобалық жұмыс — шыдамдылық, дәлдік, ұқыптылық талап ететін процесс.

3. Ұлттық мәдениетке баулу

Жоба барысында оқушылар ұлттық ою-өрнектің мәнін, эстетикасын, тарихын меңгереді.

4. Техникалық дағдыларды қалыптастыру

Құралдармен қауіпсіз жұмыс істеу, материалдарды дұрыс өңдеу — маңызды дағдылар.

5. Топпен жұмыс жасау

Жобаны жұптық немесе топтық форматта орындау ынтымақтастықты дамытады.

5. Жобалық жұмыс түрлері (5–9 сыныпқа арналған)

5–6 сынып:

• Киізден шағын әшекей, кілтсалғыш

• Қағаздан ұлттық панно

• Аппликация арқылы ұлттық өрнек композициясы

7–8 сынып:

• Экодизайн бұйымы

• Мата немесе киізден интерьер үшін сәндік өнім

• Металл фольгаға өрнек түсіру

9 сынып:

• Цифрлық эскиз + 3D модель

• Ұлттық стильдегі аксессуар немесе киімнің прототипі

• Құрамдас көпэлементті шығармашылық жоба

Жобалық жұмыс — оқушылардың шығармашылық әлеуетін толық ашатын, дәстүр мен заманауи технологияларды біріктіретін тиімді әдіс. Идеядан бастап орындау кезеңіне дейінгі жүйелі процесс оқушының көркемдік, техникалық, зерттеушілік, эстетикалық қабілеттерін дамытады.

Көркем еңбек пәніндегі жобалық жұмыстар ұлттық мәдениетті жаңаша түсінуге, материалдар мен технологияларды қауіпсіз және тиімді қолдануға, шығармашылық көзқарас қалыптастыруға ықпал етеді.

IV БӨЛІМ. ПРАКТИКАЛЫҚ ЖОБАЛАР ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫСТАР

4.1. 5–6 сынып оқушыларына арналған ұлттық қолданбалы өнерге бағытталған қарапайым жұмыстар

5–6 сынып оқушылары көркем еңбек пәнінде өздерінің алғашқы күрделі емес, бірақ мағыналы шығармашылық жұмыстарын орындауға үйренеді. Бұл жастағы балалардың қол моторикасы қалыптасып, эстетикалық талғамы дамып келе жатқандықтан, ұлттық қолданбалы өнер элементтерін қарапайым формада меңгерту аса тиімді. Ұлттық өрнек, табиғи материалдар, қарапайым тігіс түрлері, киіз бен қағаз техникасы — оқушылардың қызығушылығын арттырып, ұлттық мәдениетті тереңірек түсінуге жол ашады.

Бұл тарауда 5–6 сыныпқа арналған жеңіл, орындауға қолайлы, балалардың жас ерекшелігіне сай ұлттық қолөнер бағытындағы практикалық жұмыстардың түрлері, мақсаттары, кезеңдері және әдістемелік ұсыныстар беріледі.

1. Ұлттық қолданбалы өнерге баулу мақсаты

5–6 сынып оқушылары үшін ұлттық өнер бағытындағы жұмыстар мынадай мақсаттарды көздейді:

• ұлттық ою-өрнектің қарапайым элементтерін меңгерту;

• материалдармен қауіпсіз жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру;

• шығармашылық ойлау мен қиялды дамыту;

• қол еңбегіне қызығушылықты арттыру;

• ұлттық құндылыққа құрмет қалыптастыру;

• композиция, түс үйлесімін түсіну;

• қарапайым бұйымды өз бетінше орындау қабілетін жетілдіру.

2. 5–6 сыныпқа арналған қарапайым практикалық жұмыстардың топтамасы

Төмендегі жұмыстар оқушылардың жас ерекшеліктеріне толық сәйкес келеді, күрделілігі орташа және ұлттық стильге бағытталған.

I. Киіз және жүнмен жұмыс

1. “Қошқар мүйіз” мотивіндегі шағын киіз панно

Мақсаты:

Оқушыларға киізді қолдану, “қошқар мүйіз” оюының мәнін таныстыру.

Материалдар:

Түсті киіз, жүн талшықтары, желім, қайшы, трафарет.

Орындау кезеңдері:

1. Қошқар мүйіз элементін трафаретпен қиып алу;

2. Негізгі киізге орналастыру;

3. Жүн талшықтарымен шеттерін безендіру;

4. Желімдеп бекіту;

5. Панноны картон негізге жабыстыру.

Педагогикалық тиімділігі:

Ұлттық оюды тану, түсті сәйкестендіру, қол икемін дамыту.

2. Жүннен валяние техникасымен кілтсалғыш

Мақсаты:

Құрғақ валяние әдісімен қарапайым пішін жасау.

Құралдар:

Жүн, қауіпсіз ине (балаларға арналған), көбік негіз.

Кезеңдері:

1. Жүнді домалақ қалыпқа келтіру;

2. Инемен түртіп тығыздау;

3. Ұлттық өрнектің шағын элементін қою;

4. Кілт ілгегін бекіту.

II. Қағаз және картонмен жұмыс

3. “Ұлттық ою-өрнек” қағаз аппликациясы

Мақсаты:

Ою элементтерін симметриялық қағаз қию арқылы меңгерту.

Материалдар:

Түсті қағаз, картон, желім, қарындаш, қайшы.

