Ustaz tilegi» РЕСПУБЛИКАЛЫҚ

ҒЫЛЫМИ-ӘДІСТЕМЕЛІК ОРТАЛЫҒЫНЫҢ ЖЕЛІЛІК БАСЫЛЫМЫНА ҰСЫНЫЛДЫ

МАЗМҰНЫ

Түсінік хат 4

Күнтізбелік-тақырыптық жоспар 6

Зат есім бойынша тапсырмалар 9

Қайталауға арналған тест тапсырмалары 25

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 43

Түсінік хат

Бүгінгі таңда қазақ тілін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының бір саласы болып табылады. Ол өз алдына дербес ғылым. Өйткені оның өзіндік зерттейтін нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар. Бұл бағдарламаның үйрететіні қазақ тілін оқыту жолдары мен жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Мектепте қазақ тілі пәнінен өтілетін материал тіл білімі ғылымының негізінде белгіленеді. Яғни қазақ тілі пәнінің мектепте оқытылуы мазмұнын анықтау әдістемесінің міндеті болса, бұл міндетті шешуде ол тіл білімінің мағлұматтарына сүйенеді. Атап айтқанда, фонетиканы оқыту әдістемесі, лексиканы оқыту әдістемесі және т.с.с. Ал бұл авторлық бағдарламада Зат есімнің сөйлемдегі қызметі туралы оқушыларға үйретеді. Зат есім-сөз таптарының ішіндегі ең молы және басқа сөздердің негізгі ұйытқысы. Зат есім басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсіп, сөйлемде сөйлем мүшесінің барлығының қызметін атқарады. Дегенмен зат есім заттық ұғымды білдіргендіктен, оның сөйлемдегі ең басты, негізгі қызметі бастауыш пен толықтауыш болады. Зат есімдер қандай сөзбен тіркесуіне және сөйлемде қай орында тұруына,байланысты  анықтауыш та, пысықтауыш та, баяндауыш та бола береді. Сондай-ақ «Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды» дегендей, жас ұрпаққа мән-мағыналы, өнегелі тәрбие мен білім беру – бүгінгі күннің басты талабы. Қазіргі таңда жаңа көзқараспен қарайтын жалынды жастар еліміздің жаңару үдерістеріне белсене қатысып келеді. Алысқа қол сермеп, әлемдік деңгейдегі ұстанымды игеріп, келешектің кілтін өз қолдарына алуда.

Осы жоғарыда келтірілген мақсаттарға сай нәтижелерге қол жеткізу үшін оқушылардың қабылдау табиғаты мен жас ерекшелігін, мемлекеттік білім беру стандартын негізге алып, «Зат есімнің сөйлеудегі қызметі» тақырыбында авторлық бағдарлама дайындадым.

34 сағаттық авторлық бағдарлама 5 -сыныптың вариативті сабақтарына арнап жазылған. Авторлық бағдарламамен оқыта отырып, төмендегідей нәтижелерге қол жеткізіледі.

Бағдарламаның мақсаты: Қазақ тіл білімінің салалары туралы оқушыларға білім қалыптастырып, морфологияның атқаратын міндетін ажырата білуді үйрету

міндеттері

• жұрнақ пен жалғауды ажыратуды үйрету;

• сөз тұлғасы, түбір сөз бен туынды сөз туралы білім қалыптастыру;

• сөзді құрамына қарай ажыратуды меңгеріп, дара сөз, күрделі сөздерді анықтау:

Күтілетін нәтижелер және оларды тексеру әдістері:

• зат есімнің мағыналық түрлерімен танысады;

• зат есімнің түрлену жолдарын меңгереді;

• зат есімнен зат есім жасаушы жұрнақтармен танысады;

• зат есімнің сөйлемдегі қызметін анықтауды үйренеді;

• зат есімнің емлесін толыққанды үйренетін болады;

• сөйлем мүшелері жайлы білім қалыптастырады.

күнтізбелік-тақырыптық жоспарлау Аптасына – І сағат

Р\с	Сабақтың тақырыбы	Сағат саны	Мерзімі	Ескерту
1	Тіл білімінің салалары мен тараулары жайлы	І
2	Морфология. Түбір.	І
3	Қосымша. Жалғау және жұрнақ.	І
4	Сөз құрамы. Дара және күрделі сөздер.	І
5	Сөз құрамы. Жер, су атауларына байланысты күрделі зат есімдер.	І
6	Бірігу жолымен жасалған зат есімдер.	І
7	Қосарлану жолымен жасалған зат есімдер.	І
8	Тіркесу жолымен жасалған зат есімдер.	І
9	Зат есімнен зат есім тудырушы жұрнақтар.	І
10	Зат есімнің реңк мәнін тудырушы жұрнақтар.	І
11	Зат есімнен зат есім тудырушы жұрнақтар.	І
12	Деректі, дерексіз зат есімдер.	І
13	Зат есімнің түрленуі.	І
14	Тәуелдік жалғаулары. Зат есімнің тәуелденуі.	І
15	Оңаша және ортақ тәуелдену	І
16	Көптік жалғаулары. Зат есімнің көптелуі.	І

17	Зат есімнің септелуі. Жай септеу және тәуелді септеу.	І
18	Морфологиялық сатылай талдау	І
19	Тұйық етістіктен болған зат есімдер.	І
20	Жіктеу есімдігінен болған зат есімдер.	І
21	Болымсыздық есімдігінен болған зат есімдер	І
22	Белгісіздік есімдігінен болған зат есімдер.	І
23	Сілтеу есімдігінен болған зат есімдер.	І
24	Есімше тұлғалы етістіктен болған зат есімдер. диктант	І
25	Морфологиялық сатылай талдау	І
26	Зат есім тақырыбы бойынша диктант	І
27	Зат есімнің сөйлемдегі қызметі	І
28	Бастауыш және зат есім	І
29	Бастауыш.	І
30	Баядауыш.	І
31	Анықтауыш.	І
32	Толықтауыш.	І
33	Пысықтауыш.	І
34.	Зат есімдер бойынша тест тапсырмалары. Жылдық қайталау.	І

