#1 слайд
Тарау : 9.1В Тірі ағзалардың көп түрлілігі. Биосфера және экожүйе Сабақтың тақырыбы: • Экожүйедегі энергия тасымаланың тиімділігі. • Энергия ағыны және қоректік тізбектер. • Экологиялық пирамида түрлері.

1 слайд

#2 слайд
Оқу мақсаты : • 9.3.1.2 - Энергия ағымының тиімділігін есептеу • 9.3.1.3 - Энергия, биомасса және сандар пирамидаларын салыстыру

2 слайд

#3 слайд
Бағалау критерийлері:  Экожүйе құрылымын талдайды  Қоректік тізбектер құра біледі  Қарапайым қоректік тізбектегі энергия ағымын сипаттай алады  Экожүйе арқылы энергия ағыны тұрғысынан экологиялық пирамиданы сипаттап, мысалдар келтіре алады  Сандар, биомасса мен энергия пирамидасын сызба түрінде көрсетіп түсіндіре алады

3 слайд

#4 слайд

4 слайд

#5 слайд
Экожүйе құрылымын еске түсірейік!

5 слайд

#6 слайд
• Биоценоздың негізгі функциясы – биосферадағы зат айналымын қамтамасыз ету. • Ол түрлердің қоректік арақатынасына негізделген.

6 слайд

#7 слайд
Экожүйенің трофикалық деңгейлері - Түзушілер (продуценттер) Producers - Тұтынушылар (консументтер) Consumers - Ыдыратушылар ( редуценттер) Decomposer

7 слайд

#8 слайд
Керекті сөз тіркестері: • Ecological pyramid -экологическая пирамида • primary consumer-консумент первого порядка-1- реттік консумент • Pyramid of numbers-сандық пирамида Pyramid of biomass-биомасса пирамидасы Pyramid of energy- энергия пирамидасы.

8 слайд

#9 слайд
глюкозаЭ н ер ги я С о л н ц аО 2 СО 2

9 слайд

#10 слайд
Қоректік тізбек – тірі ағзалардың арасындағы қоректік байланыс

10 слайд

#11 слайд
Қарапайым қоректік тізбекте энергия ағымы сипатталады

11 слайд

#12 слайд
• Заттар мен энергия тасымалдануының әрбір кезеңінде шамамен 90 %- і жоғалады және олардың 1/10 бөлігі ғана келесі тұтынушыға көшеді. Организмдердің қоректік тізбегіндегі энергияның берілу заңы «10 % ереже» деп аталады. Бұл заңды 1942 жылы Р.Линдеман ашқандықтан, кейде оны «Линдеман заңы» деп те атайды.

12 слайд

#13 слайд

13 слайд

#14 слайд
10% Ереже • Мысалы , егер қоян 10 кг шөп жесе , онда оның жеке салмағы 1кг –ға артуы мүмкін. Түлкі не қасқыр, 1кг қоянды жеп, салмағы тек 100 граммға өскен, ал келесі жыртқыш 10 граммға. Міне сондықтан болар қоректену тізбегінде 4-6 саннан артық ағзалардың болмауы. Ал экологиялық пирамидалар саны үлкен қабаттардан құрылуы мүмкін емес.

14 слайд

#15 слайд
Экологиялық пирамида ережелері

15 слайд

#16 слайд

16 слайд

#17 слайд
9.3.1.2 - Энергия ағымының тиімділігін есептеу Табиғатта негізгі энергия көзі - күн сәулесінен бастау алған

17 слайд

#18 слайд
№ 1 тапсырма • Шымшықтардың (екінші реттік консумент) 1кг массасында 4000 ккал энергиясы бар делік, ал ормандағы фотосинтездің ПӘК-і (КПД) 2 % ды құрайды. Үстінен 2*10 7 ккал күн энергиясы түскен бірлестікте салмағы о рташа 20гр. осы құстардың қанша жоғарғы саны тамақтана алады • Установлено, что в 1 кг массы тела соловьев (консументы второго порядка) содержится 4000 ккал энергии, а КПД фотосинтеза в лесу составляет 2%. Какое максимальное количество этих птиц со средней массой 20 г сможет прокормиться в сообществе, на поверхность которого поступает 2*10 7 ккал солнечной энергии?

18 слайд

#19 слайд
№ 1 тапсырма шешуі: 1. Фотосинтез үрдісі нәтижесінде ормандағы өсімдіктер пайдаланған күн сәулесінің энергия мөлшерін табу; пропорция құрамыз: 2*10 7 ккал – 100% Х – 2% Х = (2*10 7 *2)/100 = 4*10 5 жалғасы бар

19 слайд

#20 слайд
2. Екінші реттік консументтер қорекпен бірге қабылдайтын энергия мөлшерін анықтаймыз. Ол үшінЛиндеман ережесін ескереміз : 4*10 5 ккал * 0,01 = 4*10 3 ккал (4000 ккал) 3. Массасы 20 гр бір шымшық денесіндегі энергия мөлшерін тауып аламыз: 4000 ккал – 1кг (1000г) Х – 20 г Х = (4000*20)/1000 = 80 ккал

20 слайд

#21 слайд
4. Енді орман бірлестігінде қанша шымшық саны қоректенуі мүмкін болатынын табамыз. 1 шымшық – 80 ккал Х – 4000 ккал Х = 4000/80 = 50 шымшық Жауабы: Аталған бірлестікте 50 шымшық қоректенуі мүмкін.