Кезеңдері:

1. Қағазды бүктеп оюдың жартысын салу;

2. Сымбатты қию тәсілін пайдалану;

3. Негізгі картонға үйлесімді орналастыру;

4. Желімдеу;

5. Шекаралық элементтермен толықтыру.

Дағдылар:

Симметрия, ырғақ, композиция.

4. Қағаздан «Шаңырақ» макеті

Мақсаты:

Киіз үй құрылымын танып, оның ұлттық маңызын түсіндіру.

Материалдар:

Картон, желім, жіп, ағаш таяқшалар (қауіпсіз), фломастер.

Кезеңдері:

1. Шаңырақ шеңберін кесу;

2. “Кереге” бөліктерін қағаздан бүктеп жасау;

3. Жіп арқылы уық бейнесін құрастыру;

4. Макетті біріктіру.

Пайдасы:

Кеңістіктік ойлауды және құрылымдық түсінікті дамытады.

III. Мата, ине-жіп, декоративтік тігіс

5. Мата бетіне қарапайым кесте тігу («тұйық тігіс»)

Мақсаты:

Балаларға ең жеңіл кесте түрін үйрету.

Материалдар:

Мақта мата, ине, жіп, кесте үлгісі.

Кезеңдері:

1. Үлгіні матаға түсіру;

2. Тұйық тігіспен оюды кестелеу;

3. Жіпті дұрыс шығару және бекіту.

6. “Ұлттық өрнек” мата аппликациясы

Мақсаты:

Мата түрлерін қолдану ерекшелігін үйрету.

Кезеңдері:

1. Оюды матаға трафаретпен түсіру;

2. Қиып алу;

3. Негізгі матаға жабыстыру;

4. Шекарасын тігіспен әрлеу.

IV. Табиғи материалдармен жұмыс

7. Ағаштан қарапайым әшекей (қағаз шеге/қаламмен өрнектеу)

Мақсаты:

Ағаш фактурасын сезіну, қарапайым оймыштау элементін меңгеру.

Кезеңдері:

1. Ағаш бөлігіне ою контурын салу;

2. Қауіпсіз әдіспен өрнек сызу;

3. Бояумен әрлеу.

8. Табиғи материалдардан шағын панно

Материалдар:

Тас, жапырақ, бұтақша, жүн қалдығы.

Кезеңдері:

1. Табиғи материалдарды іріктеу;

2. Панно композициясын құру;

3. Желімдеп бекіту;

4. Қорытынды безендіру.

3. Әдістемелік ұсыныстар

5–6 сынып оқушыларына ұлттық қолданбалы өнерді үйрету белгілі бір педагогикалық қағидаларға сүйенеді.

1. Жас ерекшелігіне сай тапсырма беру

• Қиынды деңгейі төмен, бірақ қызықты;

• Қауіпсіз материалдарды қолдану;

• Баланың қиялына жол ашатын ашық тапсырмалар.

2. Қауіпсіздік ережесін бірінші орынға қою

• Қайшы, ине сияқты құралдармен абай болу;

• Жұмыс барысында отыру қалпын сақтау;

• Жұмыс орнын таза ұстау.

3. Түсіндіру + көрсету + бірге орындау әдісі

Жаңа техниканы үйреткенде үш кезеңдік тәсіл қажет:

1. мұғалімнің демонстрациясы;

2. бірге орындау;

3. оқушының дербес жұмысы.

4. Эстетикалық талғамды дамыту

• Түстер сәйкестігін түсіндіру;

• Ою-өрнектің мағынасын айту;

• Дұрыс композиция құруды үйрету.

5. Ұлттық мәдениетке баулу

Әр тапсырмада:

• Оюдың мәнін түсіндіру;

• Шығу тарихын айту;

• Ұлттық дүниетаныммен байланыстыру.

6. Бағалау критерийлері

• Тапсырманы дәл орындауы;

• Материалды дұрыс қолдануы;

• Түстер үйлесімі;

• Ұқыптылық;

• Шығармашылық идея.

5–6 сыныптарға арналған ұлттық қолданбалы өнер бағытындағы қарапайым жұмыстар оқушылардың қол икемін дамытып қана қоймай, ұлттық мәдениетті танытуда ерекше рөл атқарады. Бұл жастағы балалар шығармашылыққа бейім, сондықтан ұлттық ою-өрнектерді, табиғи материалдарды, қарапайым тігіс пен аппликацияны пайдалану олардың қызығушылығын арттырып, көркемдік қабілеттерін дамытады.

Практикалық жұмыстар оқушының эстетикалық талғамын қалыптастырады, ұлттық өнерге деген құрметін нығайтады және болашақта күрделірек жобаларды орындауға негіз болады.

4.2. 7–9 сынып оқушылары үшін күрделенген шығармашылық жобалар

7–9 сынып кезеңі — оқушылардың көркемдік-эстетикалық танымы тереңдеп, практикалық дағдылары қалыптасатын, күрделірек материалдармен және технологиялармен жұмыс істей алатын уақыт. Бұл жаста олар ұлттық қолданбалы өнердің мәнін түсініп қана қоймай, оны заманауи дизайнмен ұштастыра біледі. Сондықтан күрделенген шығармашылық жобалар — олардың ойлау қабілетін, технологиялық сауаттылығын, материалдарды талдай білуін, авторлық стиль қалыптастыруын дамытуға бағытталады.