Тіл біліміне кіріспе

Тіл – адамды өзге жаратылыстан ажырататын басқа белгілерге қарағанда ерекше. Адамзатты түсіну үшін бізді адам ететін тілдің табиғатын түсіну керек. Көптеген халықтардың аңыздары мен діни сенімінде көрініс тапқан философияға сәйкес, тіл – адам өмірі мен биліктің қайнар көзі. Демек, тіл жоқ жерде адам өзін адам ретінде таныта алмақ емес. Біз кем дегенде бір тіл білеміз. Қанша тілді білсек те, олар туралы ойланбаймыз. Ешқандай кітапта орыс, ағылшын немесе зулу тілі туралы айтылмайды. Тілдегі сөздер сөздіктерде қамтылады, бірақ, онда сөйлемдер бірлі-жарым ғана болуы мүмкін. Адамдар өз бетінше белгілі ережелер бойынша сөйлейді және мүмкін болатын сөйлем құрылымдарын қолданады. Мұндай ережелер тілдің грамматикасының бөлшегі ретінде тілді меңгеруге, фонологияға, сөздердің ерекшеліктерін, морфология мен сөздік қорды, сөздер мен сөз тіркестерінің байланысу жолдарын, синтаксисті және дыбыстар мен сөздердің мағынасын ажыратуға, семантиканы үйретеді. Жекелеген сөздердің дыбысталуы мен айтылуы бәрімізге қызық. Тіл білімі – тілдік ісәрекеттен басқаша лингвистикалық қабілет. Миллиондаған сөзден сөйлем құрастыра алуыңыз мүмкін болғанымен, біздің оларды есте сақтап, игеру қабілетіміз шектеулі. Грамматиканың түрі көп. Дескриптивті грамматика сөйлеушінің тілдік білімі мен қабілетін көрсетеді. Бұл әрбір сөйлеушінің менталды грамматикасын білдіреді. Ол тілдік ережелерді оқытпайды, тек белгілі бір ережелер жиынтығын үйретеді. Оқытуға арналған грамматика – прескриптивті грамматика деп аталады. Ол тілдерді сипаттамайды, тек модельдерді үйретеді. Оқытушы грамматика шетел тілі немесе диалектілерді үйренушілерге өз тілінде үйренуге мүмкіншілік жасайды. Бұлар жайлы кейінірек нақты айтатын боламыз. Тілді зерттеушілер әлем тілдерін зерттеуді көбейткен сайын зерттеу әдістері ерекшеленіп, олардың ерекшеліктері де шектеле бастады. Лингвистикалық әмбебаптар грамматиканың бір бөлігі ретінде ережелер мен олардың әртүрлі саласын зерттейді. Бұл ортақ қасиет әмбебап грамматиканың мақсатын білдіреді. Әмбебап грамматика адам тілінің ішкі құрылымын зерттеу арқылы балаларда тілдің тез даму мүмкіндігін анықтайды. Балалар тілді қайталау арқылы үйренеді. Оларды тікелей оқытудың қажеті жоқ, олар туғаннан бастап өз дамуының барлық кезеңінде тілді меңгереді. Егер тілді коммуникациялық жүйе немесе тілдік дыбыстарды тудыру жүйесі ретінде қарастырсақ, онда тіл – адамның құрамдас бөлшегі емес. Өйткені адам тілінің өзіндік ерекшелігі бар, ол жануарларда кездеспейді. Олардың басты ерекшелігі – шығармашылық-танымдық қабілеті, адамның белгілі бір «жақсы үлгіге» сүйене отырып, бұрын өзі естімеген немесе айтылмаған грамматикалық сөйлемдерді құрастыра алуы. Адам тілі – тілдік грамматикалық ережелер негізінде сөйлем құрастыру мүмкіндігіне ие. Оның тағы бір ерекшелігі – уақыт өте келе менталды немесе физикалық жағдайда өтіп кеткен нәрселер туралы айта алуымыз. Демек, басқа жануарлар тілінен адам тілінің айырмашылығы – тілдің дискреттігі және дескриптивтігі. Тіл жайлы айтпас бұрын, меніңше тілдің дыбыстық жүйесі жайлы да айта кеткен жөн. Себебі, тілдің дыбыстық жүйесі – тіл білімінің фонетика саласында қарастырылады. Тіл білімінің құрылымы осы тілдегі дыбыстың айтылуын немесе таңбаның оқылуын білдіреді. Сөйлеушілер өзге тілде басқаша тәсілді қолданады. Мысалы, тек қана ағылшын тілінде сөйлейтін болсаңыз, 3 Кітап: Тарау: Дәріс: Тіл біліміне кіріспе 1. Морфология. Синтаксис 1. Тіл дегеніміз не? «foreign» сөзіндегі дыбыстың орнын ауыстыра аласыз, ал француздар мұндай жағдайда ménage à trois-ді қолданады. Егер олар секілді сөйлейтін болсаңыз, онда сіздің тіліңіз ағылшын тілінің дыбыстық жүйесінен өзгеше болғаны. үмкіндік береді. Лингвистер осы ережелер жиынтығын тілдің грамматикасы ретінде бағалайды. Теориялық тұрғыда сөйлемнің ұзақтығына шектеу қойылмайды. Шын мәнінде, тілді білу мен оны қолданудың арасында айырмашылық бар. Бұл – біздің грамматика мен сөздер туралы біліміміз, біздің лингвистикалық біліктілігіміз және біздің осы лингвистикалық білімімізді сөйлеу әрекетімізде қолдануымыз бен түсінуіміз, лингвистикалық шығармашылығымыз арасындағы айырмашылық. Біздің лингвистикалық біліміміз ұзын сөйлемдерді одан әрі жалғастыруға, сөйлемдер мен сөз тіркестерін біріктіруге немесе зат есімдерге анықтауыштарды қосуға мүмкіндік береді. Алайда физиологиялық және психологиялық себептерге байланысты сын есім, үстеу, сөйлем мүшелері және т.б. сөйлемде қолданылуына бірқатар шектеулер қойылады. Олай болса грамматика деген не? Біздің ойымызша, грамматика дегеніміз – сөйлеушінің өз тілі туралы ережелерді білуі, оның қатарына сөздердің дыбыстық құрылымы, фонология, сөзжасам ережелері, бұл – морфология, сөздер мен сөз тіркестерінің байланыстыру ережелері – синтаксис, мағынаны анықтау туралы ережелер – семантикаға жатады. Тілдегі сөздердің жиынтығы біздің лингвистикалық білімімізді көрсетеді. Тілдің табиғатын түсіну үшін грамматикалық ережелерді түсіну қажет. Сөйлеушінің тілдік қабілетінің деңгейін лингвист белгілі бір үлгі арқылы түсіндіре алса, бұл грамматика мен тілді табысты сипаттау болып саналады. Мұндай үлгілер дескриптивті немесе сипаттамалы грамматика деп аталады. Сипаттамалы грамматика бізге қалай сөйлеуді үйретпейді, керісінше, тіл туралы негізгі түсінігімізді қалыптастырады. Бұл пән сізге қалай сөйлеу, түсіну және тұжырым жасауға болатынын, тілімізде қандай дыбыстар, сөздер, тіркестер мен сөйлемдер бар екенін түсіндіреді. Тіл немесе оның диалектілері лингвистикалық жағынан өзгеше емес. Кез келген грамматика өзінше логикалық тұрғыдан күрделі және кез келген ойды жеткізу үшін шексіз сөйлемдер құрастыра алатын мүмкіндікке ие. Белгілі бір сөз тіркесін бір тілде немесе диалектіде құрастыру мүмкін дегеніміз, оны келесі тілде немесе диалектіде құрастыруға мүмкіндік бар дегенді білдіреді. діреді. Бұрынғы грамматистер де, қазіргі кездегі грамматистер де грамматика өзгеріссіз деген пікірді ұстанбайды. Қай кезде де тіл пуристері кейбір тілдік ережелер басқа тілдік ережелерден дұрысырақ деп ойлайды. Өйткені олардың пікірінше, білімді адамдар тілдік нормаларды біліп, «дұрыс» сөйлеп, жаза білуі шарт, оны бұзу – тілді бұрмалаумен тең. Бұл бағытты І ғасырда гректер, VIII ғасырда араб ғалымдары және XVIII–XIX ғасырда көптеген ағылшын грамматистері ұстанған. Олар грамматикалық ережелерді анықтағаннан гөрі құрастырумен айналысқан. Бұл бағыт прескриптивті грамматиканың пайда болуына түрткі болды. Қайта өрлеу дәуірі кезеңінде «орта тап» өкілдерінің балалары арасында «жоғарғы таптың» диалектісін қолданып сөйлеуге тырысушылық байқалған. Бұл прескриптивті грамматика зерттеулеріне деген қызығушылықты туғызды. 