Жағалаулық процестер әрекетінен қалыптасатын жер бедері пішіндері

1 слайд
Қазақстан Республикасы жоғарғы Ғылым және Білім министрілігі Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университет Жаратылыстану және География институты Жағалаулық процестер әрекетінен қалыптасатын жер бедері пішіндері Орындаған:Аманғали M., Алимакын Д.,Бисенбаева Х., Алматы,2023

1 слайд

2 слайд
•Кіріспе •Фьордтық және риас типті жағалар •Далмациялық жағалау Жағалаудың арал типі,Вулкандық типтік жағалаулар •Ватты жағалар •Абразия дегеніміз не? •Абразияның түрлері және Абразия салдары •Лимандық жағалаулар •Лагуналық жағалар •Шхералық жағалар •Жағалауы жоқ жалғыз теңіз •Қорытынды •Пайдалынылған әдебиеттер Ж С П Р Ы

2 слайд

3 слайд
Жоба өзектілігі Жер шары беткі бөлігінің 70 %-ға жуығын Дүниежүзілік мұхит сулары алып жатыр. Ертеректегі геологиялық кезеңде олардың үлесі бұдан жоғары болған. Сондықтан да мұхит пен құрлық шектескен аймақта да түрлі экзогендік әрекеттердің күрделі жиынтығы тоқтаусыз жағалық жер бедерінің қалыптасуына өзіндік әсерін тигізген.Жағалаулық процесс әсерінен көптеген жер бедері пішіндері пайда болды .Біз қазір олардың бәріне өзіміздің жобамызда тоқталатын боламыз 01 Жағалаулық процесс әрекетінен қалыптасатын жер бедерін зерттеу,түрлеріне тоқталу және оларға сипаттама беру.02 1)Жағалаулық жер бедерлерінің айырмашылығын көрсету 2)Олардың себеп салдарын анықтау 3)Ол процесстердің қай аймақтарда жиі байқалатынын көрсету 03 04 Мақсаты Міндеттері Зерттеу әдістері 1)Географиялық сипаттау әдісі 2)Салыстырмалы әдіс 3)Жалпылау және жүйелеу

3 слайд

4 слайд
Жағалау – құрлық пен теңіздің шекаралас, шептесіп жатқан бөлігі. Бұл шекара картада жағалық сызық элементтері арқылы берілгенімен, шындығында құрлық пен теңіздің өзара қарым-қатынасы әрекетінен пайда болған күрделі құрылымды жағалық жер бедерінің белдеуі болып табылады. ЛагуналықДалмациялықТегістелген Риастық Фьордтық Кіріспе Ваттық Лимандық Шхералық Теңіз жағалауының дамуында толқындардың жұмысы басты рөл атқарады. Теңіз дауылдары мен толысуы кезіндегі ең биік ұрма толқындардың жалдары жеткен сызық теңіз жағалауының құрлықтағы шекарасы болып табылса, толқындық қозғалыстардың теңіз табанында әсері жоғалатын изобата теңіз жақтағы шекарасы болып табылады. Теңіз жағалауының қалыптасу процесі құрлықтың әсері, оның бастапқы биіктігі мен жағаның тілімдену дәрежесімен, геологиялық құрылымымен, өзендердің қатты ағындысының мөлшерімен және т.б. факторлармен айқындалады. Теңіз жағалауының дамуына тік бағыттағы тектоникалық қозғалыстар айтарлықтай әсер етеді. Толқын әсерінің сипатына қарай теңіз жағалауы абразиялық, аккумуляциялық және күрделі болып жіктеледі.