Бұл тарауда 7–9 сынып оқушыларына арналған күрделенген жобалардың түрлері, мазмұны, кезеңдері және әдістемелік ұсыныстар ұсынылады.

1. Жобалық жұмыстардың мақсаттары

Күрделі шығармашылық жобалар мынадай дағдыларды қалыптастыруды көздейді:

• жобаны жоспарлау және аргументтеу;

• материалдардың қасиеттерін салыстыра білу;

• күрделі композиция құру;

• ұлттық ою-өрнекті дұрыс қолдану;

• заманауи стиль элементтерін енгізу;

• 3D модельдеу дағдылары;

• өз жұмысын рәсімдеп, қорғау.

2. 7–9 сыныпқа арналған күрделенген шығармашылық жобалар топтамасы

Төмендегі жобалар ұлттық қолданбалы өнер мен заманауи технологияның үйлесімді синтезі болып табылады.

I. Киіз, мата және терімен жасалатын күрделі жобалар

1. “Ұлттық стильдегі интерьер панно”

Мақсаты:

Киіз, мата, жіп, ағаш материалдарын біріктіріп, күрделі композиция жасау.

Материалдар:

Киіз (қалың және жұқа), мата қиықтары, жіп, ағаш негіз, желім, сәндік элементтер.

Кезеңдері:

1. Панно эскизін құру (орталық ою + шет элементтері);

2. Киізді арнайы пішін бойынша кесу;

3. Мата мен киізді біріктіріп аппликациялау;

4. Жіппен немесе моншақпен сәндік әрлеу;

5. Панноны ағаш немесе қатты негізге орнату.

Дағдылар:

Композициялық ырғақ, түстік үйлесім, бірнеше материалды біріктіру.

2. “Тері бұйымы: әмиян немесе шағын сөмке”

Мақсаты:

Қарапайым тері өңдеу техникасын меңгеру, ұлттық өрнек қосу.

Материалдар:

Жасанды тері, шило, жіп, ине, түйме немесе магнитті ілгек.

Кезеңдері:

1. Бұйым үлгісін қағазда жасау;

2. Теріге көшіру және қию;

3. Тесіктерді шило арқылы дайындау;

4. Көмекші тігіспен құрастыру;

5. Өрнекті бедерлеу немесе аппликация.

Дағдылар:

Құрастыру техникасы, терімен жұмыс, өрнек енгізу.

II. Қағаз, картон және аралас техникадағы жобалар

3. “Киіз үйдің көлемді макеті”

Мақсаты:

Құрылымдық модельдеу дағдысын қалыптастыру.

Материалдар:

Картон, ағаш таяқшалар, мата, желім, жіп, бояу.

Кезеңдері:

1. Киіз үйдің құрылымын зерттеу;

2. Шаңырақ, уық, кереге моделдерін жасау;

3. Керегені дұрыс бүктеу және байланыстыру;

4. Үй сыртқы жабындысын мата немесе қағаз арқылы жасау;

5. Ішкі интерьер элементтерін қосу.

Дағдылар:

Кеңістіктік ойлау, конструкциялық шешім табу, ұлттық архитектураны түсіну.

4. “Ұлттық оюмен безендірілген жарық шамы” (экодизайн)

Материалдар:

Пластик бөтелке, қалың қағаз, мата, желім, жарықдиодты шам.

Кезеңдері:

1. Шам қаңқасын жасау;

2. Пластик бөліктерін өңдеп, қауіпсіз ету;

3. Ұлттық оюды трафаретпен түсіру;

4. Көркем әрлеу;

5. Шамды құрастыру.

Дағдылар:

Экодизайн, қауіпсіздік, шығармашылық интерпретация.

III. Металл, сым және қатты материалдармен жұмыс

5. “Ұлттық өрнектегі металл немесе фольга рельефі”

Материалдар:

Жұқа алюминий фольга, картон, бедерлеу таяқшалары, бояу.

Кезеңдері:

1. Оюды векторлап қағазға түсіру;

2. Фольга бетіне оюды бедерлеу;

3. Шеттерін қатайту;

4. Антик бояумен әрлеу;

5. Картон негізге жапсыру.

Дағдылар:

Бедерлеу техникасы, дәлдік, композициялық шешім.

6. “Сымнан жасалған ұлттық стильдегі мүсін”

Материалдар:

Жұмсақ металл сым, қысқыш, қайшы, декоративтік элементтер.

Кезеңдері:

1. Нысанның каркас эскизін жасау;

2. Сымды белгілі пішінге ию;

3. Ұлттық элементтерді беру;

4. Декоративтік әрлеу.

Дағдылар:

Пропорция, пластикалық ойлау, мүсіндеу.

IV. Цифрлық шығармашылық жобалар

7. “Ұлттық стильдегі цифрлық постер”

Бағдарламалар:

Canva, Photoshop, Illustrator.

Кезеңдері:

1. Ою-өрнектерді цифрлық форматқа енгізу;

2. Фон, композиция, ритмді анықтау;

3. Түстер палитрасын таңдау;

4. Ұлттық символикамен толықтыру.

Дағдылар:

Графикалық дизайн, цифрлық композиция.

8. “3D ұлттық бұйым моделі”

Бағдарламалар:

Blender, Tinkercad, SketchUp.

Кезеңдері:

1. Ұлттық бұйымды зерттеу;

2. Геометриялық моделдеу;

3. Текстура қолдану;

4. Оюларды рельеф ретінде енгізу;

5. Финалды визуализация жасау.