1972 жылы эпископ Роберт Лоуф «Ағылшын грамматикасын сыни талдаудың қысқаша кіріспесі» деп аталатын зерттеуінде ағылшын тіліне қатысты көптеген ережені сипаттады. Грамматикасын баспаға ұсынар алдында «жоғары тап», «орта тап», «төменгі тап» өкілдерінің ешқайсына өзін жатқызбайтынын қатаң ескертті. Әйтсе де, Лоуф «екі бұрыс нәрсе бір дұрыс нәрсе жасауға көмектесетінін» айта келе, «олар менде жоқ, оның болмауы ережелердің біртекті болуына әкелді», – дейді. Көптеген ережелер латын тілінің грамматикасы негізінде құрастырылып, ағылшын тілі үшін маңызды болды. Лоуфтың беделі күшті болғандықтан, жаңа тап өкілдерінің барлығы оның тілінде «дұрыс» 5 Кітап: Тарау: Дәріс: Тіл біліміне кіріспе 1. Морфология. Синтаксис 1. Тіл дегеніміз не? сөйлеуге тырысты. Оның грамматика ережелерінің көпшілігі заң тұрғысынан қабылданып, жоғары өкілетті тұлғалар аталмыш тілдік диалектіні қолдана бастады. Лоуфтың прескриптивті грамматикасы дескриптивті грамматикаға қарағанда басқаша. Оның мақсаты – тілдегі заңдылықтарды сипаттау емес, адамдар бағынуы тиісті тілдік грамматикалық ержелерді үйрету. Атақты британ премьер-министрі Уинстон Черчилль бұл ережелерге қарсылығын былай деп білдірді: «Бұл барып тұрған ақымақтық, мен бұны қолдана алмаймын». Барлық халықтың тілдері мен диалектілері толығымен көркем және логикалық тұрғыдан дұрыс деп есептеледі. Өйткені олар жүздеген, мыңдаған жыл бұрын дүниеге келген. Бұл дәрістен кейін тілдің байлығы мен кедейлігіне, күштілігі мен әлсіздігіне, сауаттылығы мен сауатсыздығына қарамастан, барлық тілдер мен диалектілердің дұрыс екеніне көз жеткізе аламыз деп үміттенемін. Кейбір грамматикалар мен дәстүрлер қоғамдағы рөліне қарай қоғамдық және саяси себептерге байланысты басқаларынан жоғары болуы мүмкін. Алайда олардың теориялық тұрғыдан қолданысы төмен қоғам мүшелері тілдерінің грамматикасынан ешқандай артықшылығы жоқ. Дескриптивті грамматика сөйлеуші тілінің ішкі ережелерін сипаттауға тырысады. Грамматиканы оқыту стандарт тілді немесе диалектіні білмейтін адамдар үшін қоғамдық және экономикалық тұрғыдан өте пайдалы. Грамматиканы оқыту шетел тілін оқыту курстарында қолданылады. Оны оқыту арқылы шетел сөзін, олардың дыбысталуын, тілдік ережелерді, әсіресе олардың қолданысын үйренуге болады. Белгілі бір тілге тән ережелер, мысалы, ағылшын, араб, зулу немесе басқа тілдің жеке грамматикалық ерекшеліктерін білдіреді, кейінірек ол барлық тілге таралады. Белгілі бір тілді үйрену мен қолдану осындай ортақ ережелерге қызығатын адамдар арасында «faculty of language», тілдер тобы ұғымын қалыптастырды. Тілдік универсалдарға деген қызығушылық адамзат тарихында ерте уақыттан бері бар. Ежелгі ғалымдар арнайы грамматиканың бөлігі ретінде тіл табиғатындағы ортақ грамматикалық жағдаяттарды дамыту идеясын қолдағанын біз білеміз. Ортақ заңдылықтар барлық тілдің ортақ грамматикасын дамытуға септігін тигізеді. Латын, грек немесе суахили тілін екінші шетел тілі ретінде үйренгісі келетін студенттер жаңа тілдің өз тілдерімен ортақ заңдылықтарын біліп, ерекшеліктерін түсініп, назар аударғаны жөн. Шетел тілін үйренушілер жаңа тілді үйрене бастаған кезде өздері байқамастан көптеген ережені меңгереді. Олар тілдегі дыбыстар жиынтығын, әліпбиді біліп, сөздер мен сөз тіркестерін үйренеді. Сөздердің арасынан етістіктер мен зат есімдерді , тілдік универсалдардың грамматикалық категорияларын табады. Олар сұраулы сөйлем құрастыру, бұйрық рай сөйлемдері, өткен шақ пен келер шақ туралы толығырақ біле түседі. Лингвистер адамзат тілін тереңірек зерттеген сайын Хомскийдің «әмбебап грамматика – адамның биологиялық қабілетінің бөлшегі» деген көзқарасын қолдаушылар саны арта түсуде. Әмбебап грамматиканы барлық тілде кездесетін, жаңа туған нәрестенің тіл үйренуі үшін қажет ережелер мен жоспар ретінде қарастыруға негіз бар. Ол арқылы тілдің әртүрлі ережелерімен олардың арасындағы қарым-қатынасты құрылымдау сияқты т.б. мәселелерді қарастыруға болады. Демек, әмбебап грамматиканың негізгі мақсаты – тілдің табиғатын ашу. Егер тілдің құрылымдық жағынан күрделі екенін ескерсек, бұл мақсатқа жету мүмкін емес. Себебі ғылыми теориялар әлі де толық емес, жаңа болжамдар ұсыну ешқашан тоқтамақ емес. Теориялардың өзгеруі тың жаңалықтарға алып келеді. Эйнштейннің тартылыс заңы теориясынан кейін дамыған физика ғылымы сияқты әмбебап грамматика да адамзат тіліне жаңалықтар әкелуде. Бұл бағыттың негізгі жетістігі – әртүрлі тілдерді салыстыра зерттеу мүмкіндігінің пайда болуы. Лингвистикалық теория ересек адамның өз тілі туралы не білетінін сипаттаумен шектелмейді, сонымен қатар, оның меңгерген тілін де сипаттайды. Барлық дамып келе жатқан балалар кем дегенде бір тілді белгілі бір уақыт көлемінде оңай меңгереді. Олар тілді ата-аналары мен тәрбиешілері ешқандай тіл үйрету бойынша нұсқау бермесе де үйренеді. Мәселен, айналасындағы адамдардың сөйлегенінен «жинау» арқылы үйрене алады. Кітап: Тарау: Дәріс: Тіл біліміне кіріспе 1. Морфология. Синтаксис 1. Тіл дегеніміз не? 6 Тілді сол сияқты виртуалды түрде де меңгеруге болады. Олардың ұл немесе қыз болуы, кедей немесе бақуатты отбасынан болуы, қалада немесе ауылда өсуі, үйде немесе қоғамдық ортада болуы барлығы да тілді меңгеру кезінде әсер етуші маңызды факторлар. Балалар үшін тілді меңгеру кезінде олардың қай тілді меңгергені маңызды емес, олар үшін ағылшын, дат, француз, суахили, жапон тілі ме, айырмасы жоқ. Олар тілді үйренген кезде өз ортасындағы тілдің өзіндік ерекшеліктеріне қарай үйренеді. Мысалы, барлық бала дыбысты қайталау кезеңінен өтеді, бірте-бірте сөздерді қосып айта бастайды, кейінірек күрделі сөйлемдерге өтеді. Бауын байлай алмайтын балаға бірден беске дейін санау немесе күрделі грамматикалық құрылымды меңгеру еш қиын емес. Балалардың мұндай когнитивті ерекшелігі олардың тілге деген қызығушылығынан туындайды. Тіл білімін ересектерше үйрену тілдік компоненттерге негізделеді. Бұл – біз жоғарыда айтып өткен әмбебап грамматика компоненттері. Балалар тілді ешқандай күш жұмсамай-ақ оңай үйренеді, өйткені, олар белгілі бір грамматикалық ережелерге сүйенеді. Әмбебап ерекшеліктер , тіл заңдылықтарының барлығы да биологиялық құбылыс. Ал Уорф мынадай тұжырым жасады: «Кез келген тілдің бастапқы лингвистикалық жүйесі, грамматика идеяларды жарыққа шығаратын құрал емес, керісінше, ол идеяларды тудырушы, адамның ойлау механизмін басқарушы құрал әрі бағдарлама, осы арқылы адам өз пікірін талдауға, өзінің менталды жүйесін басқаруға қызмет етеді...». Сепир-Уорф тұжырымы лингвистикалық детерминизм деп те аталады , тіл арқылы біз қабылдаған және ойымызға оралған пікірлерімізді білдіреміз. Бұл көзқарас бойынша, тіл шындықтың сүзгісі қызметін атқарады. Лингвистикалық детерминизмнің көптеген ерекшеліктерін кейде қате түсініп жатады. Мысалы, Хопи тілінде белгілі бір шақтарды білдіретін жалғаулар болмауы мүмкін, бірақ, бұл тілде шақтар категориясын білдіретін басқа уақыттық формалар: апта күндері, күндік атаулар, кеше және бүгін, ай атаулары, мерзім атаулары секілді сөздер бар. Шын мәнінде тілдегі шақтар жүйесі уақыттың күрделі ұғымына жатады. Сепир-Уорф болжамы біз сөйлейтін белгілі бір тілдің біздің дүниеге деген көзқарасымызға қатысын қарастырады. Бұл болжамды қолдаушы бұрынғы дәлелдердің көбі уақыт өте келе ақталмады. Қорыта келе айтарымыз, соңғы эксперименттер сөз бен грамматиканың таным мен есте сақтау және категориялау аспектілеріне әсер ететінін көрсетіп отыр.

