Үнді алқабындағы ежелгі индуизм өркениетінің өрлеуі мен құлдырауы

МАҚАЛА
Үнді алқабындағы ежелгі индуизм өркениетінің өрлеуі мен
құлдырауы

Орындаған Сергей Акжол
Қабылдаған Нұрмұхан Енлік
Жоспар

КІРІСПЕИнд алқабының өркениеті

НЕГІЗГІ БӨЛІМЕжелгі Инд өркениетінің құрылуы
Ежелгі индуизм өркениетінің өрлеуі мен құлдырауы
Инд өркениетінін қала мәдениеті

ҚОРЫТЫНДЫ

Кіріспе
Үнді немесе Хараппа өркениеті — Египет пен Месопотамиядан кейін пайда
болған үшінші ежелгі Шығыс қола өркениеті. Барлық үшеуінің ішінде ол ең
үлкен аумақты алып, қалған екеуінің жалпы ауданынан 2 есе көп. Индус
өркениеті салыстырмалы түрде тез құлдырап,б.з.б. 2600 және 1900 арасында
өркендеді, бұл б.з.б.2200 жылдардағы құрғақшылығымен байланысты.
Хараппа өркениеті Үнді өзенінің аңғарында біздің эрамызға дейінгі 3300-1300
жылдар аралығында дамыды. e[4]. Ең маңызды орталықтары: Рахигархи (350
га), Мохенджо-Даро (300 га)[5], Хараппа (150 га), Лотал (60 га) және
Дхолавира (47 га)[6]. Оның биіктігінде халық саны шамамен 5 миллион
болды, мүмкін эламдық-дравидтік. Үнді өркениетінің жетілген кезеңі біздің
эрамызға дейінгі 2600 жылдан 1900 жылға дейін созылды. e. Ол қазіргі
Ауғанстан, Пәкістан және Солтүстік-Батыс Үндістан территорияларына
тарады.
Шумер мәтіндерінде Хараппа өркениеті «Мелуха» деп аталды 3
мыңжылдықта. e. аридизация басталды – мемлекет орналасқан аймақта су
ресурстарының біртіндеп сарқылуы. Археологтар аридизацияның ықтимал
себебі ретінде аймақтағы урбанизацияның күшеюін және топырақтар мен
өзендердің біртіндеп кебуін атайды. Сайып келгенде, бұл мемлекеттің
құлдырауына әкелуі мүмкін. Оның үстіне құлдырағаннан кейін халық
Шығысқа кетті.
Батыс Үндістанда арийлерге дейінгі өркениеттің болғаны туралы алғашқы
мәліметтерді 19 ғасырда Александр Каннингем жариялады. Үнді өркениетінің
бар болуы ақыры 1921-1922 жылдары Джон Маршалл басқарған
экспедициямен бекітілді.

