#1 слайд
ХРОМОСОМАЛАР (грек тілінен аударғанда CHROMA — БОЯУ + SOMA — ДЕНЕ) — ЖАСУША ЯДРОСЫНДА БОЛАТЫН,  ГЕНДЕРДІ Т АСЫМАЛДАЙТЫН ЖӘНЕ ОРГАНИЗМДЕР МЕН ЖАСУШАЛАРДЫҢ ТҰҚЫМ ҚУАЛАУ ҚАСИЕТТЕРІН АНЫҚТАЙТЫН ОРГАНОИДТАР.

1 слайд

#2 слайд
Хромосомалар өздігінен көбейе алады, өзіндік атқаратын қызметі мен арнайы құрылымы бар және оны келесі ұрпақта сақтай алады.

2 слайд

#3 слайд
Хромосомалар терминін алғаш рет неміс ғалымы В.Вальдейер  ашты (1888). Ол хромосомаларды негізгі бояғыштармен қарқынды боялатын тығыз денешік деп атады. Бірақ хромосомалардың сыртқы пішіні жасуша циклінің әр түрлі сатыларында өзгеріп отырады. Олар бірнеше бөліктерден тұрады: алғашқы бөлік және екінші реттік бөлік. Хромосоманың құрамында 40 ДНҚ, 40 гистон, 20 қышқыл нәруыз және аз мөлщерде РНҚ болады. ДНҚ организмге қажетті әр түрлі нәруызды синтездеуге ақпараттар береді.. Митоз және мейоз процестерінің метафаза кезеңінде хромосомалардың морфологиясы жарық микроскопының көмегімен анық көрінетін құрылымға енеді. Көптеген өсімдіктер мен жануарлардың дене жасушаларындағы хромосомалар ұрықтану процесі біреуін аналықтан, ал екіншісін аталықтан алған екі  хроматидтерден (ұзынша жіпшелер) тұрады. Мұндай хромосомалар гомологты деп аталады.

3 слайд

#4 слайд

4 слайд

#5 слайд
Мейоз процесінен өткен жыныс жасушаларында гомологты хромосомалардың тек біреуі ғана болады. Клеткадағы хромосомалардың толық жиынтығы кариотип деп аталады.Прокариотта р мен вирустарда хромосомалар болмайды.

5 слайд

#6 слайд
Әрбір хромосома хромонема деп аталатын ДНҚ жіпшесінен тұрады, ол жіпшенің бойында тізілген моншақ сияқты құрылымдар – хромомерлер орналасқан.  Хромосоманың міндетті түрде болатын құрылым ерекшелігіне  бірінші буанқаталу (перетяжка) жатады, ол хромосоманы екі бөлікке бөледі. Бірінші бунақталудың ішінде ерекше түзіліс – центромера болады, ол хромосомалардың митоздық таралуында маңызды роль атқарады. Центромера метофазадағы хромосомалардың пішінін анықтайды. 

6 слайд

#7 слайд
Соңғы профазадағы — митозметафазасындағы хромосома құрылымының сызбасы. 1 —хроматида; 2 — центромера; 3 — қысқа иық; 4 — ұзын иық.

7 слайд

#8 слайд
Хромосоманың типтері 1. Метацентрлік – екі иықтың ұзындығы шамамен бірдей; 2. Акроцентрлік – бір иығы љте қысқа, бір иығы ұзын; 3. Субметацентрлік – бір иығы ұзын, бір иығы біршама қысқа.

8 слайд

#9 слайд

9 слайд

#10 слайд
Клеткалар бөлінгенде хромосомаларың морфологиялық ерекшеліктері өзгермей сақталады. Клетка бөлінер алдында әр хромосома да бөлінеді.бұл процес ядродағы хромосомалар санының екі еселенуіне әкеледі. Сомалық клетка ядроларындағы ДНҚ-ның мөлшері жыныс клеткаларының ядроларына қарағанда екі есе көп болады. Клеткалардың  бұл екі типі бір-бірінен хромосомалар саны арқылы ажыратылады. Жыныс клеткаларындағы хромосомалар саны  гаплоидты деп аталады және «п»  белгісі арқылы белгіленеді. Көп клеткалы организм денесінің сомалық клеткаларында хромосомалардың саны екі есе көп болады, және оны диплоидты деп атайды

10 слайд

#11 слайд
Гомологты хромосомалардың әр жұбының біреуі аналық, екіншісі аталық организмнен келеді. Әр түрлі организмдердің сомалық тканьдері клеткаларындағы  хромосомаларды зерттеу тканьдердің тек өзіне ғана тән  хромосомасы болатынын көрсетті. Әр түрге тән хромосомалар жиынтығының ерекшеліктері – хромосомалардың саны, көлемі және формасы (пішіні) оның кариотипі деп аталады.

11 слайд

#12 слайд
Хромосомада ДНҚ молекуласы тығыз жинақталған. ДНҚ гистон-ақуыздармен бірігіп, хроматиндердің құрылымдық бірліктері болып келетін нуклеосомалар түзеді. Диаметрі 10 нм моншақ тәрізді нуклеосомалар гистонның 8  молекуласынан (Н2А, Н2Б, Н3, Н4 гистон молекулалары екеуден) құралған. Олардың сыртында 146 жұп нуклеотидтері бар ДНҚ бљлімшесі бұралады. Нуклеосомалар арасында 60 жұп нуклеотидтен түзілген ДНК-ның линкер бљлімшелері орналасады, Н гистоны кљршілес нуклеосомаларды љзара байланыстырады. Нуклеосомалар ДНҚ-ның жинақталуының тек бірінші дәрежесі. Хроматин жуынды ғы 30 нм-дей фибрилл түрінде болады.

12 слайд

#13 слайд

13 слайд

#14 слайд
Хромосомы X и Y, определяющие пол человека .

14 слайд

#15 слайд
Женский хромосомный набор диплоидной (обычной) клетки

15 слайд

#16 слайд
Мужской хромосомный набор диплоидной (обычной) клетки

16 слайд

#17 слайд
Хромосома ішілік өзгерістер •Дефишенсия – хромосома ұштарының жетіспеушілігі; •Делеция – хромосоманың бір бөлігінің үзіліп түсіп қалуы; •Инверсия – хромосома бөлігінің 180 С бұрылуына байланысты гендердің орналасу ретінің өзгеруі; •Дупликация – хромосоманың белгілі бір бөлігінің екі еселенуі.

17 слайд

#18 слайд
Хромосома аралық өзгерістерге хромосоманың бір бөлігінің оған ұқсас емес басқа бір хромосоманың ауысып кетуі жатады, оны транслокация дейді. делеция схемасы

18 слайд

#19 слайд
Дупликация схемасы Транслокация принципі

19 слайд

#20 слайд

20 слайд

#21 слайд
Назарларыңызға рахмет!

21 слайд