Зат есім бойынша тапсырмалар

1. Сөздерді тұлғасына қарай ажыратып жазыңыз.

Сушы, ғалым, жылқылар, жұмысқа, арманшыл, егеменді, мақтаншақ, алыстау, көлдер, кітаптан, ізденгіш,ет, етікші, тау, таулар,бала, балалық.

Негізгі түбір зат есімді бөлек, туынды зат есімді бөлек жазып көрсетіңіз.

Түбір зат есімдер:.........................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................ Туынды зат есімдер:....................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

2. Қосымша. Жалғау және жұрнақ.

Қосыша дегеніміз – сөзге жалғанатын дыбыстық бөлшек.Ол 2-ге бөлінеді: жалғау және жұрнақ. Осы ережеге сай түбір сөздерге 5 мысал. Қосымшалы сөздерге 5 мысал жазыңыз.

Кестені толтырыңдар.

Мысалдар: Түбір – Жұрнақ – Жалғау Балықшыға

Білімдіні Таулы Малшылар Кітапханаға Оқушылардың Жазушыда

Бес мақал-мәтел жазып, ондағы түбір сөздерге қосылған қосымшалардың түрлерін ажыратыңдар.

1. .....................................................................................................

.......................................................................................................

2. .....................................................................................................

3. .....................................................................................................

4. ..................................................................................................

3. Сөздерді құрамына қарай ажыратып жазыңыз.

Дара зат есімдер:.........................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................ Күрделі зат есімдер:.....................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

4. Зат есім жалпы есім және жалқы есім болып екіге бөлінеді. Біркелкі заттардың жалпы атауы жалпы есім деп аталады. Заттардың ішіндегі бір түрінің өзіне ғана қойылған аты жалқы есім деп аталады. Мысалы: кісі адам деген жалпы адам атаулыға тән ат болса, Байжан, Гүлнар дегендер адам атаулының бәріне емес, жеке кісілерге ғана қойылған. Жалқы есім, әдетте, жеке кісінің аты-жөні, мемлекет, республика, облыс, аудан, қала, көше, ұйым, мекеме, зауыт, фабриканың жеке аттары, географиялык (жер, су, т. б.) атаулар, әр түрлі шығарма (газет, журнал, кітап, ән, күй, би, т. б.) аттары, мал, құс, хайуанаттарға арнайы қойылған (Тайбурыл, Құлагер, т. б.) аттар болып келеді. Жалқы есімдер бас әріптен басталып жазылады.

1. Өздерің білетін жалқы есімдерді естеріңе түсіріп, дәптерлеріңе жазыңдар.

1. кісі аттары;

2. мемлекет, республика, облыс, аудан, қала, ауыл атаулары;

3. ұйым, мекеме, зауыт, фабрика, ұжым атаулары;

4. жер, су атаулары;

5. газет-журнал, кітап, ән, күй, шығарма аттары;

6. жылқыға, сиырға, түйеге, итке, т. б. хайуанаттарға қойылатын аттар.

2. Жалқы есім мен жалпы есімді теріп жаз.

Бурабайды бұрын көрмеген Жақыпбек айналасына қарады. Ол біресе көлге біресе Сиыртас пен Шошқатасқа, біресе Оқжетпес пен Көкшеге, біресе Бөлектауға тамсана қарады. Бұл жерде бірнеше рет болған Бану мен Байсал да сұлу табиғатты тамашалап тұр. Осы жерде Майбалық көлі де бар. Оның суы асқазан ауруын емдейді

3. Төмендегі сөздердің жалпы есім не жалқы есімдер екендігін жазып көрсетіңіз.

Екібастұз Сарыағаш Гүлдер

Кітаптар Асан

Теміртау Ағаштар Ақжүніс Ақтөбе

Алакөл БалаларҮнтаспа Қарлығаш Балықшы.

Ой Сағыныш Шелек Қиял Мемлекет Республика Ұлт Қазақстан

Белбеу Хайуан Фабрика Шығарма Сарыарқа Ұлан Мөлдір Бұлақ Театр Азық-түлік Әнші Сенім.

5. Берілген сөздерді қатыстыра отырып төмендегі үлгіде сөйлем құраңдар. Зат есімдерге морфологиялық талдау жасаңдар.

Үлгі: Абай Құнанбаев – қазақтың көрнекті ақыны.

1. Мәншүк Маметова – ...............................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

2. Әлия Молдағұлова – ...............................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

3. Әлібек Дінішев –...................................................................................................................... Талғат Мұсабаев –...................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

6. Бірігу жолымен жасалған зат есімдерді қатыстырып сөйлем құрастырыңыз.

Ермексаз, Алатау, ақбөкен, алабұға, аққу, Елдос, Ақшолпан, Гүлназ.

7. Қосарлану жолымен жасалған зат есімдерді жалқы есім, жалпы есім түрлеріне ажыратып жазыңыз.

Ата-ана, ата-әже, көрші-қолаң, шай-пай, бала-шаға, ауыл- аймақ, Асан-Үсен, Айман-Шолпан, Тянь-Шань, Қозы Көрпеш-Баян сұлу.

Тіркесу жолымен жасалған зат есімдер

Зат есімнен зат есім тудырушы жұрнақтар.

8. Мәтіннен тіркесу жолымен жасалған зат есімдерді теріп жаз.

Менің Отаным – Қазақстан

Менің Отаным– Қазақстан Республикасы. Қазақстан– өте бай, тәуелсіз, қуатты мемлекет.Қазақстан Республикасында 130-дан астам ұлт өкілдері тату-тәтті өмір сүреді.Қазақстанда мемлекеттік тіл – қазақ тілі, қазақ халқының тілінен басқа ұлт өкілдерінің тілі мен әдеп- ғұрпының дамуына да жағдай жасалған.Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Нұр-Отан партиясының басшылығымен

жүзеге асырылатын ұлттар мен ұлыстар мәдениеті мен өнерін дәріптеу, өзара құрмет, татулық, бірлік тәрізді игілікті істер – мемлекет тұтастығының кепілі.

Қазақстан – көрікті, сырға толы қасиетті мекендерге бай өлке.Қазақстан Республикасының астанасы – Нұр-Сұлтан, ал екінші оңтүстіктегі астанасы – Алматы қаласы. Қазақстанның оңтүстігіндегі Түркістан қаласында ислам әлемінің екінші Меккесі саналатын Қожахмет Яссауй кесенесі бар.

9. Зат есімнен зат есім тудырушы жұрнақтар.

Зат есім негізгі және туынды зат есім, күрделі зат есім болады. Туынды зат есімдер жұрнақтар арқылы жасалады. Мысалы: қой-шы, куй-ші, ай-лық, жақсы-лық, біл-ім, аялда- ма, бұр-ғы, айт-ыс, куре-к т. б.

Зат есімдер бірігу, қосарлану, тіркесу арқылы да жасалады. Олар күрделі зат есім деп аталады. Мысалы: өнеркәсіп, белбеу, ашудас, Көкшетау, Сарысу, аяқ-табақ, азық-тулік, ауыл-аймақ, қант қызылшасы, қызыл отау, Арал теңізі т. б.

Зат есім тудыратын жұрнақтар. Қазақ тілінде зат есім болып саналатын сөздердін көпшілігі қосымша арқылы жасалған туынды сөздер болып табылады. Ондай жұрнақтар үлкен екі топқа бөлініп жүр.

1. Есімдерден (зат есім, сын есім, сан есім т. б.) зат есім сөздерін тудыратын жұрнақтар.

-шы, -ші: етік-ші, ән-ші, балық-шы, аң-шы т. б. Бұл жұрнақ арқылы жасалған сөздер көбіне кәсіп, мамандық, бірдеңеге икемділікті білдіреді.

-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік: жақсы-лык;, шебер-лік, шын-дық, дос-тық т. б. Ондай сөздер жалпылық, қалыптық, қатыстық мән білдіреді. -шылық, -шілік құранды (-шы+лық,

-ші+лік) жұрнағы: егін-шілік, кем-шілік, тір-шілік, айырма- шылық т. б.

-ша, -ше: бөлім-ше, кітап-ша, маңдай-ша т. б. -шық, -

шік: ойын-шық, уй-шік, қап-шық т. б. -ыл, -іл, -л: тарс-ыл, гурс-іл, дір-іл, т. б. Бұл жұрнақ көбінесе еліктеу сөздерге жалғанып, сол кұбылыстың атын білдіреді. -хана, -стан, - кеш сияқты араб-парсы тілдерінен енген қосымшалар: дәрі- хана, кітап-хана, Қазақ-стан, арба-кеш т.б.