Дағдылар:

3D ойлау, цифрлық дизайн, ұлттық элементтерді сандық модельге енгізу.

3. Шығармашылық жобаларды ұйымдастыру және кезеңдері

7–9 сыныптағы жоба жұмысы мына кезеңдер арқылы жүзеге асады:

1. Зерттеу кезеңі

• Бұйымның тарихын, функциясын, материалының қасиеттерін зерттеу;

• Ұқсас үлгілерді талдау;

• Ұлттық стиль ерекшеліктерін қарастыру.

2. Эскиз кезеңі

• Негізгі форманы белгілеу;

• Ою-өрнек композициясын таңдау;

• Түстік үйлесімді жоспарлау;

• Бірнеше нұсқадан ең тиімдісін іріктеу.

3. Материалдар мен құралдарды таңдау

• Киіз, тері, мата, қағаз, пластик, металл;

• Желім, ине-жіп, бояу, фольга, 3D бағдарламалар.

4. Практикалық орындау

• Бөлшектерді дайындау;

• Құрастыру;

• Өрнекті енгізу;

• Әрлеу және безендіру.

5. Жобаны рәсімдеу және қорғау

• Дайын бұйымның фотосуреттері;

• Қысқаша есеп (мақсаты, әдісі, материалы, нәтижесі);

• Өз жұмысын таныстырып қорғау.

4. Әдістемелік ұсыныстар

1. Жеке және топтық жобаларды ұйымдастыру

Оқушылардың қызығушылығына қарай топтық немесе жеке жоба таңдатылады.

2. Проблемалық сұрақтар қою

— Неліктен бұл материалды таңдадың?

— Ұлттық стиль қандай элемент арқылы көрініп тұр?

— Қандай қиындықтар болды?

3. Қауіпсіздік ережесін сақтау

Металл, желім, ине сияқты құралдармен жұмыс қадағаланады.

4. Бағалау критерийлері

• Идеяның бірегейлігі;

• Композицияның сапасы;

• Материалды дұрыс қолдану;

• Ұлттық ерекшелікті дұрыс енгізу;

• Орындау дәлдігі;

• Шығармашылық шешім.

7–9 сыныпқа арналған күрделенген шығармашылық жобалар оқушыларды дербес ойлауға, шеберлікке, технологиялық рәсімдерді дұрыс орындауға және ұлттық өнерді заманауи стильде түсінуге баулиды. Бұл жобалар олардың шығармашылық әлеуетін толық ашады, материалдарды саналы қолдануға үйретеді және болашақта дизайн, қолөнер, архитектура сияқты салаларға қызығушылықтарын арттырады.

4.3. Сараланған тапсырмалар, жұптық және топтық жұмыс әдістері

Көркем еңбек пәнінде оқыту үдерісі оқушылардың жеке ерекшеліктерін, қабілеттерін және жұмыс қарқынын ескеруді талап етеді. Әр оқушының шығармашылық деңгейі, техникалық дағдысы, материалмен жұмыс істеу шеберлігі әртүрлі болғандықтан, сабақтар сараланған тапсырмаларға, жұптық және топтық жұмыс әдістеріне сүйенгенде тиімді нәтиже береді. Бұл бөлімде саралап оқыту қағидалары, топтық және жұптық жұмысты ұйымдастыру жолдары, ұлттық қолданбалы өнер негізінде құрастырылған тапсырмалар үлгілері мен әдістемелік ұсыныстар қамтылған.

1. Саралап оқытудың мәні және маңызы

Саралап оқыту – оқушылардың жеке білім алу қажеттіліктерін ескере отырып, оларға әртүрлі деңгейде тапсырма беру тәсілі. Көркем еңбек пәнінде саралау ерекше маңызға ие, себебі:

• оқушылардың қол икемі әртүрлі дамыған;

• шығармашылық ойлау деңгейі бірдей емес;

• кейбір оқушылар күрделі композиция құра алса, кейбіріне қарапайым формаға назар аударған тиімді;

• материалды өңдеу қарқыны өзгеше.

Саралау әдісі оқушыларға өз мүмкіндігін толық ашуға жағдай жасайды.

2. Саралау түрлері

Көркем еңбек пәнінде саралау келесі бағыттар бойынша іске асырылады:

1) Мазмұнды саралау

Оқушыларға бір тақырып аясында әртүрлі күрделілік деңгейіндегі тапсырмалар ұсынылады.

Мысал:

«Қошқар мүйіз» оюын қолдану.

• Бастапқы деңгей: оюдың дайын трафаретін бояу.

• Орта деңгей: оюды қағазды бүктеп симметриямен қию.

• Жоғары деңгей: өзіндік композиция құру.

2) Құрал мен материалды саралау

Оқушының дағдысына қарай әртүрлі материалдар беріледі.

Мысал:

• Қарапайым деңгейдегі оқушыға — қағаз аппликация.

• Орта деңгей — киіз аппликация.

• Жоғары деңгей — тері немесе фольга рельефі.

3) Оқыту қарқынын саралау

Оқушы тез орындайтын болса — кеңейтілген тапсырма,

Қиындық көрсе — бөлшектелген, қысқа кезеңді тапсырма беріледі.

4) Қолдау деңгейін саралау

• Жаңадан үйренушіге қадамдық нұсқаулық.

• Орта деңгейдегі оқушыға қысқаша бағыт беріледі.