Үнді өзені алқабының тұрғындары бірқатар жаңа қолөнерді дамытты - сері
өңдеу, сүйек өңдеу, қола, мыс, қорғасын және қалайы металлургиясы.
Хараппа өркениетінің қалалары ғимараттардың нақты жоспарлануымен
ерекшеленеді. Құрылыс материалы күйдірілген саз кірпіш. Кешенді су бұру
жүйелері, су құбырлары және ірі тұрғын емес ғимараттардың тұтас
кластерлері игерілді және пайдаланылды.
Қалаларды қазу кезінде балалардың ойыншықтары да, аздаған қару-жарақтар
да табылды, бұл мемлекеттің әлсіз милитаризациялануын және өмір сүрудің
салыстырмалы түрде бейбіт кезеңдерін көрсетеді. Даму Вавилон, Шумер және
оңтүстік Месопотамиядан да алыс жерлермен саудаға бағытталды. Дамыған
сауданы жануарлар мен мифтік тіршілік иелерімен безендірілген көптеген
мөрлер көрсетеді.
«Индус өркениеті» және «Хараппа өркениеті» атаулары археологиялық
әдебиетте баламасы [қайнар көзі 2043 күн көрсетілмеген], дегенмен
«Хараппа» термині жаңылыстыруы мүмкін, өйткені бұл атау қазіргі Хараппа
қаласының атымен берілген. Хронологиялық тұрғыдан бірінші археологиялық
орын 1920 жылдары қазылған. Көп ұзамай Мохенджо-Даро ашылды және
зерттелді, бұл сенсациялық жаңалықтарға әкелді. Бұл орындар Хараппа
өркениетінің жетілген кезеңіне жатады және ерте және кейінгі Хараппа
мәдениеттері деп аталатын алдыңғы және кейінгі мәдениеттерден
ерекшеленеді. Ертедегі Хараппа мәдениетінен бұрын егіншілік түріндегі
жергілікті неолиттік қоныстар болған.
2008 жылға қарай негізінен Үнді және Гаггар-Хакра өзендері мен олардың
салалары аймағында 1022 қала мен елді мекен табылды. Оның 406-сы қазіргі
Пәкістан жерінен, 616-сы Үндістаннан табылған. 96 нысан қазылып,
зерттелді. Осы 96 нысанның ішінде Хараппа, Мохенджо Даро (ЮНЕСКО-ның
Бүкіләлемдік мұра сайты), Дхолавира, Гунверивала, Рахигархи сияқты ірі
қалалық орталықтар бар.
Мемлекеттің тілінде нақты сәйкестендіру жоқ, оның шежірелік қатысы әлі
анық емес. Хараппа тілі мен дравид және эламо-дравид тілдері арасындағы
байланыстар жеткілікті түрде зерттелмеген

Зерттеудің өзектілігі:
Үндістанның Харагпур технологиялық институтының (ASI) ғалымдар тобының
айтуынша, Хараппа өркениеті бұрын ойлағандай 5500 жыл бұрын емес, кем
дегенде 8000 жыл бұрын пайда болған.
«Біз осыдан 6 мың жыл бұрын осы мәдениеттен қалған қыш сынықтарынан,
сондай-ақ 8 мың жылдан асқан мәдени қабаттардың қазбаларынан оптикалық

ынталандырылған люминесценция технологиясын қолдана отырып, әлемдегі
ең көне қыш ыдысты қайта жасадық», - деді басқарма басшысы. геология
бөлімінің және ASI геофизигі Аниндья Саркар.
Қазіргі археология әлі күнге дейін арийлерге дейінгі Хараппа өркениетін
Ежелгі Шығыста Египет пен Месопотамиядан кейін пайда болған үшінші
өркениет деп санайды. Дегенмен, бұл ұлан-ғайыр өлке тарихи тұрғыдан
көршілес облыстарға қарағанда әлдеқайда жылдам дамығаны белгілі болды.
Қазірдің өзінде ол ең үлкен аумақты - 800 мың шаршы метрді алып жатқаны
белгілі. км, бұл Месопотамия мен Египеттің ерте мемлекеттерінің аумағынан
айтарлықтай асып түседі.
Археологтар Үнді алқабында Хараппа өркениетінен мың жылға жуық бұрын
болған одан да ертерек өркениеттің іздерін тапты. «Қазба жұмыстары кезінде
біз алдыңғы Үнді алқабының өркениетінің фазасынан (б.з.б. 9000-8000 ж.)
бастап біз ерте (б.з.д. 8000-7000 ж.) деп жіктеген деңгейге дейін, содан кейін
жетілген Хараппа өркениетіне (3500 ж.) дейінгі барлық мәдени қабаттардың
тамаша сақталғанын көрдік. -б.з.д. 2200 ж.», - дейді Сарқар. Хараппа
өркениеті туралы
Жүз жылдан астам уақыт бұрын ғалымдар Үнді субконтинентіндегі
өркениеттің алғашқы жасаушылары арийлік жат планеталықтар деп
есептеген. Хараппа, басқа ежелгі өркениеттердің көпшілігінен
айырмашылығы, салыстырмалы түрде жақында ашылды және зерттеле
бастады.
Бұл туралы ғылым әлемі алғаш рет 19 ғасырдың 60-жылдарында, Пенджаб
штатындағы Хараппа деген шағын қала маңында жол жағалауларын салу
кезінде осы өркениетке тән мөрлердің үлгілері табылған кезде білді. Ерекше
артефактілерді кейінірек Үндістан археологиялық қызметінің бірінші
басшысы болған, үнді археологиясының негізін салушылардың бірі саналатын
инженер-офицер Александр Каннингем байқаған.
Ұзақ уақыт бойы көптеген зерттеушілер Хараппа өркениетінің жойылып кетуі
оның келген арийлердің ығыстыруымен байланысты деп есептеді. Дегенмен,
жаңа зерттеулер ежелгі мәдениеттің құлдырауына климаттық және
геологиялық жағдайлардың өзгеруі себеп болғанын көрсетті.
Ведалық мәтіндер өз заманының үш ұлы өзені - Ганг, Джумна және Сарасвати
туралы айтады, бірақ қазір олардың екеуі ғана бар, сондықтан Сарасвати ұзақ
уақыт бойы мифологиялық өзен болып саналды. Бірақ біздің заманымызда
геологиялық зерттеулер мен спутниктік фотосуреттердің арқасында ғалымдар
Солтүстік Үндістанда осы ежелгі өзеннің бар екенін дәлелдей алды. Оның
төсеніші шамамен төрт мың жыл бұрын тектоникалық плиталардың ауысуына
байланысты кеуіп бастады, бұл өзеннің салаларының бағытын өзгертті және
оны Гималайдан ағып жатқан мұздық сулармен толықтырудан айырды.
Үнді өркениеті, сондай-ақ Инд өркениеті ретінде белгілі, Оңтүстік Азияның
б
б
б