2. Етістіктен зат есім сөздерін тудыратын жұрнақтар:

-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе: бөл-ме, мін-бе, тоқы-ма, кес- пе т. б.

-ым, -ім, -м: бөл-ім, біл-ім, тый-ым, тоқта-м, байла-м т.б.

-қы, -кі, -ғы, -гі: шап-қы, бұр-ғы, суз-гі, ашыт-қы т. б.

-ыс, -іс, -с: жең-іс, айт-ыс, бөл-іс, тала-с, тойтар-ыс т. б.

-ык,, -ік, -қ, -к: қазы-ық, көр-ік, тукір-ік, тоз-ық, сұра-қ, тіле-к т. б.

-ақ, -ек, -қ, -к: қон-ақ, тіре-к, күре-к, жат-ақ т. б.

-ғыш, -гіш, -қыш, -кіш: бас-қыш, сүз-гіш, қыр-ғыш, сыпыр-ғыш т. б.

-ын, -ін: жау-ын, ег-ін, туй-ін, жи-ын т. б.

-ыш, -іш, -щ: қуан-ыш, суйен-іш, өкін-іш, қызған-ыш

/ /

Есек құлақты, мысық аяқты, Түйе ерінді, ешкі құйрықты.

/ /

11. Зат есімнен зат есім тудырушы, зат есімнің рең мәнін тудырушы жұрнақтарды пайдаланып, «Менің досым қандай оқушы?»деген тақырыпта сыныптағы бір оқушыға мінездеме беріңдер.

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

12. Деректі, дерексіз зат есімдер.

Зат есімдер мағынасына қарай: деректі және дерексіз зат есім деп бөлінеді.

1. Деректі зат есім – көзбен көріп,қолмен ұстауға болатын заттар мен құбылыстардың атауы.Мысалы:тас,қалам,дәптер, сия,терезе және т.б.

2. Дерексіз зат есім – көзбен көріп,қолмен ұстауға келмейтін,тек оймен,ақылмен ғана сезіп білетін ұғымдардың атауы.Мысалы:қайғы,арман,сана,реніш,жамандық, т.б. Деректі зат есімдер:......................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................ Дерексіз зат есімдер:....................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

Берілген мақал-мәтелдерді толықтырыңдар.

1 атасын білмеген жетесіз.

2. Қызға үйден тию.

3. Ер жігіттің сөйлегені – өлгені.

4. ......................... рет өлшеп, рет кес.

5. Білгенің – ....................................., білмегенің –.....................

6. Бала .......................... келгенше, жерден таяқ

жейді.

13. Зат есімнің түрленуі. Жіктік жалғаулары жайлы түсінік

«Оқушы» сөзін жіктеп көрсетіңіз:

Жекеше І ІІ ІІІ

Көпше І ІІ ІІІ

14. Тәуелдік жалғауларын пайдалана отырып,«Менің отбасым» деген тақырыпта шағын мәтін құрастырыңыз.

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

15. Көптік жалғаулары. Зат есімнің көптелуі

Отбасы мүшелерінің бірін қатыстырып төрт жол өлең құраңдар.

Әжем менің әлі де...

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

........................................................................................................

Көптік жалғауы жалғанбаған сөздің астын сызып көрсетіңіз.

Балалар, шаналар, бағалар, бара-бар, білімдар, алаңдар.

16. Зат есімнің септелуі. Жай септеу және тәуелді септеу.

«Әке» сөзін жай және тәуелді септеуге салып көрсетіңіз.

Жай септеу Атау с. Ілік с. Барыс с. Табыс с. Жатыс с. Шығыс с. Көмектес с.

Тәуелді септеу Әкем Әкемнің

17. Морфологиялық сатылай талдау.

Әжем

1. --Зат есім

2. --Сұрағы: кім?

3. --Жасалуына қарай: түбір зат есім, м-тәуелдік жалғауының І жағы.

4. --Құрамына қарай: дара зат есім. 5---Жалқы есім.

6. --Деректі зат есім.

7. --Синтаксистік қызметі: бастауыш.

18. Тұйық етістіктен болған зат есімдер.

«Көсеу ұзын болса, қолың күймейді».

«Жабу қисық емес, түйең қисық».

Оқтау-қамыр жаюға арналған ағаштан жасалған асханалық бұйым.

Атам әжеме жүн сабайтын сабау жасап берді.

19. Жіктеу есімдігінен болған зат есімдер.

Біз жексенбі күні тауға барамыз. Сендер жексенбі күні не істейсіңдер?

Сен кешке қонаққа барсың ба? Мен інімді мектепке ертіп барамын.

Ол бүгін барлық сабақтан «өте жақсы» деген баға алды.Сіз ұялы телефонның зардабын білесіз бе? Сендер сабаққа кешікпей келіңдер.

20. Болымсыздық есімдігінен болған зат есімдер.

Ешкім де, ешнәрсе де ұмытылмайды. Ол маған ештеңе бермеді.

21. Белгісіздік есімдігінен болған зат есімдер. Кейбіреулер мақтана береді.

Әлдекім дауыстап шақырып тұр еді.

Әлдебіреу есікті тықылдата бастады.

22. Сілтеу есімдігінен болған зат есімдер.

Анау – біздің мектеп. Бұл – менің добым. Ол – жақсы оқушы. Мынау – осы үйдің ең үлкені .Сол – біздің ауылымыз.

23. Есімше тұлғалы етістіктен болған зат есімдер. І.«Ізденгенжетер мұратқа». (Кім жетеді мұратқа?) ІІ.«Сабыр түбі – сары алтын,

Сарғайған жетер мұратқа».

ІІІ.«Сұлу сұлу емес, сүйген сұлу».(Кім сұлу?)

24. Зат есімнің сөйлемдегі қызметі.

І. Әкем бізге қауын сойып берді.

Әкем – тәуелденген зат есімнен болған бастауыш, сұрағы: кімім?

ІІ.Әкемді көпшілік қатты құрметтейді. Әкемді – толықтауыш, сұрағы: кімді? ІІІ. Әкемнің әдемі қамшысы бар.

Әкемнің – анықтауыш, сұрағы: кімнің?

ІV. Әкемнің жанында бірнеше немерелері отыр. Жанында – пысықтауыш, сұрағы: қайда?

V. Әкем – дәрігер.

Дәрігер – баяндауыш қызметінде тұр.

25. Зат есім тақырыбы бойынша диктант

28. Сөйлем мүшелері жайлы түсінік

Сөйлем мүшелері – сөйлем құрауға қатысқан толық мағыналы, белгілі бір сұраққа жауап беретін және сөйлемдегі басқа сөздермен байланысып тұратын сөздер. Сөйлем мүшелері

Тұрлаулы мүшелер – сөйлем құрауға негіз болады. Тұрлаусыз мүшелер – өздігінен сөйлем құрай алмайтын, тек сөйлемдегі ойды толықтырып тұратын мүшелер.

• Тұрлаулы мүшелер

Бастауыш – сөйлемде айтылған ойдың иесі болатын мүше. кім? не? кімдер? нелер?

кімі? несі? кімім? нем? кіміңіз? неңіз? кіміміз? неміз? кімдерің? нелерің? кімдеріңіз? нелеріңіз?

Мысалы: Жазда күн өте ыстық болды. Достарым осы жарыста жеңіп шықты. Үшеуі сыртқа шықты.

Кеншілер сарайы адамға лық толы.

Баяндауыш – сөйлемді тиянақтап тұратын мүше. Қай сөз табынан болса, сол сөз табының сұрағына жауап береді.

Мысалы:

Біз тауға шықтық.

Оның ойы үйге ертерек жету еді. Оның алғаны – кітап.

Күн ыстық.

Оның түсі қара торы.

Ауыл мәдениеті өсіп келеді.

• Тұрлаусыз мүшелер

Анықтауыш – сөйлемде басқа мүшелердің сын-сипатын анықтап тұратын мүше.

қандай? қай? кімнің? ненің? неше? нешінші? қанша? қайдағы? қашанғы?

Толықтауыш – сөйлемдегі ойды толықтырып тұратын мүше.

