#1 слайд
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Филология және Көптілді білім беру институты Орындаған: Таңатарова Алтын 5В011700 мамандығы, 3-курс, 304-топ

1 слайд

#2 слайд
Синтаксистің басты зерттелу объектілерінің бірі - СӨЙЛЕМ Коммуникативтік функция. Адам өз ойын, көңіл күйін басқаларға сөйлем арқылы білдіре алады және басқалардың ойын, көңіл күйін сөйлем арқылы біле алады. А.Байтұрсынов Сөйлем дегеніміз - сөздердің басын құрастырып, біреу айтқан ой. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне бірінің қырын келтіріп,қиындастырады. Қыры келетін сөздер тұрған күйінде алса да, қиындаса қалады. Қыры келмейтін сөздерді қиындастыру үшін қырларын өзгертіп қиюын келтіреміз.. Ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді, айтушының ойын тыңдаушыға ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем болады. Сөйлем ішіндегі сөздердің басын түсінікті етіп жасау туралы сөз табиғаьтынан шыққан түрлі заңдар, тәртіптер бар. Коммуникативтік функция. Адам өз ойын, көңіл күйін басқаларға сөйлем арқылы білдіре алады және басқалардың ойын, көңіл күйін сөйлем арқылы біле алады. Сөйлем дегеніміз - сөздердің басын құрастырып, біреу айтқан ой. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне бірінің қырын келтіріп,қиындастырады. Қыры келетін сөздер тұрған күйінде алса да, қиындаса қалады. Қыры келмейтін сөздерді қиындастыру үшін қырларын өзгертіп қиюын келтіреміз.. Ауыздан шыққан сөздің бәрі сөйлем бола бермейді, айтушының ойын тыңдаушыға ұғарлық даражада түсінікті болып айтылған сөздер ғана сөйлем болады. Сөйлем ішіндегі сөздердің басын түсінікті етіп жасау туралы сөз табиғаьтынан шыққан түрлі заңдар, тәртіптер бар.

2 слайд

#3 слайд
Сөзбен берілген ой аяқталған түгел ой болуы да, аяқталмаған шала ой болуы да мүмкін. Ойды бір сөзбен де, бірнеше сөзбен де түгел білдіруге болады. Аяқталған ойды білдіретін бір не бірнеше сөзді сөйлем дейміз. Сөйлем дегенііміз – сөз таптарының, тұлғалардың яғни сөйлем мүшелерінің қарым-қатынасын көрсететін, сөйтіп барып, тиянақты ойды білдіретін категория М.Балақаев Предикаттық қатынас негізінде біршама аяқталған ойды білдіретін тиянақты сөздер тізбегін сөйлем дейміз.Сөзбен берілген ой аяқталған түгел ой болуы да, аяқталмаған шала ой болуы да мүмкін. Ойды бір сөзбен де, бірнеше сөзбен де түгел білдіруге болады. Аяқталған ойды білдіретін бір не бірнеше сөзді сөйлем дейміз. Сөйлем дегенііміз – сөз таптарының, тұлғалардың яғни сөйлем мүшелерінің қарым-қатынасын көрсететін, сөйтіп барып, тиянақты ойды білдіретін категория М.Балақаев

3 слайд

#4 слайд
Осы тұста «бір негізді» термині жөнінде мынаны айта кеткен орынды. Ж.Сәдуақасұлы өзінің зерттеу еңбегінде «односоставное предложение», «двухсоставное предложение» терминдерін қазақша «бір құрамды» және «қос құрамды» сөйлемдер деп атаған болатын. Кейінгі бір еңбегінде бұл терминдерді профессор Р.Әмір қолданған «бір негізді» және «екі негізді» терминдерімен ауыстырып, оның себебін түсіндірген. Қазақ тіл білімінде жай сөйлем синтаксисі бойынша С.Жиенбаев, С.Аманжолов, М.Балақаев, О.Төлегенов, Ғ.Мадина, Р.Әмір, Ж.Садуақасұлы т.б. ғалымдардың еңбектері бар. «Бір құрамды сөйлем» термині қазақ тіл білімінде 60- жылдардан бастап көрініс береді. Бұл терминді алғаш рет К.Аханов «Тіл біліміне кіріспе» еңбегінде қолданды. «....Сөйлемнің құрылымдық үлгісін құрастыратын мұндай сөз формалары сөйлемнің тұрлаулы немесе бас мүшелері деп аталады. Жай сөйлемнің екі түрлі құрылымдық үлгісі бар: оның бірі - екі құрамды (бастауыш, баяндауышты) үлгі, екіншісі - бір құрамды үлгі. Екі құрамды сөйлемнің үлгісі екі бас мүшеден құралса, бір құрамды сөйлемнің үлгісі бір ғана бас мүшеден құралады. Мұндай бас мүше бір компонентті де, екі компонентті де болуы мүмкін», - деп көрсетедіОсы тұста «бір негізді» термині жөнінде мынаны айта кеткен орынды. Ж.Сәдуақасұлы өзінің зерттеу еңбегінде «односоставное предложение», «двухсоставное предложение» терминдерін қазақша «бір құрамды» және «қос құрамды» сөйлемдер деп атаған болатын. Кейінгі бір еңбегінде бұл терминдерді профессор Р.Әмір қолданған «бір негізді» және «екі негізді» терминдерімен ауыстырып, оның себебін түсіндірген.