21 слайд

#22 слайд
№ 2 тапсырма • Бір айда шөпқоректі жануар 15 кг екінші реттік өнім жасады . Продуценттермен бірінші реттік өнімнің (кг) қанша мөлшері түзілді, егерде олардың тыныс алуына 75%, 20% бірінші реттік өнім пайдаланбаған болса, ал биомасса бірінші трофикалық деңгейден екіншіге өтуі 10 % ережеге бағынады. Какое количество валовой первичной продукции (кг) было образовано продуцентами, если их трата на дыхание составили 75%, 20% первичной продукции осталось неиспользованной, а переход биомассы с первого трофического уровня на второй подчиняется правилу 10%?

22 слайд

#23 слайд
№ 2 тапсырма шешуі: 1. Жануардың,яғни бірінші реттік консументтің (Р) жеген шөп мөлшерін анықтаймыз. Линдеман ережесіне ережесіне сәйкес бұл: Р = 15 кг * 10% = 150 кг 2. Тыныс алуға кеткен мөлшерін ( R ): анықтаймыз: 150 кг – 100% Х ( R ) – 75% Х = (150*75)/100 = 112,5 кг

23 слайд

#24 слайд
№ 2 тапсырма шешуі: • 3. Бастапқы өнімнің қанша мөлшері пайдаланбай қалғанын табамыз ( F ): 150 кг – 100% Х ( F ) – 20 % Х = (150* 20 )/100 = 30 кг 4 . Продуценттер түзген жалпы өнімнің мөлшерін анықтаймыз,формуламен: Определяем количество валовой продукции, образованной продуцентами, по формуле С = Р+ R + F = 150+112,5+30 = 292,5 кг жауабы: Продуценттермен 292,5 кг жалпы бастапқы өнім түзілген. Продуцентами образовано 292,5 кг валовой первичной продукции

24 слайд

#25 слайд
Суқоймасында массасы 8кг шортан өсу үшін қанша мөлшерде планктон (кг) қажет? № 3 тапсырма шешуі: I. трофикалық тізбек сызбасы : Продуцент (…………….)  Консумент-1 (…………..)  Консумент-2 (………….) шортанпланктон Торта балық II . Берілген сызбаға есептің ережесін жазамыз 8 кг8 кг х 10( 8 кг х 10) х 10 III. Есептеу : Планктон массасы = (8кг х 10) х 10 = 800 кг жауабы: массасы 8 кг.шортан өсу үшін ,800 кг планктон қажет

25 слайд

#26 слайд
№ 4 тапсырма Туғанда 1айда бөлтіріктің массасы 1 кг болды, ол тек қояндармен ғана (орташа массасы 2 кг) қоректенді дейік, қасқыр 40кг салмақ жинау үшін қанша қоян жеді? Ал қояндар қанша(кг) шөп жеген болар еді? шешуі: I. трофикалық тізбек сызбасы : Продуцент (…………….)  Консумент-1 (…………..)  Консумент-2 (………….) қасқырөсімдік қоян II. Қасқырдың жинаған салмағы: Масса, қасқыр жинаған = 40 кг – 1 кг = 39 кг II. Есептегі берілген есептелгендерді есеп шартына сай сызбаға жазамыз : 39 кг39 кг х 10(39 кг х 10) х 10 III. Есептеу: Масса (қоян) = 39 кг х 10 = 390 кг; масса (шөп) = (39 кг х 10) х 10 = 3900 кг Қояндар саны= 390 кг : 2 кг = 195 дана; жауабы: қасқыр195 қоян жеді, қоян 3900 кг шөп жеген еді.

26 слайд

#27 слайд
Қоректік тізбектерді құра білеміз бе? • Төменгі суреттерден әр тізбектегі ағзаның экологиялық құрылымдағы орнын айтыңыз.

27 слайд

#28 слайд
Water plant Fly Frog

28 слайд

#29 слайд
Small fish Big fish Sea bird

29 слайд

#30 слайд
JackalRabbit Lion

30 слайд

#31 слайд
Суреттен өз қоректік тізбегіңді құр:

31 слайд

#32 слайд
КӨМЕК:

32 слайд

#33 слайд
Қоректік тізбек 2 типке бөлінеді: • Жайылымдық қоректік тізбек (жеп құрту) цепь выедания Детриттік қоректік тізбек (ыдырау)

33 слайд

#34 слайд
«ИӘ » немесе «ЖОҚ» деп белгіле 1. Продуценттер – автотрофтар 2. Жасыл балдырлар – продуценттер 3. Адамдар – автотрофтылар 4. Қоңыз—көлбақа—жылан—бүркіт—бактерия 5. Редуценттер – органикалық заттарды түзеді 6. Өсімдікқоректілер – І реттік консументтер 7. Етқоректілер – тұтынушылар 8. Консументтер   (лат. consumo – тұтынамын), бейорганикалық заттардан органикалық зат құраушылар.