кімді? нені? кімге? неге? кімде? неде? кімнен? неден? кіммен? немен?

Пысықтауыш – сөйлемде іс-қимылдың түрлі белгісін (мекенін, мезгілін, т.б.) анықтайтын мүше.

қайда? қайдан? қалай қарай? қашан? қашаннан бері? қалай? қалайша? қайтіп? неліктен? не үшін? неге? не мақсатпен? қаншалықты?

Сөйлем мүшелерінің түрлері.

Тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелер дегеніміз не?

Орыс тіліндегі сөйлем мүшелерінің атауымен салыстырыңдар.

28. Бастауыш пен зат есім

Зат есімнің ережесі мен сұрақтары.

Бастауыштың ережесі мен сұрақтары.

28. Баяндауыш

Зат есімнің ережесі мен сұрақтары.

Баяндауыштың ережесі мен сұрақтары.

29. Атау мен ілік септіктен басқа септіктің сұрағына жауап беретін сөйлем мүшесі қалай аталады?

Бес септікте келетін сөйлемнің тұрлаусыз мүшесі қалай аталатынын табыңыз.

28. Анықтауыш – сөйлемнің тұрлаусыз мүшесі.

Заттың түр-түсін білдіретін сөйлемнің тұаусыз мүшесін табыңыз.

Заттың санын білдіретін сөйлемнің тұрлаусыз мүшесі табыңыз.

Заттың меншіктілік-тәуелділік жағын білдіретін сөйлемнің тұрлаусыз мүшесін атаңыз.

28. Пысықтауыш – сөйлемнің тұрлаусыз мүшесі. Іс- оқиғаның мекенін, мезгілін, себебін, мөлшерін, орындалу амалын, мақсатын білдіретін, үстеудің орнына жұмсалатын сөйлемнің тұрлаусыз мүшесін табыңыз.

Мектептің жанында(қайда?) үлкен спорт алаңы бар. Мен жоғарыға(қайда?) көтерілдім.

Айдоспен келісіп алу үшін әдейі(не мақсатпен?) ерте шықтым.

Біз жаздыгүні(қашан?) өзенге көп шомылдық.

Жомарт ұялғанынан қызараңдап(қалай?, қайтіп?) күле берді.

28. Жылдық қайталау. Тестпен жұмыс.

Мектеп оқушыларының өзіндік көзқарасын қалыптастыру мен жеке дамуын қамтамасыз ету – бүгінгі күннің басты талабы. Оқушылардың сауатты болуы ұстазының да білім дәрежесіне, тәжірибесіне, іскерлік қабілетіне байланысты екені мәлім.Сондықтан оқушыларға ережелерді меңгерту, олардың тілін қалыптастыру, дұрыс, қатесіз жазуға дағдыландыру жұмыстары қашанда бір- бірімен тығыз байланыстырыла жүргізіледі. Осыған орай, баланың сабақ үстіндегі белсенділігін сақтап, дамыту үшін, мұғалім әр оқушының жеке-даралық қасиетіне қарай қосымша тапсырма беріп, оны өзі үнемі бақылап отырады.

Сыныпта жүргізілетін жазбаша жаттығу-тапсырмалар бірыңғай оқулықтан көшіру болса, ол оқушыларды зеріктіреді, сабақ кезіндегі белсенділігін кемітеді. Сондықтан жұмыс түрлері түрлендіріліп отырса деген ниетпен осы авторлық бағдарламаны ұсынып отырмын. Бұл көмекші құрал мектеп оқушыларының қазақ тілі пәнін терең оқып үйренуіне көмектесетініне сенімдімін.

Қайталауға арналған тест тапсырмалары

1. Тұрлаулы мүшелері зат есімнен жасалған сөйлемді табыңыз.

А) Жүйесіз сөз иесін табар. В) Ақылдының сөзі қысқа.

С) Тіліңмен жүгірме, біліммен жүгір. Д) Ананың көзі балада.

Е) Жалқау - өзіне жау.

2. Дара зат есімді көрсетіңіз. А) тұрған

В) оқыды С) күшті Д) қиял Е) ата-ана

3. Күрделі зат есімді табыңыз. А) зейін

В) білгіш

С) әдеп-ғұрып Д) самғау

Е) бос

4. Бастауыш қай сөз табынан жасалған? «Кішіпейілділік – кісінің көркі.»

А) күрделі зат есім В) дара сын есім С) деректі зат есім Д) туынды зат есім Е) жалқы есім.

5. Берілген сөзден туынды зат есім жасайтын жұрнақты көрсетіңіз. «Адам »

А) – дар

В) – ға

С) – ша

Д) – шылық

Е) – дікі

6. Берілген сөйлемнің ішінен күрделі зат есімді табыңыз.

«Ата-анамның Семейге көшіп келуіне байланысты мені лицейге қабылдаңыз»

А) Семей

В) байланысты С) ата-анамның Д) лицейге

Е) мені

7. Жіктік жалғауы дұрыс жалғанған зат есімді табыңыз. А) аспанбыз

В) керегесіздер С) шәкіртпіз

Д) оқулықтармыз Е) тіліміз

8. Тырнақшаға алынып жазылатын зат есімді табыңыз. А) Отырар.

В) О.Бөкей. С) Зайсан.

Д) Қорқыт ата.

Е) Абай жолы романы.

9. Берілген сөйлемдегі қай зат есім бастауыш қызметін атқарып тұр?

«Ақ ниетпен күткен әке-шеше арманы орындалып, жайлауға көшіп, ақ отауымызды тіктік»

А) ақ ниетпен В) әке-шеше С) арманы

Д) ақ отауымыз Е) жайлауға

10. Жалпы есімді белгілеңіз. А) «Абай жолы».

В) Құлагер.

С) Балқаш.

Д) «Жас Алаш».

Е) Тау.

11. Жанама толықтауыш қызметіндегі зат есімді табыңыз. А) Олар ауылды тексермей қоймас.

В) Су ағуын, жел соғуын тоқтатпайды.

С) Еліміздің тәуелсіздігінің бастауы – желтоқсан оқиғасы. Д) Ол өзінің ағасына хат жазды.

Е) Ана тілі ғасырлар бойы жасап келеді.

12. Зат есім сөйлемде қандай қызмет атқарып тұр? «Кітап оқыдық»

А) бастауыш В) баяндауыш С) толықтауыш

Д) пысықтауыш Е) анықтауыш

13. Пысықтауыш қызметін атқарып тұрған зат есімді табыңыз.

А) Тұздың емдік қасиеті бар. В) Аурудан аяған күштірек.

С) Шоқпардай кекілі бар қамыс құлақ. Д) Бес жүздей жұмыскер қосылды.

Е) Анам қалаға кеткен.

14. Бастауыш қызметін атқарып тұрған зат есімді табыңыз. А) Жүзімді үзіп жейді.

В) Әркім өз ойын айтты. С) Бұл – сенің қолың.

Д) Ағай жақсы кеңес берді. Е) Мерекеге кешікпей келді.

15. Толықтауыш қызметіндегі зат есімді көрсетіңіз. А) Менің бақытым алда.

В) Бүркіт биікте ұшады. С) Қыс келер ұзамай.

Д) Атамекен – қасиетті ұғым. Е) Білімді кітаптан аларсың.

16. Ілік септік тұлғасындағы анықтауышты табыңыз. А) Күріш суда өседі.

В) Көппен көрген ұлы той. С) Үйде батыр, - жауға жоқ. Д) Ел іші – алтын бесік.

Е) Туған жерге туың тік.

17. Жалқы есім бар сөйлемді табыңыз. А) Келген адамдар сәлем бере бастады.

В) Мен сені Алатаудың аясында қарсы аламын. С) Адам ұлы адамша өмір сүрсін.

Д) Үстінде кестелген ақ көйлек. Е) Кісі өлген қаралы ауыл.

18. Анықтауыш қызметін атқарып тұрған зат есімді көрсетіңіз.

А) Күш – білімде.

В) Әйгерімнің білегінде күміс білезік жарқырайды. С) Бір досына шахмат сыйлады.

Д) аулада гүл жайқалып өсті. Е) Терлемеген – терең білмес.

19. Баяндауыш қызметін атқарып тұрған зат есімді белгілеңіз.

