Ғылыми жоба "Көне сөздер -Нұрхан шығармаларында"

1 слайд
Ғылыми жоба Дайындаған : Молжігіт А Жетекшісі: Мукашева Ф « Ғ.Қайырбеков атындағы орта мектебі» КММ

2 слайд
Аты - жөні : Молжігіт Айжан Туған жылы : 14.09.2006 жыл Мектеб і : Ғ.Қайырбеков атындағы орта мектеп Сыныбы : 6-сынып Жеке қасиеттері : Ақкөңіл, кішіпейіл, мейірімді, еңбекқор, талапшыл, ұқыпты. Отбасында : Үлкендердің « қолғанаты », туыстарына қамқор. Бауырларына көмекші. Жетістіктері : Оқу озаты ,республикалық «Ауылым,қалам –алтын бесігім» эссе 3-орын,аудандық Ыбырай оқуы-2016 2-орын, мектепішілік «Абай оқулары» өлеңдерін мәнерлеп оқудан 2-орын, “ Үш тұғырлы тіл-менің болашағым”ЭССЕ жазу 1- орын, «Алтын жүрек анамыз» мәнерлеп оқу 1-орын . Сүйікті пәні : Математика , әдебиет, ағылшын. Өзім жайлы мәлімет

3 слайд
К өне сөздер – Нұрхан шығармаларында

4 слайд
Мақсаты: Ақындар өлеңдерін байыппен оқып, тіліне айырықша мән бергенімізде, қазақтың көне сөздерінің Нұрхан Ахметбеков өлеңдерінде де жиі ұшырасатынын көрсету.Соған мысалдар келтіру. «Амангелді» дастаны арқылы дәлелдеу.

5 слайд
Ғ.Қайырбеков атындағы мектебінің 6- сынып оқушысы Молжігіт Айжанның « Көне сөздер -Нұрхан шығармаларында» атты ғылыми жобасына Пікір Молжігіт Айжан « Көне сөздер – Нұрхан шығармаларында » атты ғылыми жобасында ол алдына қойған мақсаттарын орындаған. Ол Нұрхан Ахметбековтің «Амангелді» дастанынан іздене отырып, өз ойы мен пікірін қоса білдіріп отырған. Айжан мақсатқа жетуде бірнеше мысалдар келтіре отырып , өз тұжырымын айтқан. Ізденуші тек зерттелумен ғана шектелмей, көнерген сөздердің мән мағынасын атап көрсеткен. Ғылыми жоба мазмұнын теориялық жағынан маңызды мәліметтерге сүйене отырып, оның тәрбиелік мәнін бүгінгі қоғам талабына сай айқын да анық аша білген. Ғылыми жетекшісі: Мұқашева Фарида қазақ тілі және әдебиеті пәнінің мұғалімі

6 слайд
. Бұл ғылыми жобамда мен Нұрхан Ахметбековтың «Амангелді»дастанындағы көне сөздерді көрсетуді көздедім. Ақын дастанын байыппен оқып, тіліне айырықша мән бердім. Қазақтың көне сөздерінің Нұрхан Ахметбеков өлеңдерінде де жиі ұшырасатынына көзім жетті .Соған мысалдар келтіру үшін «Амангелді» дастанын алдым.Ондағы көне сөздердің мағынасын ашуға тырыстым. Ол үшін сөздіктер мен әлеуметтік желілерді пайдаландым. Сонымен қатар, әжем, ауылдағы жасы үлкен кісілерден сұрап білдім. Моя цель в этой научной работе показать стариные речи в поэме “ Амангелды ” поэта Нурхан Ахметбекова. Особое внимание обратила на речи поэта, когда читала поэму. Прочитав увидела , что в этой поэме часто встречается старинные речи. Старалас раскрыт их значений. Для этого я использовала социальные сети и спросила у старших людей в селе, а также у бабушки. At this proect I have studied how N . Ahmetbekov had used ancient words in his poem “Amankeldi”. N. Ahmetbekov in his poem often used ancient words. I have tried to understand meanings of the words. I used dictionary and the Internet. Also, I asked to my grandmother and older people of our village to know more. Аннотация

7 слайд
Мазмұны Кіріспе Көне сөздер – асыл сөздер II. Негізгі бөлім 1. Көне сөздер дегеніміз не? 2. Н.Ахметбековтың «Амангелді» дастанындағы көне сөздердің мағынасы. ІІІ. Қорытынды Пайдаланылған әдебиет тізімі  

8 слайд
Кіріспе

9 слайд
Қазақ халқының өткен тарихы да, тілі мен мәдениеті де ауыз әдебиетінде-эпостық жырларымызда сақталған. Ұмытыла бастаған небір асыл сөздеріміз көне мұраларымыздан кездеседі. Соны ерте аңғара білген данышпан атамыз Ахмет Байтұрсынов «Жоқтау» деп аталатын еңбегінің алғы сөзінде тілді ешкім ойлап шығармағанын, ол қалың елдің күнделікті тұрмыс- тіршілігінде қайнап пісіп жетілетінін айта келіп: «Сонан соң ғана шешендер, «тіл көсемдері» тілді безеп жолға- жөнге салып жүйесін айырып өсіреді, - дейді. – Сондықтан әдебиет тіліне негіз етіп ел аузындағы тіл алынбаса, ол әдебиет адасып кетпек, енді ғана өсе, бастаған қазақ әдебиетін алғанда, мұны естен шығармау керек. Ел аузындағы тіл дегенімізде, нені үлгі-өрнек етіп аламыз? Әрине, осындай жоқтауларды, мақалдарды, жұмақтарды, ертегілерді, өлеңдерді тағы-тағы осындайларды!»  Ақындар өлеңдерін байыппен оқып, тіліне айырықша мән бергенімізде қазақтың көне сөздерін ақындар өлеңдерінде де жиі ұшырасатынын аңғардым.Сол себепті , көнерген сөздерді өлеңдерден қарай бастадым. Қолыма Нұрхан Ахметбековтын «Амангелді» дастанын алып ,көне сөздердің бар екенін байқадым. Сол көне сөздердің мағыналарын білу мақсатында зерттеу жұмысын жүргіздім.  Кіріспе

