Аңыз әңгіменің тәрбиелік мәні

1 слайд
Аңыз әңгіменің тәрбиелік мә ні Дайындаған: Калтаева Тоғжан Т-411

2 слайд
Аңыз ,   фольклор жанры. Қазақ халық ауыз әдебиетінің тарихи негізі бар мол саласы. Онда айтылатын оқиғалардың, кейіпкер аттарының, елді мекен, жер атауларының, мезгіл мөлшерінің деректілігі басым келеді. Алғашқы еңбектің  «Аңыз ертегілері»  деген тарауында:  «Қазақ аңыздарының ертегілерден ерекшелігі сол — барлығы да тарихта болған адамдар жайында айтылған, халық шығарған көркем әңгіме болып келеді. Кейін оларға қоспалар қосылады да, халық творчествосының ерекше бір саласын құрайды»  деп бірден екі жанрдың жігін ашып алады. Қазақ аңыздарын Қорқыт, Асан Қайғы, Аддар Көсе сияқты тарихи адамдар туралы аңыздар мен кұй аңыздары деп екі түрге бөлген. Бұл еңбекте Қорқыт, Асан Қайғы, Алдар Көсе, Жиренше, Күй аңызы деп жеке тарауларға бөліп те талданған.  «Қазақтың ауыз әдебиеті»  мақаласында аңыз жанрын ертегілермен бірге алып қарастырған. Алғашқы еңбекке қарағанда, көлемі шағын болғандықтан, ауыз әдебиеті жанрларын айқын ажыратып жіктемеген. Ертегі мен аңыздардың түп-төркіні халықтың арман-қиялы екенін негізге ала отырып, екі жанрға қатар талдау жүргізген. Әйтсе де  «Бергі кезде Жамбыл жазған «Өтеген батыр» поэмасының сюжеті Асан Қайғы жайындағы аңызға тығыз байланысты»  деп, ертегі мен аңыздың айырмашылығын айырып айтқан.  

3 слайд
Аңыз әңгімелер. Қазақ халқының оқиғасын шындық өмірден алып ауызша шығарған көркем шығармаларының бір саласы – аңыз әңгімелер. Аңыз әңгімелер тарихта болған белгілі бір адамдардың атына, іс-әрекетіне байланысты туады. Мұндай адамдардың ел үшін еткен еңбегі, қамқорлығы, халық намысын қорғауы, сол жолда жасаған игілікті іс-әрекеттері ел аузында аңыз әңгімеге айналып, ұрпақтан-ұрпаққа жеткен. Аңыз әңгімелерде халықтың қоспасы болғанымен, негізгі ой түйіні барлық жерде бірдей сақталады. Олардың өміріне байланысты әңгімелерде ертегілердегідей әсіре қиялдау көп кездеспейді. Уақиға желісі күнделікті өмірде кездесетін қарапайым сюжетке құрылады. Кейіпкерлері. Қазақ аңыздарындағы Асан қайғы, Жиренше шешен, Алдар көсе, Қожанасыр, Қорқыт, т.б. – бәрі де қарапайым адамдар ретінде суреттеледі.

4 слайд
Кейбір аңыз әңгімелердің басты кейіпкері көрші елдерге де ортақ болып келеді. Мысалы, Қожанасыр қазақ, қырғыз, өзбек ауыз әдебиетінде ортақ кейіпкер. Ол "ауылы аралас, қойы қоралас", қыз алысып, қыз берісіп құда-жекжат болып кеткен көрші елдердің ежелгі мәдени байланысының куәсі. Аңыз әңгімелерде көбінесе сарандық пен сақилықты, жалқаулық пен қиқарлықты өткір сатирамен ажуалап сынау арқылы жастарды жаман әдет, жат мінездерден аулақ болуға баулуды мақсат тұтады. Қожанасыр әңгімелерінде (аңызда) оғаш қылығы, аңғал мінезі әжуа-күлкі туғызып отырғанымен, негізі түйін ойда үлкен тәрбие-тәлім толқыны анық байқалады; оқушы оқып күле отырып шындықты түсінеді.

5 слайд
Халық өз ұрпағының ұлағатты , білгір, батыл, батыр, ойшыл, еңбекқор, өнерпаз болып өсуі үшін, оған үлгі-өнеге етіп аңыз әңгімелерді де бардан құрап, сары алтындай сақтап келеді.