А) Ердің сыншысы – елі.

В) Оқуың көп, тоқуың қалай? С) Досымда жақсы кітап бар. Д) Бала біліммен көркем.

Е) Темірді қызғанда соқ..

20. Толықтауыш қызметінде тұрған күрделі зат есімді табыңыз.

А) Еңбегі аздың өнбегі аз.

В) Мұз үстінде тайғанақ табаным. С) Тентек шоқпар жияр.

Д) Отан – оттан да ыстық.

Е) Кеншілер сарайы лық толы.

21. Негізгі зат есімді белгілеңіз. А) күнделік

В) көркем С) ұлық

Д) қол Е) ұғу

22. Анықтауыштық қызметте жұмсалған зат есімді табыңыз. А) Есімбектің үлкен үйі лық толған адам.

В) Бекболат шаршап отыр. С) Қарашада аяз қысып кетті. Д) Ботадай боздап көрісті.

Е) Сен үшін ол жалпақ дүниеден де үлкен.

23. Берілген сөйлемде зат есімнің рең мәнін тудырып тұрған жұрнағын табыңыз.

«Абай өз әкесінің өзге болыссымақ атаулыдан мықты, қайратты екенін сезеді».

А) Абай В) әкесінің

С) болыссымақ Д) мықты

Е) өз

24. Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнағын табыңыз. А) –лық В) – ым С) – ғы Д) – шық Е) – к

25. Сөйлемдегі зат есім қай сөз табынан жасалып тұр?

«Мен кеше күрегімді жоғалтып алдым». А) сын есім

В) зат есім С) үстеу Д) етістік Е) еліктеу

26. Жалқы есімді көрсетіңіз. А) сөйлем

В) тәуелсіздік С) бұлбұл

Д) ел

Е) көкшіл

27. Деректі зат есімді анықтаңыз. А) азап

В) шабуыл

С) дәулет Д) тас

Е) ар-ұят

28. Дерексіз зат есімді белгілеңіз. А) алтыбақан

В) жер С) даңқ Д) дария Е) жусан

29. Туынды зат есімді анықтаңыз. А) он бес

В) он

С) адалдың Д) жұт

Е) бірлік

30. Берілген сөйлем ішінен тура толықтауыш болып тұрған зат есімді табыңыз.

«Оның асы мен көңілі, өң-шырайы адамды дос етеді, тарта біледі».

А) асы мен көңілі В) өң-шырайы

С) адамды Д) дос

Е) оның

31. Зат есім тудырушы жұрнақтарды табыңыз. A)-қар,-көр.

B)-сын,-сін.

C)-лық,-лік.

D)-та,-те.

E)-дан,-ден.

32. Негізгі зат есімді табыңыз.

    1. Көмекші.

    2. Тарсыл.

    3. Білім.

    4. Мәдениетті.

    5. Қалам.

33. Зат есімді көрсетіңіз.

    1. Көмектесу.

    2. Басшы.

    3. Қалың.

    4. Нешінші.

    5. Қарсы алу.

34. Негізгі зат есімді табыңыз.

    1. Күздік.

    2. Көмекші.

    3. Кітап.

    4. Өнерпаз.

    5. Әнші.

35. Етістіктен жасалған зат есімді белгілеңіз.

    1. Дәріхана.

    2. Жақсылық.

    3. Қапшық.

    4. Бөлме.

    5. Достық.

36. Сын есімнен жасалған зат есімді белгілеңіз.

    1. Жақсылық.

    2. Шебер.

    3. Етікші.

    4. Дүкенші.

    5. Қонақ.

37. Туынды сөзді табыңыз.

    1. Кітапхана.

    2. Жол.

    3. Өлең.

    4. Күй.

    5. Жаз.

38. Етістіктен жасалған зат есімді белгілеңіз.

    1. Жиын.

    2. Үйсіз.

    3. Қалалық.

    4. Өткір.

    5. Өтірікші.

39. Зат есім тудырушы жұрнақтарды белгілеңіз.

    1. –лау,-леу.

    2. –дыр,-ыр.

    3. –шы,-ші.

    4. –дау,-деу.

    5. –с,-ыс.

40. Түбір сөзді көрсетіңіз.

    1. Жазғы.

    2. Ойшыл.

    3. Күз.

    4. Ашулы.

    5. Ойсыз.

41. Негізгі зат есімді көрсетіңіз.

    1. Таңертең.

    2. Қайырымды.

    3. Арбакеш.

    4. Өз бетінше.

    5. Тарих.

42. Туынды зат есімді көрсетіңіз

    1. Салқын.

    2. Домбыра.

    3. Бұлт.

    4. Жаңбыр.

    5. Оқулық

43. Түбір сөзді көрсетіңіз.

    1. Жазғы.

    2. Ойшыл.

    3. Күз.

    4. Ашулы.

    5. Ойсыз.

44. Туынды сөзді табыңыз.

    1. Тілмен.

    2. Тілші.

    3. Тілге.

    4. Тілден.

    5. Тілді.

45. Үндестік заңына бағынбайтын қосымшаларды белгілеңіз

    1. –ға,-ге.

    2. –мен,-пен.

    3. –дан,-ден.

    4. –ты,-ті.

    5. –ны,-ні.

46. Зат есім құрамына қарай қалай бөлінеді?

    1. Дара, күрделі.

    2. Негізгі, туынды.

    3. Жіктеу, сілтеу.

    4. Есеп, топтау.

    5. Бастауыш, баяндауыш.

47. Зат есім тудырушы жұрнақтарды табыңыз. A)-қар,-көр.

B)-сын,-сін.

C)-лық,-лік.

D)-та,-те.

E)-дан,-ден.

48. Негізгі зат есімді табыңыз.

    1. Көмекші.

    2. Тарсыл.

    3. Білім.

    4. Мәдениетті.

    5. Қалам.

49. Зат есімді көрсетіңіз.

    1. Көмектесу.

    2. Басшы.

    3. Қалың.

    4. Нешінші.

    5. Қарсы алу.

50. Негізгі зат есімді табыңыз.

    1. Күздік.

    2. Көмекші.

    3. Кітап.

    4. Өнерпаз.

    5. Әнші.

51. Етістіктен жасалған зат есімді белгілеңіз.

    1. Дәріхана.

    2. Жақсылық.

    3. Қапшық.

    4. Бөлме.

    5. Достық.

52. Сын есімнен жасалған зат есімді белгілеңіз.

    1. Жақсылық.

    2. Шебер.

    3. Етікші.

    4. Дүкенші.

    5. Қонақ.

53. Туынды сөзді табыңыз.

    1. Кітапхана.

    2. Жол.

    3. Өлең.

    4. Күй.

    5. Жаз.

54. Етістіктен жасалған зат есімді белгілеңіз.

    1. Жиын.

    2. Үйсіз.

    3. Қалалық.

    4. Өткір.

    5. Өтірікші.

55. Зат есім тудырушы жұрнақтарды белгілеңіз.

    1. –лау,-леу.

    2. –дыр,-ыр.

    3. –шы,-ші.

    4. –дау,-деу.

    5. –с,-ыс.

56. Түбір сөзді көрсетіңіз.

    1. Жазғы.

    2. Ойшыл.

    3. Күз.

    4. Ашулы.

    5. Ойсыз.

57. Негізгі зат есімді көрсетіңіз.

    1. Таңертең.

    2. Қайырымды.

    3. Арбакеш.

    4. Өз бетінше.

    5. Тарих.

59. Туынды зат есімді көрсетіңіз

    1. Салқын.

    2. Домбыра.

    3. Бұлт.

    4. Жаңбыр.

    5. Оқулық

60. Түбір сөзді көрсетіңіз.

    1. Жазғы.

    2. Ойшыл.

    3. Күз.

    4. Ашулы.

    5. Ойсыз.

61. Туынды сөзді табыңыз.

    1. Тілмен.

    2. Тілші.

    3. Тілге.

    4. Тілден.

    5. Тілді.

62. Үндестік заңына бағынбайтын қосымшаларды белгілеңіз

    1. –ға,-ге.

    2. –мен,-пен.

    3. –дан,-ден.

    4. –ты,-ті.

    5. –ны,-ні.

63. Зат есім құрамына қарай қалай бөлінеді?

    1. Дара, күрделі.