4 слайд

5 слайд
Фьордтық жағалар – екі жағалауы тік, құз жартасты болып келетін, құрлыққа қарай ондаған км иірімделіп созылған, тар және терең теңіз шығанақтары. Олар өзен аңғарын мұздың жырып, кеңітуі, кейіннен оны теңіз суының басуы нәтижесінде түзілген.Мұндай генезтисті жағалар Норвегия,Гренландия Канада Жаңа жер жағалауындағы таулы өлкелерде кең тараған, Фьордтық және риас типті жағалар Риас типтік жағалар (ис. rias - өзен сағалары) — мүйістер мен ұзын және енсіз ирелең шығанақтардың алмасуымен сипатталатын жағаның ингрессиялық типі. Құрлықтың төмендеуіне байланысты теңіз суының тау аңғарларын салалай толтыруы нәтижесінде түзілген жағалар пішіні Риас жағалаулары өте кең таралған. Олар Галисия және Астурия жағалауларында, сондай-ақ Бриттани түбегінде ұсынылған, Корнуоллдың оңтүстігінде, Уэльстің оңтүстігінде, Ирландияның оңтүстігінде, Оңтүстік-Шығыс Қытайда, Кореяда кездеседі; Африкада – Гамбия, Касаманс және көршілес өзендердің сағаларында, сондай-ақ Камерун шығанағы мен Габон шығанағы арасында, АҚШ-тың Атлант мұхитының жағалауында, Тынық мұхитындағы бірқатар аралдарда. Фиорд Скалы Язык Тролля. Норвегия .http://www.geonature.ru/ Большой Советской Энциклопедии

5 слайд

6 слайд
Лимандық жағалар – жағалаудағы ойпаң жазықтардағы өзен аңғарларын теңіз суы басуынан таяз шығанақтар мен көлшіктерге айналып кеңейген өзен сағасын алып жатыр. Олар кейбіреулері кедергісіз, тікелей теңізбен жалғасса, ал кейбірі тұйық көлге айналған, теңізден құмдауыт қайырлар арқылы бөлінеді. Лимандық жағалаулар Қара және Азов теңіздері жағалауында таралған, Днепр, Днестр лимандары. Лиманның теңіз жағасынан жиектеген құм қайыры өсе берсе, ол бір кезде теңізден бөлініп қалады да, лимандық көл пайда болады. Олардың көбінің шипалық қасиеттері бар. Лимандық көлдер Оңтүстік Американың Парана жағалауында кездеседі. Лимандық көлдер: ЯРЫЛГАШ КӨЛІ ХАРЬКОВ ОБЛЫСЫ ЗМИЕВ АУДАНЫНДАҒЫ КӨЛ Ресей өзеніндегі көл. Тоғызақ № 122 ертіс бассейні Реседегі Эрик казакыРесейдегі Қалмақ жеріндегі көл Геническ ауданы аумағында орналасқан эфемерлі көл Ресейдің Волград облысы Жирнов ауданындағы өзеннің жайылмасындағы көл https://promir.info/?p=6404 Лимандық жағалаулар

6 слайд

7 слайд
Ватты жағалар Ватты жағалар-ұсақ құмды және лайлы түбі шөгінділерінің жиналуынан түзілетін жинақтаушы форма. Ватттардың беті өз орнын жиі өзгертетін науалар мен өзен суларының кең желісімен сипатталады. Ватт тек көктемгі толқындар (марш) кезінде су басқан бетке айналғанға дейін ені мен биіктігі бойынша өседі. Шлезвиг-Гольштейнские ватты Германия Дереккөз:traveltimes.ru Ваттық көл,Нидерланд Бұл Вадден теңізінің Шлезвиг-Гольштейн бөлігіндегі ұлттық саябақ. Саябақ 1985 жылы 1 қазанда ашылды Дереккөз:википедия

7 слайд

8 слайд
Лагуналық жағалар Дереккөз:Достопримечательности мира cattur.ru Лагундық жағалау дегеніміз-Жағалау сызығының барлық бұзылыстары ашық теңізден құмды жолақпен, шұңқырмен немесе маржан рифімен қоршалған және жағалау бойымен созылған лагуналар тізбегін құрайтын жағалаудың лагуна түрі Голубая лагуна,Исландия aviasovet .ru Құпия лагуна Филиппиннің Палаван аймағындағы Эль-Нидо аймағындағы Минилок аралының оңтүстік бөлігінде орналасқан.