6 слайд
Аңыз әңгімелер келешек ұрпақтың наным-сенімін, арман- қиялын арттырады. Онда,көбінесе өмірде болған нақты оқиғалар алынады да, оған қызық-ғажайып сюжеттер қосылып,тыңдаушыны баурап алатындай әңгіме жүйесі ерекше әсерлі құрылады.

7 слайд
Аңыз әңгімелердің түрлері 5. Тарихи қаһармандық туралы құрылады.1. Аспан әлемі , жан-жануарлар, жер, су , мекен аттары туралы. 2. Ру, тайпалардың шығу тегіне байланысты. 3. Діни мистикаға ( дәріптеу-қиял- ғажайып ) . 4. Әлеуметтік утопияға ( үміт, қиял ) .

8 слайд
1. “ Жетіқарақшы”, “Үркер” жұлдыздары, “Самұрық”, "Бозінген” туралы аңыз әңгімелерде жұлдыздары мен аңдар, құстар адамша сөйлеп, ғажап тірлікпен, ғажайып оқиғаларды басынан кешеді. 2. “ Үш жүз”,” Алты арыс Алаш” , “Домалақ ене”, т.б. аңыз әңгімелерінде ру, тайпалардың шығу тегі туралы өсиетті- өнегелі ойлар айтылады. 3. “ Лұқман Хакім”, “Қағбаның қара тасы”, т.б. Аңыз әңгімелерде діни сенімдер уағыздалып, мистикалық діни сенім ғажайыптары нанымдар дәріптеледі.

9 слайд
4. “Жерұйық” атты аңыз әңгіміді әлеуметтік арман-талап, мұң-мұқтаждың қиялдағы ғажап жақсылықтарды орындалып, “қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған” бейбітшіл заман суреттеліп, молшылық тұрмыс-ахуалдың дәуірлеген кезеңі баяндалады. 5. Тарихи қаһармандықты насихаттап, данышпандар мен шешендерді, батырларды үлгі-өнеге етіп көрсететін аңыз әңгімелер өте көп. Асаңқайғы қазақ еліне жақсы жай іздейді. Қорқыт ата халыққа өлмейтін өмір, өшпейтін өнер іздейді. Төле би қазақ халқының бірлігін көксеп, басын біріктіреді. Кейкі мен Аманкеді жаңаша жақсы заман орнатпақ болады, Қажымұқан дүние жүзіндегі ең күшті палуан-қазақ деген мақтаныш туғызады. Төлеген Тоқтаров ерліктің ерлігін көрсетеді, Мәншүк пен Әлия-ержүрек қазақ қызының бейнесін көрсетеді.

10 слайд
Қазақ аңыздарының түрлері Топономикалық аңыздар Аңыздар тарихта шын мәнісінде болған әлдебір оқиғаларға құрылады, әрі осы оқиғалар көбіне нақты бір мекенмен, тау-таспен, өзен-көлмен баланыстырылады. Мұндай аңыздар жер-су аттарына байланысты немесе  топонимикалық   деп аталады. Себебі олар белгілі бір жағрафиялық нүктенің неліктен солай аталатынын түсіндіреді. Мұндай аңыздарға Бурабай, Баянауыл, Қарағанды, Жекебатыр, Шайтанкөл, Екібастұз,т.с.с. жер аттарымен байланысты аңыздар жатқызылады. Аңыздар - халықтың ауызекі шығамашылығының ерекше жанры, оларда халық қиялы нақты жадығаттарды еркін сапырып, оқиғаларды өзінше пайымдайды. Махаббат хикаялар Қазақ аңыздарының үлкен бір тобын ғашықтардың қайғысымен, өлімі немесе айрылысуымен аяқталатын махаббат хикаялары құрайды. Бұларға Зарина ханшайымның, Айша бибі арудың, Балқаш қыздың бастарынан өткен оқиғалары жатады.

