Эксперименттік ұйымдастырылған іс-әрекет

Мақсаты:

Жанартаудың не екенін түсіндіру. Балаларға ақпарат беру. Оның қалай пайда болғанын және қалай атқылайтыны туралы мағлұмат беру. Олардың адам өміріне, табиғатқа әкелер зияны көп екенін айту.

Таулармен байланысты табиғаттың ең қорқынышты және таң қалдыратын құбылыстарының бірін қарастырайық. Жер бетінде жанартауды көрген адамдар аз. Өмірінде кем дегенде бір рет жанартаудың атқылауын өз көзімен көргендер бұл ерекше көріністі ұмытпайтыны сөзсіз. Жанартаулар отпен тыныс алатын таулар деп бекер айтылмаған. Ол адам өміріне қауіпті. Ол саңылаудан жоғары көтеріліп бетіне төгіледі. Жер бетіне төгілген магма жанартау лавасы деп аталады. Атқылау кезде газдар, су буы бетіне шығарылады, кейде үлкен тас блоктар, жанартау шаңы, күл бұлттары ұшып кетеді. Жел, шаң мен күлді үлкен қашықтыққа апарып, көк аспанды жауып тастайды. Қалың және түткір лава тез салқындап тік беткейлері бар тауды құрайды. Сұйық лава тезірек таралады, баяу салқындайды және ұзақ қашықтықты жүріп өтуге уақыт алады.

Жанартаудың атқылауы жер асты дауылымен, өрттерімен бірге жүреді. Қалың және тұтқыр лава тез салқындап тік беткейлері бар тауды құрайды.

• Неге деп сұрайсыз? Жанартаудың ғылыми баламасы – вулкан. Бұл ерекше атаулардың ежелгі римдік қорқынышты және қауіпті вулкан атты құдайынан шыққан. Жанартау дегеніміз бұл – тау, оның жоғарғы бөлігінде жанартау кратері деп аталатын ойпат бар. Таудың қалыңдығында канал бар, оны саңылау деп атайды. Ол арнайы жерасты үңгіріне – магманың ошағына апарады. Магма балқытылған өте ыстық зат. Ол жер тереңдігінде қайдан пайда болады?

Ғалымдар миллиондаған жылдар бұрын жер балқытылған өте ыстық от шары болған деп санайды. Бірте-бірте оның беті салқындады бірақ тереңдікте ыстық сұйық ядро сақталады. Жанартаудың атқылауы магма көп жиналғанда басталады. Сұйық лава тезірек таралады да, баяу салқындайды және ұзақ қашықтықты жүріп өтуге уақыт алады. Үнемі атқылайтын жанартаулар белсенді деп аталады. Егер жанартаудың әрекеті тоқтаса оны сөнген деп атайды.

Қазір құрлықта бірнеше жүздеген белсенді жанартаулар бар. Жыл сайын 20-30 атқылау болады. Жанартаудың атқылауы, жер сілкінісі, тайфундар мен торнадо сияқты табиғат құбылыстары бізге адамдарға табиғаттың жаулап алушысы және жер планетасының қарапайым тұрғыны екенін анық көрсетеді. Кейде жанартаулар жүздеген жылдар бойы қатып қалады, ол адамдар оның бір кездері лава тастары, көн, түтін шашқанын ұмытып, таудың баурайын өз ауылдарын салады.

Мұхит түбінде жанартаулар да бар. Оларды суасты жанартаулар деп атайды. Онда суастындағы атқылау пайда болады, соның салдарынан алып толқындар пайда болады. Олар мұхит жағасында орналасқан қалаларды, ауылдарды шайып кетеді.

Ең қуатты жанартаулар Италия, Индонезияда, Батыс Индияда, Колумбияда, Невада-дель-руиста орналасқан.