солтүстік-батыс аймақтарында біздің эрамызға дейінгі 3300 жылдан бері өмір
сүрген өркениет болды. 1300 ж. дейін, ал жетілген түрінде б.з.б. 2600 ж. 1900
жылға дейін Ежелгі Мысыр және Месопотамиямен бірге бұл ерте Ренессанс
өркениетінің үш бірі болды. Таяу Шығыс пен Оңтүстік Азия және ең көп
таралған үш аймақтың ішінде ол Пәкістанның көп бөлігінен Ауғанстанның
солтүстік-шығысына және Үндістанның солтүстік-батысына дейінгі аумақты
қамтиды. Өркениет Пәкістанның барлық жерінде ағып жатқан Үнді өзенінің
аллювиалды жазығында да өркендеген. Үндістанның солтүстік-батысындағы
және Пәкістанның шығысындағы маусымдық өзен Гаггар Хакраның
айналасында ағып жатқан тұрақты муссондармен қоректенетін өзендер.
Хараппан термині кейде 20 ғасырдың басында Британдық Үндістанның
Пенджаб провинциясында қазылған және қазіргі Пенджаб, Пәкістан болып
табылатын Хараппа типті сайтынан кейін Үнді өркениетіне қолданылады.
Хараппаның ашылуы және Мохенджо-дародан кейін көп ұзамай 1861 жылы
Британдық Радж астындағы Үндістанның археологиялық зерттеуі
құрылғаннан кейін басталған жұмыстың шарықтау шегі болды. Бір аймақта
ерте және кейінгі Хараппан деп аталатын ерте және кейінгі мәдениеттер
болды. Ертедегі Хараппа мәдениеттері неолит мәдениеттерінен қоныстанған,
олардың ең ертесі және ең танымалы Пәкістандағы Белуджистандағы
Мехргархтың атымен аталған.
Ежелгі Үнді қалалары өзінің қала құрылысымен, күйдірілген кірпіштен
салынған үйлерімен, күрделі дренаждық жүйелерімен, сумен жабдықтау
жүйелерімен, тұрғын емес ірі ғимараттардың шоғырларымен, қолөнер және
металлургиялық тәжірибелерімен ерекшеленді. Мохенджодаро мен Хараппа,
ең алдымен, 30 000-нан 60 000-ға дейін адам болған, ал өркениет өзінің
биіктігінде бір миллионнан бес миллионға дейін адам болған болуы мүмкін.
Біздің дәуірімізге дейінгі 3-мыңжылдықта аймақтың бірте-бірте құрғауы оның
урбанизациялануына бастапқы түрткі болған болуы мүмкін. Сайып келгенде,
бұл сумен қамтамасыз етуді соншалықты қысқартты, бұл өркениеттің
күйреуіне және оның тұрғындарының шығысқа таралуына әкелді.
Мыңнан астам жетілген Хараппа орындары тіркеліп, жүзге жуық қазба
жұмыстары жүргізілсе де, бес ірі қалалық орталық бар: Төменгі Инд
алқабындағы Мохенджодаро (1980 жылы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра
нысаны ретінде «Моэнджодародағы археологиялық қирандылар» деп
жарияланған). "), батыс Пенджаб аймағындағы Хараппа, Холистан шөліндегі
Ганеривала, батыс Гуджараттағы Дхолавира ("Дхолавира: Хараппа қаласы"
ретінде 2021 жылы ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра тізіміне енгізілген)
және Харьянадағы Рахигархи. Хараппа тілі тікелей тексерілмеген. және оның
тиесілігі белгісіз, өйткені индус жазуы шифрланбаған. Кейбір ғалымдар
б