11 слайд
Қазақ аңыздарының түрлері Батырлар туралы аңыздар Қатыгез жауларға қарсы ерлікпен шайқасқан ата-бабаларымыздың қаһармандығын паш ететін батырлар жайындағы аңыздар да ауыз әдебиетінде айрықша орын алады. Бұлардың қатарына сақ патшайымы Томирис Отанын қорғау жолына өз өмірін құрбан еткен бақташы Шырақ жайындағы аңыз-әңгімелерді жатқызамыз. Бұл оқиғалардың аңызға айналу себебі сол уақыттан бері талай ықылым заман өтіп кеткендігі ғана емес, олар шын болды ма, жоқ па, ешкім дәлелдеп бере алмайтындығы. Тарихи аңыздар Ең ақырында, тарихи деректер мен оқиғаларды халық қиялы мүлде өзгертіп жібергендіктен, ақиқаттың өзі а уақыт өте келе аңыздық сипат алған қазақ аңыздарының бір тобы бар. Моңғолдардың атақты әміршісі Шыңғыс хан, оның ұлы Жошы хан және басқалар хақындағы кейбір аңыздар бұған дәлел болып табылады. Тарихтың терең қойнауларынан орын алып, аңызға айналған оқиғалардың өтірік-шынын тексеріп жатудың өзі ақылға сыймайтын нәрсе. Олар ойдан шығарылған уақиғалар болғандықтан да-аңыз. Бір қызығы, әдеби немесе ғылыми шығармаларда мифтік бейнелерге айналатын немесе керісінше болатын тарихи тұлғаларға ,оқиғаларға тікелей байланысты аңыздар да көптеп кездеседі. Қазақ әдебиетінде Қорқыт, Алаша хан бейнелері осындай. Олардың өмірінде шын болғандығына кейбір зерттеушілер күмәнмен қарайды. Себебі олардың есімдері тарихи шежірелерден табылмай отыр. Сондықтан да қазіргі уақытта мұны дерек-құжатпен дәлелдеу қиын.

12 слайд
Отбасында аңыз әңгімелерді сан салалы, алуан түрлі үзінділерін айта біліп немесе қызықты аңыз- әңгімелерді кітаптан балаларына оқытып, тыңдауды ұйымдастыру-ата- ананың міндеті. Аңыз әңгімелерде мақса-мүддесі өтеледі. Мектепте, әсіресе тарих, әдебиет сабақтарында және ол пәндердің үйірме жұмыстарында аңыз әңгімелерді пайдалана білу оқытушының білімдарлығы мен жауапкершілігіне байланысты. Өнерпаздар мен ой тапқыштар жарыснда да аңыз әңгімелерді пайдалану тәсілдеріқолданылады.

13 слайд
Қанатты сөздер мен даналық сөздер-даналар мен шешендердің ел аузында жатталып, өсиет, өнеге, аңыз ретінде айтылатын сөздері. Халық педагогикасының бұл түрінің шығарушы иесі белгілі болады. “Отан-оттан ыстық” ( Бауыржан Момышұлы), “Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ- бес дұшпанның” ( Абай Құнанбаев), “Тәкаппар адамды тәңірі сүймейді” ( Қорқыт), “Оқысаңыз, балалар, шамнан шырық жағылар” (Ыбырай Алтынсарин). Қанатты, даналық сөздер ақыл-ой тәрбиесі үшін көптеп пайдаланылады.

14 слайд
Халық тәжірибесінде дүниетанымдық даналық сөздер де өте көп кездеседі. Күз мезгілінде, сүмбіле жұлдызы туған кезде суық түсе бастайтынын халық: “Сүмбіле туса су суар” деп түіндейді. Қалың нөсер алдында ауа қозғаласы, бұлттар сапырылысса аспандағы электрлік қуаттың шағылысуын туғызатынын халық “Нөсер алдында найзағай ойнайды” деп түйіндейді. Туған айға қарап, бұл айда жауын-шашынның мол болатыны “Өзіне жайлы шаруаға жайсыз” деп, ал ай мен күннің қоралануына байланысты: “Ай қораланса, аяғыңда сайла, күн қүрегіңді сайла” деп ай қоралағанда жауын-шашын болмайтынын, күн қоралағанда қар жауатынын ескертеді. “Сәуір болмай тәуір болмас” деп халық, сәуір айында қыстың ызғары толық кететінін пайымдайды. “Жатқанша үркер жамбасқа келсе, жаз шықпағанда, несі қалды” деп, үркер жұлдызының қозғалысына қарап, жаздың жақындағаның айқындайды.

15 слайд
Қ арлы ғаш ж ер б ауы рлап ұш са, ж аң б ы р ж ауад ы ; ш ілд е қоң ы з көп ш ы ры лд аса, құрғақш ы лы қ б олад ы , м езгілсіз си ы р м өң іреп , и т ұлы са, ж ер сілкін ед і, т.б . халы қ тәж іри бесін ен түй ін деліп ай ты лған сөздер балан ы ң дүн и етан ы м ды лы ған артты рады .

16 слайд
Назарларыңызға рахмет