10 слайд
Негізгі бөлім

11 слайд
Көне сөздер дегеніміз-қоғам дамуына орай тіліміздегі қолданыстан шыққан сөздер. Олар тек тарихи тақырыпқа жазылған көркем шығармаларда ғана сол кезеңінің бейнесін көрсету мақсатында қолданылады. Көнерген сөздер екі түрге бөлінеді: тарихи сөздер және архаизмдер. Тарихи сөздер –қолданылған дәуірі өтіп, ескі заманның өзімен бірге көнерген тарихи атаулар. Мысалы: патша, би ,садақ , найза, отарба т.б Архаизмдер – халықтың тұрмыс-тіршілігіне , салт –сана, әдет –ғұрпына қарай әр дәуірде өзгеріп, басқа сөздермен ауысып отырған немесе ескіріп кеткен сөздер. Мысалы: торқа, барымта, кебеже,имам т.б

12 слайд
Енді Н. Ахметбековтың «Амангелді»дастанынан кездестірген көне сөздерімнің мағынасына тоқталайын. 1. Қазақстанның халық ақыны Нұрхан Ахметбеков «Аманкелді» дастанында:                                      Кеш жатып, ерте тұрып ызғақталған,                                  Таң атса, құр сарғайып күн батпаған, - дейді [ Ахметбеков Н. Аманкелді, Алматы., «Жазушы» 1990-18б.] Осы жолдарындағы «ызғақтаған» деген сөз қазір көп қолданыла бермейді. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздерінде» бұл сөзге былайша анықтама беріпті: «Ызғар зат. 1. бет қаритын суық,үскірік.  Ызғар (етістік) үйіре соғу, үру.

13 слайд
2. Бетімше күнелтермін кәсіп етіп, Аң аулап, арық қазып, атпа атсам да. [18 б.] «Атпа» сөзінің түсіндірмесі де сөздікте бар: «Атпа» зат, көне. Егінге су шығаратын ең қарапайым құрал. Атпа атты. Атпамен егінге су шығарады. Егіннің суаратын құралы-атпа; 3.Қос тігіп жеңіл желкөз керегеден, Қант пен шай, азық теңдеп кебежеден.... [24 б.] Желкөз – зат, көзі үлкен-үлкен етіп жасалған кереге. Кішкене көзді кереге тар көз деп аталады да, үлкен көзді кереге желкөз деп аталады. Кебеже – азық –түлік сақтайтын сандық. 4.Тәраку жан басына таратқанда, Аңшының жалғыз басты жетті малы (30 б.) Тәраку да түсіндірме сөздікте жоқ болып шықты. Тараку-садақа тарату.

14 слайд
5.Ақ шапан, ала белбеу сәлделімен Көбейді күпсердей бол саудагерлер (30 б.) «Күпсердей –(түс). Күпсердей сын. Қалың, күмпиген. Күпсердей күпі-шекпенділер мен  шұбалған көйлек, жаулықтылар да үй арасында жиі-жиі көрінеді. 6.Басында сұпысы бар биік заңғар, Сондықтан «Түйе шыңы» деп аталады (30 б.) Сұпысы – «Сұпы» зат. Жұқа ақ мата, ақ дабы. Ақ сұпыға сары, қызыл жіппен тігілген кимешектің жақтарына осы айтылған жіп түстерінің көп пайдаланылғаны дәлелденді . 7. Қайратын келдім көре асқан дүрдің. (46б.)«Дүр- ар. сын. Атақты, даңқты, аты шулы. «Дүрдің» мағынасы көп. Дүр- қауырт, күрт, бірден, Дүр-дүрри араб тілі, маржан, інжу, дүр жаңа –су жаңа,

15 слайд
Нұрхан Ахметбеков қолданған сөз мүмкіншілігін ақын өлеңдерінің жолдарынан аңғару қиын емес.Ақын сонау ерте заманда ата-бабаларымыз қолданған сөз маржандарын орнын тауып пайдаланып, бізге жаңғырта жеткізген. Көне сөздер ақын өлеңдерінде ғана емес, қазірге прозалық шығармаларымызда да кездеседі. Әсіресе, тарихи романдарымызбен,  тарихи жырларымызда жиі ұшырасады. Тек оқып, іздеп тауып, мән-мағынасына қанығу- бүгіннің де ертеңнің де жауапты борышы. Сонда ғана тіліміз шұрайланып, байи түсетіні анық. Мен Нұрхан Ахметбековтің бір ғана дастанына шолу жасадым. Ал барлық шығармаларын зерттеп, зерделей білсек, ұмытыла бастаған жүздеген сөзімізбен қауышармыз анық.       Қорытынды

16 слайд
Зерттеу барысындағы өз ұсыныстарым . Жылда дәстүрлі түрде өтіліп келетін “Нұрхан оқулары ”байқауында Нұрхан Ахметбеков туралы жобалар көп қорғалуда . Ал ол жайында жазылған басқа да ақын-жазушылардың еңбектері көп қарастырыла бермейді. 1 . Келешекте Нұрхан Ахметбековке арналған шығармаларға көңіл бөлінсе екен деген ұсынысым бар. 2 . Нұрхан Ахметбеков шығармаларындағы көне сөздер жинақталып, кітап болып шықса деген ұсынысым бар. Тыңдағандарыңызға рахмет.