• Жоғары деңгейдегі оқушы дербес жұмыс орындайды.

5) Нәтиженің формасын саралау

Қорытынды өнім әртүрлі болуы мүмкін:
панно, цифрлық эскиз, кілтсалғыш, аппликация, киім элементі, макет.

3. Сараланған тапсырмалар үлгілері (5–9 сынып)

1. “Ұлттық ою-өрнек” тапсырмасы

• 1-деңгей: Оюдың контурын бояу

• 2-деңгей: Қағаздан симметриялық ою қию

• 3-деңгей: Ұлттық оюмен композиция құрастыру

2. “Киізден бұйым жасау”

• 1-деңгей: Киізден дайын фигураны қиып, желімдеу

• 2-деңгей: Аппликация элементтерін өз бетімен жасау

• 3-деңгей: Киізден панноны толық құрастыру

3. “Экодизайн бұйымы”

• 1-деңгей: Пластик қақпақтардан қарапайым өрнек құрау

• 2-деңгей: Папье-маше техникасында шағын мүсін жасау

• 3-деңгей: Аралас материалдардан функционалды бұйым жасап шығару

4. “Тоқыма және кесте”

• 1-деңгей: Тұйық тігісті орындау

• 2-деңгей: Ұлттық элементті кестелеу

• 3-деңгей: Кесте және аппликацияны біріктіру

4. Жұптық жұмыс әдістері

Жұптық жұмыс — оқушылардың бір-біріне қолдау көрсетуіне, идея алмасуына, бірлесіп шығармашылық шешім табуына мүмкіндік береді. Көркем еңбекте бұл әдіс өте тиімді.

Жұптық жұмыстың артықшылықтары:

• Оқушылар арасындағы қарым-қатынас жақсарады;

• Бір-біріне көмектесу және үйрету дағдысы қалыптасады;

• Тапсырма орындау барысында қателіктер азаяды;

• Жұпта жұмыс жасаған оқушы белсенді болуға тырысады.

Жұптық жұмысқа арналған тапсырмалар үлгілері

1. “Композиция құрастыру”

Жұп екі элементтен тұратын панно жасайды:
бір оқушы орталық мотивті, екінші оқушы шет өрнекті құрастырады.

2. “Шаңырақ макеті”

Бір оқушы — шаңырақ, екінші оқушы — кереге бөлігін дайындап, біріктіреді.

3. “Аралас техникадағы бұйым”

Бір оқушы — аппликация бөлігін, екінші оқушы — декоративтік тігіс немесе бояу бөлігін жасайды.

5. Топтық жұмыс әдістері

Топтық жұмыс — күрделі шығармашылық жобалар үшін ең қолайлы әдіс. Әр оқушы өз рөлін атқарып, нәтижесінде бір үлкен жұмыс туады.

Топтық жұмыстың тиімділігі

• Ынтымақтастық мәдениетін қалыптастырады;

• Әр оқушының қабілетіне сай рөл беріледі;

• Күрделі жобаларды орындауға мүмкіндік туады;

• Шешім қабылдауды, коммуникацияны дамытады;

• Жобаны қорғау кезінде жауапкершілік артады.

Топтық рөлдер:

• Дизайнер — идея мен эскиз ұсынады

• Шебер — материалды өңдейді

• Құрастырушы — бөлшектерді біріктіреді

• Безендіруші — әрлеу жұмыстарын атқарады

• Спикер — жұмысты таныстырып қорғайды

Топтық тапсырмалар үлгілері

1. “Ұлттық стильдегі үлкен панно”

Топтық міндеттер:

— бір топ орталық мотивті жасайды,

— екінші топ шет оюларды орындайды,

— үшінші топ панноны әрлейді.

2. “Киіз үй макеті (үлкейтілген нұсқа)”

Әр топ белгілі бір бөлікті орындайды:

— кереге,

— уық,

— шаңырақ,

— интерьер.

3. “Ұлттық дизайнерлік коллекция”

Оқушылар киім, аксессуар немесе интерьер заттарын ұлттық стильде эскиздеп, біріктіріп топтық коллекция жасайды.

6. Сабақта сараланған, жұптық және топтық жұмысты тиімді жүргізу әдістері

1. Жұмыс орнын дұрыс ұйымдастыру

Топтық үстелдер, құралдар жиынтығы, қауіпсіздікті қамтамасыз ету.

2. Түсіндіруді қысқа әрі нақты беру

Әрі қарай оқушылар өзара әрекет арқылы жалғастырады.

3. Проблемалық сұрақтар қою

Оқушыны ойлануға итермелейді.

4. Формативті бағалау әдістері

• «Бағдаршам»

• «Екі жұлдыз, бір тілек»

• Өзара бағалау

5. Қауіпсіздік ережесін сақтау

Жұптық және топтық жұмыс кезінде қозғалыс көбейетіндіктен, қауіпсіздік маңызды.

Ұсынылған сараланған тапсырмалар мен жұптық-топтық жұмыс әдістері көркем еңбек пәнінде оқушылардың білім алу процесін тиімді, мазмұнды және жан-жақты етуді көздейді. Саралау — оқушының мүмкіндіктеріне сай тапсырма беру болса, жұптық және топтық жұмыс — ынтымақтастық пен шығармашылық бірлікті дамытатын тәсілдер. Бұл әдістер оқушылардың тәжірибелік дағдысын арттырып, ұлттық қолданбалы өнерге деген қызығушылығын күшейтіп, күрделі жобаларды орындап шығуға қабілет қалыптастырады.