8 слайд

9 слайд
Шхералық жағалар Мұндай аралдар ежелгі мұздануға ұшыраған аудандарда – Скандинавия түбегі, Финляндия,Ұлыбритания,Гренландия,Швеция, Исландия аралдары, Канада, Ресейдің Выборг шығанағы, Онега және Ладога көлдері жағалауларында кездеседі Шхералық жағалар – мұздық-денудациялық жазықтарды теңіз суы басуы нәтижесінде қалыптасқан жағалар. Теңіздер мен көлдердің жағаларына таяу орналасқан шағын жартасты аралдар жиынтығынан тұрады. Олар қазіргі кезде жартылай су астында қалған мұздықпен өңделген қой маңдай тастар мен ежелгі друмлиндер жиынтығы болып табылады. Шхерлерді құрайтын ежелгі кристалдық тау жыныстарын материктіктік мұз басу кезінде мұз көшкіні қырнап, өңдеген. Карелиядағы «Ладожские шхеры» ұлттық саябағы

9 слайд

10 слайд
Теңіз Атлант мұхитының терең бөлігі – Солтүстік Америка шұңқырының үстінде орналасқан. Оның максималды тереңдігі шамамен 7000 м. Ағыстардың айналымы Саргасс теңізінде жылы жер үсті сулары бар аймақты құрады. Қыс айларында да судың жоғарғы қабаттарының температурасы +18 градустан төмен түспейді. Жазғы температура +28 градусқа жетеді. Мұнда су жануарлары әлемінің өкілдерінің 60-тан астам түрі өмір сүрмейді. Мұндағы су таңғажайып мөлдір - көріну 60 метрге жетеді, бұл Қызыл теңізге қарағанда әлдеқайда жоғары, бұл ағып жатқан өзендердің болмауына байланысты су тазалығының белгілі бір стандарты болып саналады. Теңіз аумағында қатты желдер өте сирек соғады - бұл мұхиттың ағындар айналымы арасындағы тыныш аймақ болып саналады. Жағалауы жоқ жалғыз теңіз Жер бетіндегі жағалауы жоқ жалғыз теңіз - Саргассо. Оның шекарасын ағыстар құрайды: Гольфстрим, Солтүстік Атлантика, Канар және Солтүстік желдері. Саргас теңізі - әлемде жағалауы жоқ жалғыз теңіз. Ол құрлықтан емес, Атлант мұхитындағы төрт үлкен ағыстан пайда болады. Бұл бөліктегі ағындардың бағыты әртүрлі болғандықтан, олар сағат тілі бойынша алып циркуляцияны құрайды. Нәтижесінде су мен ауа аймақтың ішінде тыныш, ал шеттерін айналдырады. Цикл аймағына түсетін барлық нәрсе еріксіз бір-біріне жабысады. Балдырлар теңізге ерекше көрініс береді. Олар мұхиттардың барлық жылы аймақтарында кездеседі. Бірақ Саргасс теңізінде судың тартылатын ағындарының әсерінен қоңыр балдырлар - саргассуммен жабылған үлкен аймақтар пайда болады. Оларды бірінші болып Колумб теңізшілері көрді Қызықты деректер Атлант мұхитының тереңдігінің картасы Атлант мұхитындағы ағыстардың картасыdzeninfra.ru

10 слайд

11 слайд
Далмациялық жағалау Жағалаудың арал типі,Вулкандық типтік жағалаулар Далмациялық жаға - теңіз суы басып жатқан қатпарлы атыраптың ұзына бойы созылған жағасының типі. Кереге тәрізді бөлшектенген таудың бөлігін теңіздің басуынан түзіледі; нақты тип түрінде Далмациядағы Адриат теңізінің шығыс жағасы, Хорватия жағалауы. Жағалаудың Арал типі, жағалау сызығының өте күшті бөлінуімен сипатталатын таяз жағалау түрі. Эол рельефін теңіз су басқан кезде пайда болады Арал теңізінің шығыс жағалауында таралған; Кейбір зерттеушілер жағалаудың Арал типіне Каспий теңізінің оңтүстік-шығыс жағалауының бір бөлігі мен Балқаш көлінің оңтүстік жағалауын жатқызады Вулкандық типтегі жағалаулар қарқынды вулкандық белсенділік аймақтарында ұсынылған.Теңіздің барранколарға, кратерлерге және вулкандық құрылымдардың басқа элементтері арасындағы саңылауларға басып кіруі кезінде вулкандардың беткейлерінде қалыптасқан.Жанартаулық жағалаулар қазіргі немесе ежелгі жанартаулар дамыған жердің көптеген аймақтарында кең таралған: Жерорта теңізі; Қиыр Шығыс; Оңтүстік-Шығыс Азия; Жаңа Зеландия; Антиль аралдары; Аляска және Алеут аралдары.