4 слайд

#5 слайд
1. Қазіргі қазақ тілінде бір негізді сөйлемдер – жай сөйлемнің басқа түрлері сияқты мағыналық құрылымға, қызмет- коммуникацияға ие сөйлем. 2. Бір бас мүшелі сөйлемдер мазмұндық жағынан көп әлементті болуына қарамастан тұлғалық құрылымы жағынан бір негізді сөйлем ретінде қаралуға тиіс. 3. Бір негізді сөйлемдердің бас мүшесі басқа ешбір мүшеге тәуелді емес, сөйлемді ұйымдастыруға негіз болатын жалғыз ғана бас мүше болып табылады. Бұл ерекшелік бір негізді сөйлемдердің өзіне тән синтаксистік құрылымы бар екенін көрсетеді.2. Бір бас мүшелі сөйлемдер мазмұндық жағынан көп әлементті болуына қарамастан тұлғалық құрылымы жағынан бір негізді сөйлем ретінде қаралуға тиіс. 3. Бір негізді сөйлемдердің бас мүшесі басқа ешбір мүшеге тәуелді емес, сөйлемді ұйымдастыруға негіз болатын жалғыз ғана бас мүше болып табылады. Бұл ерекшелік бір негізді сөйлемдердің өзіне тән синтаксистік құрылымы бар екенін көрсетеді.

5 слайд

#6 слайд
Бір негізді сөйлемдер – қатысымдық тілдік бірлік. Қ азіргі қазақ тіліндегі бір негізді сөйлемдер турасында айтылған ғалымдар көзқарасын жинақтап, нақтылай түскен және ғылыми негіздемесін жасаған ғалым – Ж.Сәдуақасұлының бір негізді сөйлемдерді жіктеу мәселесін негізге алып шешуге тырысамыз.  Ол үшін С.Жұбатырұлының «Абыржы» шығармасынан алынған белгілі жақты, жалпылама және белгісіз жақты, жанама жақты сөйлем түрлеріне қатысты мысал-сөйлемдерді пайдаланамыз. Мысалы: - Мен сені түсініңкіремей отырмын, қызыл костюм. - Солай. Мен балды уға қосып, қызық шындық шығарамын.  Өзіңді, тілегіңді, досыңды тыңда!... Бұл диалогте бір негізді белгілі жақты сөйлем арқылы екінші кейіпкердің берген ақпараты, жеткізген ойы дараланып тұр. Бұл сөйлемнің қатысымдық ерекшелігінің бірі екендігін дәлелдей түседі.Бұл диалогте бір негізді белгілі жақты сөйлем арқылы екінші кейіпкердің берген ақпараты, жеткізген ойы дараланып тұр. Бұл сөйлемнің қатысымдық ерекшелігінің бірі екендігін дәлелдей түседі.

6 слайд

#7 слайд
- Апыр-ай, сөз болғаныңа! – деп тамсанды етектегі екеудің бірі. - Ура! Біздің ауылға артист келді, - деп айқайлады балалардың бірі. - Мен бұл ағаны танимын, деді талдырмаш қыз бала. - Өй, шулама түге! Апырай, мынау Медет қой. Мөңке ағамның баласы Медет қой мынау! (белгілі жақты сөйлем) Диалогте бірнеше кейіпкер арасындағы пікірлер берілген. Алғашқы кейіпкерлер (1,2,3) хабарды тыңдаушыға жеткізсе, ал төртінші кейіпкер сөзінде алғашқы айтылған пікірлерге қарсы бұйыру мәні белгілі жақты сөйлем арқылы берілген.- Апыр-ай, сөз болғаныңа! – деп тамсанды етектегі екеудің бірі. - Ура! Біздің ауылға артист келді, - деп айқайлады балалардың бірі. - Мен бұл ағаны танимын, деді талдырмаш қыз бала. - Өй, шулама түге! Апырай, мынау Медет қой. Мөңке ағамның баласы Медет қой мынау! (белгілі жақты сөйлем)

7 слайд

#8 слайд
Бір негізді сөйлемдерді жіктеуЕтістікті Есімді Бір негізді сөйлемдерге, әдетте, белгілі., белгісіз,жалпыла ма жақты және жақсыз сөйлемдер Белгілі жақты сөйлемнің жіктелген есім бас мүшелі түрі мен атаулы сөйлемдерБір негізді сөйлемдерге, әдетте, белгілі., белгісіз,жалпыла ма жақты және жақсыз сөйлемдер Белгілі жақты сөйлемнің жіктелген есім бас мүшелі түрі мен атаулы сөйлемдер

8 слайд