4.4. Оқушылардың жұмысына бағалау критерийлері, көрме ұйымдастыру және рефлексия

Көркем еңбек пәніндегі оқушылардың жұмысы тек практикалық дағдыларды меңгеру ғана емес, сонымен қатар шығармашылық ойлау, композициялық шешім, материалды тиімді пайдалану және ұлттық өнерді түсіну деңгейімен бағаланады. Бағалау жүйесі оқушының жұмысын әділ, айқын, түсінікті әрі жан-жақты талдауға бағытталуы тиіс. Сонымен қатар жасалған жұмыстарды көрмеге ұсыну — оқушыларға мотивация беретін, өз еңбегін қоғамдық деңгейде көрсетуге мүмкіндік жасайтын маңызды процесс. Логикалық аяқталуы ретінде рефлексия — оқушының өз іс-әрекетін талдап, жетістігін бағалау және келесі қадамдарын анықтауына мүмкіндік береді.

Бұл тарауда бағалау критерийлері, көрме ұйымдастырудың әдістемесі және рефлексия түрлері толық қарастырылады.

1. Оқушылардың жұмысына бағалау критерийлері

Бағалау критерийлері көркем еңбек пәніндегі жұмыстың сапасын толық сипаттауы керек. Мұнда тек нәтиже емес, орындау процесіндегі дағды, материалды қолдану және шығармашылық шешім де ескеріледі.

1.1. Бағалау бағыттары

1) Шығармашылық идея және ұлттық стиль

• Идеяның мазмұндылығы

• Ұлттық ою-өрнектерді дұрыс қолдану

• Заманауи элементтермен үйлесімі

• Жеке шешімнің болуы

2) Композиция және түстік үйлесім

• Композициялық орталықтың айқындылығы

• Ырғақ, симметрия, тепе-теңдік

• Түстердің реттілігі мен эстетикалық үйлесімі

3) Техникалық орындалу сапасы

• Құралдарды дұрыс қолдану

• Тігіс, жапсыру, қиып алу, құрастыру сапасы

• Материалдың жарамдылығы мен үнемді қолданылуы

• Жұмыстың тазалығы мен ұқыптылығы

4) Жоба процесін орындау

• Эскиз дайындау

• Материал таңдау негіздемесі

• Орындау кезеңдерін сақтауы

• Қауіпсіздік ережесін ұстану

5) Жұмысты рәсімдеу және қорғау

• Жоба атауы мен сипаттамасы

• Жұмыстың эстетикалық ұсынылуы

• Оқушының өз жұмысын талдап айтуы

1.2. Бағалау шкаласы (5–9 сынып)

Деңгей	Сипаттамасы
Жоғары	Идея бірегей, ұлттық стиль айқын, композиция үйлесімді, техника жоғары деңгейде орындалған
Орта	Идея түсінікті, кейбір композициялық кемшіліктер бар, техника жеткілікті деңгейде орындалған
Төмен	Идея толық ашылмаған, композицияда жүйесіздік бар, материалмен жұмыс жеткіліксіз

2. Көрме ұйымдастыру әдістемесі

Көрме — оқушылардың шығармашылық еңбегін насихаттау, олардың жетістігін көрсету және мотивациясын арттыру құралы. Көрме мектепішілік, сыныпішілік немесе аймақтық деңгейде өткізілуі мүмкін.

Көрмені ұйымдастыру бірнеше кезеңнен тұрады.

2.1. Көрмені жоспарлау

1) Тақырыпты анықтау

• «Ұлттық қолөнер – заманауи көзқарас»

• «Экодизайн және шығармашылық»

• «Киіз, мата, табиғи материалдар әлемі»

• «Ұлттық стильдегі 3D жобалар»

2) Көрмеге қойылатын жұмыстарды таңдау

Мұғалім:

• жұмыстың сапасына,

• күрделілігіне,

• оқушының еңбегіне,

• тақырыпқа сәйкестігіне қарай іріктейді.

3) Орын дайындау

• мектеп дәлізі, кітапхана, акт залы, көрме бұрышы;

• жарықтандыру, қауіпсіздік, эстетикалық безендіру маңызды.

2.2. Көрме экспозициясын ұйымдастыру

Экспозицияның негізгі принциптері:

1. Тақырыптық топтастыру – киіз бұйымдары бөлек, кесте бөлек, қағаз жұмыстары бөлек.

2. Композициялық реттілік – үлкен бұйым орталыққа, кіші бұйымдар шетке орналастырылады.

3. Түс үйлесімі – фонның түсі бұйымды жаппау керек.

4. Ақпараттық тақта – көрме атауы, мақсат-міндеттері, оқушылар тізімі.

5. Жұмысты таныстыру – әр бұйымға:

оқушының аты-жөні,

жұмыс атауы,

қолданылған техника,

қысқаша сипаттама жазылады.

2.3. Көрменің интерактив элементтері

Оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін:

• QR-код арқылы видеотаныстырылым;

• “Жұмыс авторымен сұхбат” бұрышы;

• “Өз жұмысыңды бағала” стенді;

• фотоаймақ.

Бұл көрмені тек бұйымдар жиынтығы емес, шығармашылық іс-шараға айналдырады.

3. Рефлексия: оқушы жұмысын талдау және өзін-өзі бағалау

Рефлексия — оқушының өз жұмысына сын көзбен қарап, жетістігін және кемшіліктерін анықтауы. Рефлексия дағдысы шығармашылық тұлғаның қалыптасуына көмектеседі.