11 слайд

12 слайд
Термиялық абразия Механикалық абразия Химиялық абразия Абразия (латынша: abrasіo -қыру, жону) — мұхиттардың, теңіздердің, көлдердің, өзге де су қоймаларын жағалауларындағы түп жыныстардың толқын мен ағын әсерінен механикалық бұзылуы мен мүжілуі. Әсіресе теңіз (мұхит) жағалауларының соқпа толқындар әсерінен абразияға ұшырауы жиі кездеседі. Түп жыныстардың мүжілуі толқын күшінен ғана емес, сол толқын қозғалтқан тастар мен құм түйіршіктерінің соққылауы салдарынан да болады. Абразияға теңіз (мұхит) қайраңы да ұшырайды, алайда қайраңдағы абразия жағалаулық абразияға қарағанда бәсеңдеу жүреді. Теңіздер мен көлдердегі қайраңдық абразия ондаған метр тереңдікке дейін байқалса, мұхиттарда бұл процесс 100 метрден астам тереңдіктердегі белдемдерде болады. Абразия түсінігін геологиядағы шайылу ұғымымен шатастырмау керек, себебі шайылу барысында түп жыныстар емес, тек борпылдақ, болбыр жыныстар бұзылуға ұшырайды. Абразия дегеніміз не?

12 слайд

13 слайд
Абразияның түрлері және Абразия салдары Механикалық абразия соқпа толқын әсерінен теңіз, көл жағаларының бұзылып үгілуі. Ол процесс толқынның шарпуы мен шегінуінен туындайды. Теңіз толқыны жағаға жақындағанда жылдамдығы бәсеңдеп, биіктігі артады да жағаға асып кері шайма ағыс тудырғанда абразия әрекеті пайда болады. Механикалық абразияның жағалауға түсіретін динамикалық қысымы орта есеппен 10 т/м2 асатын толқынның гидравликалық соққысы және толқын ықпалымен кейде ішінде салмағы ондаған тоннадан асатын шомбал кесек таужыныстары бөлшектерінің соққысынан тұрады. Механикалық абразия теңіз абразиясының негізгі түрі, ол әрекеттер химиялық және термиялық абразиялар әсерінен күрделенеді. Химиялық абразия теңіз суы әсерінен жағалық тау жыныстарының еруі нәтижесінде жүзеге асады. Әсіресе жаға жиегі карбонатты тау жыныстарынан құралса, онда химиялық абразия (карст процестері әсерінен) қарқынды түрде жүреді. Термиялық абразия – тоңды тау жыныстарынан құрылған жағалардың мұзын теңіз суының ерітуі әсерінен бұзылуы. Химиялық абразия Механикалық абразия Термиялық абразия Абразияның салдары Процесс жердің ландшафтына теріс әсер етеді. Бірте-бірте, байқалмаса да, оның аумағы азаяды. Әсіресе жағалауларында инфрақұрылым нысандары салынған каналдар мен су қоймаларында мәселе өткір тұр. Үлкен порттар, көлік тораптары және туристік орталықтар орналасқан жағалаудағы қалаларда теңіз абразиясымен күресу керек. Жыл сайын су Қара теңіз жағалауының 4 метріне дейін «жейді». Күресу әдістері Теңіздің басталуы адамзатты жағалауды бұзумен күресудің жаңа тиімді жолдарын табуға мәжбүр етеді, бірақ олар әрқашан құтқара бермейді. Ең тиімді және арзан - жағажайларды орналастыру. Кең жағасы бар жағада домалап бара жатқан толқын күшін жоғалтады. Бұл жағдайда оның әсері соншалықты күшті емес.Көлемді біліктерді теңіздер мен мұхиттардың толқындарын жойғыш энергиядан айыруға шақырады. Дәл осындай мақсатпен су қоймаларына, су электр станцияларының жанына алып бетон қабырғалары салынуда. Пирс пен толқын суытқыштар тиімді жұмыс істейді. Олар жағалау сызығына перпендикуляр бағытталған. Толқын тосқауылға жеткенде соғылып, кесіледі, осылайша соққы күшін азайтады. Теңізге шығу мүмкіндігі бар кейбір елдерде бұл шаралар көмектеспейді. Ерекше химиялық құр...

13 слайд