34 слайд

#35 слайд
Өзіңді - өзің тексер! 1. Продуценттер – автотрофтар 2. Жасыл балдырлар – продуценттер 3. Адамдар – автотрофтылар 4. Қоңыз—көлбақа—жылан—бүркіт 5. Редуценттер – органикалық заттарды түзеді 6. Өсімдікқоректілер – І реттік консументтер 7. Етқоректілер – тұтынушылар 8. Консументтер   (лат. consumo – тұтынамын), бейорганикалық заттардан органикалық зат құраушылар.

35 слайд

#36 слайд
оқу мақсаты: • 9.3.1.3 - Энергия, биомасса және сандар пирамидаларын салыстыру

36 слайд

#37 слайд
Экологиялық пирамиданың негізгі үш түрі болады: • Пирамида негізін • 1-ші деңгей ( продуценттер деңгейі) құрайды, ал келесі деңгейлері пирамиданың қатар және төбесін түзеді. • 1927 жылы Ч.Элтон зерттеді. Сандар пирамидасы (м 2 /даралар саны) - әртүрлі қоректік деңгейдегі организмдердің санын көрсетеді. Биомасса пирамидасы-(г/м 2 )әрбір қоректік деңгейдегі тірі заттардың жалпы құрғақ салмағын сип аттайды. Энергия пирамидасы- (Дж/м 2 жыл)- қоректік деңгейдегі энергия ағынының немесе "өнімділігінің" шамасын көрсетеді.

37 слайд

#38 слайд
Сандар пирамидасы (Ч.Элтон 1927 ж)

38 слайд

#39 слайд
Биомасса пирамидасы (көл)

39 слайд

#40 слайд
• Биомасса пирамидасы-(г/м 2 )әрбір қоректік деңгейдегі тірі заттардың жалпы құрғақ салмағын сипаттайды.Экожүйеде өте ұсақ продуценттер мен ірі консументтердің жалпы салмағынан кез келген уақытта продуценттердің жалпы салмағы жоғары, яғни биомасса пирамидасы да төнкерілген болуы мүмкін.

40 слайд

#41 слайд
Энергия пирамидасы

41 слайд

#42 слайд
Энергия пирамидасы • Энергия пирамидасы- (Дж/м 2 жыл)- қоректік деңгейдегі энергия ағынының немесе "өнімділігінің" шамасын көрсетеді. Жүйеге қорекпен келетін энергияның барлық көзі ескерілген жағдайда, энергия пирамидасы жоғары қарай үшкірленеді.Экологиялық пирамидаларының үш түрінің ішінен энергия пирамидасы ғана бірлестіктің қызметтік ұйымдасуы туралы толық мәлімет береді. Қандай да бір қоректік деңгейді бір жағдайларда қолдауы мүмкін организмдер саны мен массасы керек уақытта ілгері тұрған деңгейдегі жинақталған энергияның санына емес, оның қоректі өндіру жылдамдығына байланысты. Жүйенің есебін бейнелейтін сандар мен биомасса пирамидалары емес, энергия пирамидасы қоректік тізбек арқылы қорек массасының өту жылдамдығын көрсетеді. • Энергия пирамидаларынсыз биомасса және сан пирамидаларын құрастыру популяцияның қызметтік ролін, күшті ажыратылатын метаболизм қарқынын, яғни особьтардың мөлшерін сенімсіз бағалауға әкелуі мүмкін. Саны жағынан көрсеткіштер - ұсақ организмдердің белгілерін қайта санауға, ал биомасса жағынан көрсеткіштер - ірі организмдердің ролін қайта бағалауға әкеледі. Жүйенің мөлшері мен күрделілігін өзін- өзі қолдайтын энергия шығыны тежейді. Егер өзін-өзі қолдауға кеткен энергия оның түсуімен тең болса, жүйе өсуі тоқталады. Осындай тепе-теңдік жағдайда қолдауы мүмкін биомасса саны орта қолдаушы максимальды сыйымдылығы деп аталады.

42 слайд

#43 слайд
Суретте қандай пирамида түрі көрсетілген? САНДЫҚ ПИРАМИДА

43 слайд

#44 слайд
Осы пирамидаларға қарап , сандық, биомасса, энергия пирамидалар түрін құрастырып көріңіз.

44 слайд

#45 слайд
Рефлексия • Мен енді білемін ..... • Маған ұнағаны ..... • Менің түсінбей қалғаным .... • Мен жақсы түсіндім ..... • Менің келесі сабақта білгім келетіні ....

45 слайд

#46 слайд
Үй т а п с ы р м а с ы : Экожүйенің энергетикалық құндылығына есеп шығарып үйреніңіз. Шарты: Дүкендегі пакеттегі сүттің сыртындағы массасы мен энергетикалық құндылығын қараңыз . 10% ережеге сай кеткен шөп мөлшерін массасын есептеп шығарыңыз.Адам денесінің ұлпаларына сүттің қанша мөлшері (граммен және энергиямен) сіңіріледі?

46 слайд