3.1. Рефлексия түрлері

1) Ауызша рефлексия

Сабақ соңында оқушылар пікір білдіреді:

• “Маған не ұнады?”

• “Қандай қиындық болды?”

• “Қандай дағдыны үйрендім?”

• “Келесі жолы нені жақсартамын?”

2) Жазбаша рефлексия

Оқушылар шағын парақшаға жазады:

• Жобамның идеясы

• Мен қолданған материалдар

• Менің жетістіктерім

• Келесі жолы сынап көретін әдістер

3) Визуалды рефлексия

• «Смайлик әдісі»

• «Бағдаршам әдісі»

• «Мақсат ағашы»

• «Тілек қабырғасы»

4) Портфолиолық рефлексия

Оқушы жыл бойы жасаған жұмыстарын жинақтап:

• ең жақсысы,

• ең күрделісі,

• мен көп үйренген жұмысым сияқты талдау жасайды.

3.2. Рефлексиялық сұрақтар топтамасы

Бастауыш деңгей:

• Қандай материалмен жұмыс жасау жеңіл болды?

• Ең сәтті шыққан бөлігі қайсы?

• Бүгін өзіме қандай баға берер едім?

Орта деңгей:

• Композициялық шешім қалай шықты?

• Материалды дұрыс таңдадым ба?

• Келесі жолы қандай техниканы жақсартамын?

Жоғары деңгей:

• Ұлттық стильді қалай көрсете алдым?

• Жоба идеясы мен нәтижесі сәйкес келді ме?

• Қандай шығармашылық жаңалық қостым?

4. Бағалау мен рефлексияның тәрбиелік маңызы

Бағалау мен рефлексия:

• дербес ойлауды қалыптастырады;

• оқушының жауапкершілігін арттырады;

• ішкі мотивацияны күшейтеді;

• эстетикалық мәдениет пен талғамды дамытады;

• ұлттық өнерге деген көзқарасты тереңдетеді;

• топпен жұмыс кезіндегі ынтымақтастықты арттырады.

Бағалау критерийлері, көрме ұйымдастыру және рефлексия үдерістерін толық қарастырады. Бұл элементтер көркем еңбек пәнінің ажырамас бөлігі болып табылады. Әділ бағалау оқушыларды сапалы жұмыс жасауға ынталандырады, көрме ұйымдастыру олардың шығармашылық еңбегін құрметтеуді қалыптастырады, ал рефлексия оқушының өзіндік даму жолын түсінуіне көмектеседі.

Осы үш бағыт біріге отырып, ұлттық қолданбалы өнерге қызығушылықты арттырып, шығармашылық қабілетті кешенді дамытатын тиімді әдістемелік жүйе құрайды.

ҚОРЫТЫНДЫ

Ұлттық қолданбалы өнер – қазақ халқының ғасырлар бойы жинақталған көркемдік тәжірибесі мен рухани мәдениетінің аса құнды бөлігі. Ол тек тұрмыстық қажеттілікті қамтамасыз етумен шектелмей, халықтың дүниетанымын, эстетикалық талғамын, шеберлік мектебін, ұлттық болмысын бейнелейтін мәдени код қызметін атқарады. Осы әдістемелік құралда 5–9 сынып оқушыларына ұлттық қолданбалы өнерді оқыту әдістері, материалдармен жұмыс технологиялары, заманауи дизайн мен цифрлық құралдар арқылы ұлттық нақышты жаңғырту жолдары жан-жақты қарастырылды.

Көркем еңбек пәнінің мазмұнында ұлттық өнерді оқыту — оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту, мәдени құндылықтарды бойына сіңіру, ұлттық болмысты құрметтеуге тәрбиелеу және заманауи технологияларды меңгеруге бағытталған көпқырлы педагогикалық үдеріс екендігі анықталды. Мұнда дәстүр мен жаңашылдықтың үйлесімді байланысы ерекше маңызға ие. Оқушылардың ағаш, киіз, жүн, тері, металл, табиғи және тұрмыстық материалдармен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру — олардың практикалық ойлауын, техникалық сауаттылығын, еңбек мәдениетін дамытуға ықпал етеді.

Әдістемелік құралдың І бөлімінде ұлттық қолданбалы өнердің тарихи және теориялық негіздері ұсынылды. Қазақтың ағаш, киіз, тері, кесте, металл өңдеу өнері, ою-өрнек жүйесі мен оның семантикасы оқушыларға ұлттық дәстүрдің терең мәнін түсіндіруде негізгі тірек болатыны көрсетілді. Этномәдени мұраның тәрбиелік ықпалы — жас ұрпақтың ұлттық сана-сезімін қалыптастырудың маңызды факторларының бірі екендігі дәлелденді.

II бөлімде дәстүрлі материалдармен жұмыс технологиялары жүйелі түрде талданып, киіз басу, тері және металл өңдеу, жүнді валяние техникасы, ағашты өңдеу сияқты негізгі тәсілдер оқу процесінде қолдануға ыңғайлы форматта ұсынылды. Әр материалдың қасиеті, қауіпсіздік ережелері және практикалық жұмыстардың кезеңдері оқушылардың шығармашылық тапсырмаларды дұрыс орындауына мүмкіндік береді.