    2. Негізгі, туынды.

    3. Жіктеу, сілтеу.

    4. Есеп, топтау.

    5. Бастауыш, баяндауыш.

64. Заттың көптік мағынасын беретін жалғау түрін көрсетіңіз.

    1. Көптік.

    2. Жіктік.

    3. Тәуелдік.

    4. Септік.

    5. Қосымша.

65. Көмектес септікте тұрған зат есімді көрсетіңіз.

    1. Дәптердің.

    2. Қызбен.

    3. Кітапты.

    4. Гүлдер.

    5. Балаға.

66. Жіктік жалғауын белгілеңіз.

    1. -сың,-сің.

    2. -ға,-ге.

    3. -дың,-дің.

    4. -нікі, -дікі.

    5. -да, -де.

67. Шығыс септіктегі сөзді белгілеңіз.

    1. Саған

    2. Сенің

    3. Сіздер

    4. Сендерден

    5. Сіздермен

68. Тәуелдік жалғау жалғанған сөзді белгілеңіз.

    1. Шайға.

    2. Шайларыңыз.

    3. Шайдың.

    4. Шайнек.

    5. Шайдан.

69. Жатыс септіктің жалғауын белгілеңіз.

    1. -ба, -бе.

    2. -а, -е.

    3. -нан, -нен.

    4. -ты, -ті.

    5. -нда,-нде.

70. Барыс септік жалғауындағы сөзді табыңыз.

    1. Әкелер.

    2. Әкетай.

    3. Әкесіне.

    4. Әкежан.

    5. Әкесінікі.

71. Кімге? Неге? Қайда? - қай септіктің сұрақтары екенін белгілеңіз.

    1. Атау.

    2. Көмектес.

    3. Жатыс.

    4. Шығыс.

    5. Барыс.

72. Барыс септігінде тұрған сөзді белгілеңіз.

    1. Халықпен.

    2. Бидай.

    3. Оған.

    4. Адамды.

    5. Бйланыс.

73. Үндестік заңына бағынбайтын қосымшаларды көрсетіңіз.

    1. –лар, -лер.

    2. -ға, ге.

    3. -мен,-бен.

    4. -тан, - тен.

    5. -інші, -нші.

74. Септік жалғаулы сөзді көрсетіңіз.

    1. Өздік.

    2. Бесінші.

    3. Басқар.

    4. Сызғышты.

    5. Қызғылт.

75. Септік жалғаулы сөзді көрсетіңіз. Ащы мен тұщыны татқан білер.

    1. Ащы.

    2. Мен.

    3. Тұщыны.

    4. Татқан.

    5. Білер.

76. Жалпы есімді табыңыз. А) Балқаш.

В) Сырдария.

С) Бетпақдала.

Д) Тау.

Е) Жамбыл.

59. Туынды зат есімді көрсетіңіз. А) Еңбекті

В) Еңбекші С) Еңбекпен Д) Еңбегің Е)Еңбектен

59. Туынды зат есім жасаушы қосымшаны көрсетіңіз. А) Сөйлем

В) Қолға С) Мектеп Д) Әке

Е) Кеңесші

59. Туынды зат есім жасаушы қосымшаны көрсетіңіз. А)Септік жалғау

В) Көптік жалғау С) Жіктік жалғау

Д)Тәуелдік жалғау Е)Жұрнақ

59. Көптік жалғаулы зат есімді табыңыз. А) Гүлдер

В) Өлең С) Өтірік Д) Шын Е) Есік

59. Синонимдік қатар құрайтын зат есімді табыңыз. А) Суретші, сурет.

В) Әдемі, сұлу. С)Жоғары, төмен. Д)Дәстүр, салт.

Е)Ем,дәрі.

59. Туынды зат есімді табыңыз. А) Дүкен.

В) Жерде. С) Айна.

Д) Жазушы. Е) Ән.

59. Керекті зат есімді табыңыз.

Мен дүкеннен жаңа ... сатып алдым. А) Сабақ.

В) Үй.

С) Көйлек. Д) Дәптерде. Е) Қаламның.

59. Зат есімнің жалпы есім түрін табыңыз. А) Алакөл маңы.

В) Ердің анасы – елі.

С) «Балдырған» журналы. Д) Қазақстан Республикасы. Е) Есіл өзені.

59. Киім тігумен айналысатын адамды белгілеңіз. А) Тігінші

В) Ұста С) Хатшы Д) Басшы

Е) Мұғалім

59. Туынды сөзді табыңыз. А) Аң

В) Жұмыскер С) Жол

Д) Оқ Е) Ас

59. Тәуелдік жалғаулы зат есімді табыңыз. А) Басқа

В) Аяғым С) Кеудеден Д) Қолдың Е) Көзді

59. Негізгі зат есімді анықтаңыз. А) Адам

В) Қойшы С) Бұрғы

Д) Жақсылық Е) Білім

59. Дерексіз зат есімді табыңыз. А)Тұңғыш президент

В)Атақты ғалым С)Алғашқы махабат Д)Алғашқы ұстаз Е)Жақсы адам

59. Күрделі жалқы есімді табыңыз. А) Астана

В) Жомарт С) Тараз Д) Абай

Е) Қартқожа

59. Туынды сөзді табыңыз. А) Оқушы

В) Қол С) Ана Д) Ас

Е) Аға

59. Кім? деген сұрақ қай сөзге қойылатынын табыңыз. А) Үй

В) Алма С) Бала Д) Қоян Е) Гүл

59. Түбір сөзді табыңыз. А) Бұрғы

В) Ойыншық С) Ауыл

Д) Атадан Е) Егін

59. Жер-су аттарына қатысты жалқы есімді табыңыз. А) Төле би

В) Асанқайғы С) «Ботагөз» Д) Ақтөбе

Е) «Астана хабары»

59. Заттық ұғымды білдіретін сөз табын табыңыз. А) Сан есім

В) Есімдік С) Зат есім Д) Сын есім Е) Етістік

59. Зат есімді табыңыз. А) Екеу

В) Тарихи С) Қызық

Д) Кең

Е) Қолөнер

59. Жұрнағы бар сөзді табыңыз. А) Шөп

В) Тұз С)Құс

Д) Басшы Е) Үй

59. Түбір сөзді табыңыз. А) Кісі

В) Апам

С) Дастарханға Д) Бауырының Е) Үйде

59. Жұрнақ жалғанған сөзді табыңыз. А) Ағаң

В) Жұмысшы С) Жұмыста Д) Жұмыстар Е) Кімсің

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. С.Исаев, К.Назарғалиева, Ж.Дәулетбекова. Қазақ тілі. 6-сынып.

2. Ш.Есмағанбетов. Қазақ тіліне арналған дидактикалық материалдар.

3. Мақал мәйегі. Т.Рсаев. «Қазақ энциклопедиясы», 2007ж.

4. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, 2016ж.

5. Н.Оразахынова, Е.Мұхтарова, Р.Шалова. «Сатылай кешенді оқыту» технологиясының сабақ үлгілері (Әдістемелік құрал)

Интернет ресурстары:

1. http://megamozg.kz/index.php?page=view_mat&id=324 0&partition=other&subpartition=articles_kazakh

2. https://znanija.com/task/16778092

3. https://ulagat.com/2020/12/19/%D1%82%D1%96%D0

%BB-

%D0%B1%D1%96%D0%BB%D1%96%D0%BC%D1

%96-%D0%B6%D3%99%D0%BD%D0%B5-

%D0%BE%D0%BD%D1%8B%D2%A3-

%D1%81%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D0%BB%D0

%B0%D1%80%D1%8B/

4. https://kyn.kz/%D0%A1%D2%B1%D1%80%D0%B0% D2%9B/18576/

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

«ИННОВАЦИЯ» ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК ОРТАЛЫҒЫ

РЕСПУБЛИКА КАЗАХСТАН

УЧЕБНО-МЕТОДИЧЕСКИЙ ЦЕНТР «ИННОВАЦИЯ»

Электронды почта: qazinnovation@mail.ru

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ

«ИННОВАЦИЯ» БАСПА ҮЙІ

РЕСПУБЛИКА КАЗАХСТАН

ИЗДАТЕЛЬСТВО «ИННОВАЦИЯ»

Электронды почта: innovation.kz@bk.ru