дравид немесе эламо-дравид тілдері отбасымен туыстық қатынасты қалайды.
Үнді өркениеті Аллювийлік жазықтарда өркениеттің алғашқы орындары
ашылған және қазылған Үнді өзені жүйесінің атымен аталған.
Археологиялық дәстүрге сүйене отырып, өркениет кейде Хараппа деп
аталады, оның типі бойынша Хараппа, 1920 жылдары қазылған бірінші орын;
бұл әсіресе 1947 жылы Үндістан тәуелсіздік алғаннан кейін Үндістанның
археологиялық қызметі пайдаланғанға қатысты.
«Гаггар-Хакра» термині Үндістанның солтүстік-батысында және Пәкістанның
шығысында Гаггар-Хакра өзенінің бойында табылған орындардың көп
болуына байланысты Үнді өркениетіне қолданылатын заманауи белгілерде
маңызды орын алады. «Индус-Сарасвати өркениеті» және «Синдху-Сарасвати
өркениеті» терминдері де әдебиетте Гаггар-Хакра мен Сарасвати өзенінің
болжамды сәйкестендірілуінен кейін, Ригведаның архаикалық санскрит
тіліндегі гимндер жинағының алғашқы тарауларында сипатталған соң
қолданылды. б.з.б. екінші мыңжылдық.
Жақында жүргізілген геофизикалық зерттеулер Риг-Ведада қармен
қоректенетін өзен ретінде сипатталған Сарасватиден айырмашылығы, ГаггарХакра шамамен 4000 жыл бұрын өркениет құлдырауы кезінде маусымдық
болған көпжылдық муссондармен қоректенетін өзендер жүйесі болғанын
көрсетеді.
Зерттеу ұсынысы:
Инд өркениеттін танып білу үшін ең алдымен Маргарита Альбедиль - Забытая
цивилизация в долине Инда, Ляпустин Борис Сергеевич История Древнего
Мира атты кітабтарымен таныстыру және басқа да дереккөздерді ұсыну, Инд
өркениеті үнді халқының бастамасы өзінің кезеңдері бойынша олар даму
кезеңінен өткенімен құлдырау кезеңінеде жеткен,бірақта инд өркениетінін
қалдырып кеткен археологиялық байлықтары, қалалық мәдениеттерінің өз
ерекшелігі бар.
ҚОРЫТЫНДЫ
Инд өркениетінін пайда болуы ежелгі Үнді мемлекетінін қалыптасуына жаңа
қала мәдениеттері дамуына үнді халқының қалыптасуына алып келген Үнді
өркениеті Аллювийлік жазықтарда өркениеттің алғашқы орындары ашылған
және қазылған Үнді өзені жүйесінің атымен аталған.Археологиялық дәстүрге
сүйене отырып, өркениет кейде Хараппа деп аталады осылай келе инд
өркениетінін танып білу ол үнді мемлекетімен танысу

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Маргарита Альбедиль - Забытая цивилизация в долине Инд
Ляпустин Борис Сергеевич История Древнего Мира
Маргарита Альбедиль Протоиндийская цивилизация. Очерки культуры. 
Уилер Мортимер Древний Индостан. Раннеиндийская цивилизация
История древнего Востока И.М.Дьяков, В.К.Афанасьева, В.М.Массон