III бөлімде ұлттық стильдің заманауи дизайнда қолданылуы, экодизайн бағытындағы шығармашылық мүмкіндіктер, цифрлық графика мен 3D модельдеудің ұлттық өнермен байланысы қарастырылды. Ұлттық мотивтерді интерьер, киім, аксессуар, цифрлық модель және визуалдық контентке енгізу арқылы дәстүрді жаңғырту жолдары нақты ұсынылды. Бұл бағыт оқушылардың XXI ғасыр дағдыларын — цифрлық сауаттылықты, инновациялық ойлауды, шығармашылық жобалай білуді дамытуға мүмкіндік береді.

IV бөлім оқушылардың практикалық жобаларын жоспарлау, сараланған тапсырмалар беру, топтық және жұптық жұмыс ұйымдастыру, күрделенген шығармашылық жобаларды жүзеге асыру әдістемесіне арналды. Сондай-ақ бағалау критерийлері, көрме ұйымдастыру және рефлексия жүргізудің тиімді тәсілдері ұсынылды. Бұл жүйе оқушының тек орындаушы емес, зерттеуші, дизайнер, шығармашыл тұлға ретінде қалыптасуына жағдай жасайды.

Жалпы алғанда, бұл әдістемелік құрал:

• ұлттық қолданбалы өнерді жүйелі, ғылыми-әдістемелік тұрғыда оқытуға бағыт береді;

• теория мен практиканы ұштастыра отырып, оқушының шығармашылық әлеуетін дамытады;

• дәстүрлі өнерді заманауи технологиялармен байланыстырып, ұлттық мәдениетті жаңаша танытады;

• сараланған тапсырмалар мен жобалық жұмыс форматы арқылы барлық оқушылардың мүмкіндігін ашуға мүмкіндік береді;

• көркем еңбек мұғалімдеріне сабақ өткізудің тиімді әдістерін ұсынады.

Ұлттық қолданбалы өнерді оқыту — тек бір пәннің міндеті емес, бұл — ұлттық құндылықты сақтап, болашақ ұрпақты рухани бай, көркемдік талғамы жоғары тұлға етіп тәрбиелеудің маңызды жолы. Сондықтан бұл әдістемелік құралдағы ұсыныстар мен практикалық материалдар мұғалімдерге білім беру процесін тиімді ұйымдастыруға, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға және ұлттық мұраның қазіргі мектеп өміріндегі орнын арттыруға үлкен септігін тигізеді.

Қорыта айтқанда, ұлттық қолданбалы өнерді жүйелі оқыту — мәдени болмысты сақтаудың, ұрпақтар сабақтастығын нығайтудың, шығармашылық тұлға тәрбиелеудің ең тиімді жолдарының бірі.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Арғынбаев, Х. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Санат, 2005.

2. Қасиманов, С. Қазақ халқының қолданбалы өнері. – Алматы: Өнер, 2010.

3. Әбдіғалиқызы, Ж. Қазақтың қолданбалы өнері: дәстүр және жаңғыру. – Алматы: Өнер, 2019.

4. Төлеубаев, Ә. Қазақ ою-өрнегінің тарихи негіздері. – Алматы: Рауан, 2017.

5. Сыздықова, Р., Құралбай, Б. Көркем еңбек пәнін оқыту әдістемесі. – Нұр-Сұлтан: Фолиант, 2021.

6. Жұбанова, Г. Мектепте көркем еңбек сабақтарын ұйымдастыру. – Алматы: Қазақ университеті, 2018.

7. Иманғазиева, А., Тұрдалиева, М. Дизайн және көркемдік жобалау негіздері. – Алматы: Экономика, 2022.

8. Әубәкірова, Л. Қазақтың дәстүрлі бейнелеу өнері: мотивтер мен символика. – Нұр-Сұлтан: Елорда, 2021.

9. Ахметова, А. Этнопедагогика және ұлттық тәрбие. – Алматы: Білім, 2020.

10. Оразбаева, Қ. Ұлттық мәдени мұра және оның тәрбиелік мәні. – Алматы: Атамұра, 2018.

11. Ералин, Ж. Қазақ киіз өнері мен сәндік-қолданбалы шығармашылық. – Алматы: Өнер, 2016.

12. Тілеубаева, М. Қолөнер және технология: мұғалімдерге арналған нұсқаулық. – Шымкент: Айқап, 2021.

13. Нұрғожина, Г. Технология және көркем еңбек сабақтарындағы жобалау әдісі. – Алматы: Фолиант, 2019.

14. Сейтімбетова, Г. Ою-өрнек әлемі: мектеп оқушыларына арналған оқу құралы. – Алматы: Білім, 2017.

15. Әлімбаева, С. Қазақ этнографиясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2015.

16. Тұрарбекова, Р. Көркем еңбек және дизайн негіздері. – Нұр-Сұлтан: Арман-ПВ, 2020.

17. Мұқанова, А. Қазақ зергерлік өнерінің дәстүрі. – Алматы: Өнер, 2019.

18. Сыдықов, Е. Ұлттық қолөнер тарихы мен практикасы. – Түркістан: Түркістан баспасы, 2022.

19. Беспалова, О., Кәрімова, А. Көркем еңбек: 5–9 сыныптарға арналған әдістемелік нұсқаулық. – Астана: Оқулық, 2019.

20. Құрманбаев, Н. Технология пәнін оқытуда жобалық әдісті қолдану. – Көкшетау: Бұқпа, 2020.