«Жекен Шайық әулие» атты зерттеу жұмысы

1 слайд
“Арыс гуманитарлы- техникалық колледж мекемесі” Орындаған: Мелдеев Әбдікерім «Жекен Шайық әулие» атты зерттеу жұмысы Оқытушы: Оралбекова Жазира Бакытовна

1 слайд

2 слайд
  Лауазым парағы 1.Арыс гуманитарлы-техникалық колледж мекемесі 2.Мелдеев Әбдікерім 3.Тобы: Еа 17/2 4.Тақырыбы: Жекен Шайық әулие 5.Қазақстан тарихы саласы бойынша 6.Ғылыми жетекшісі: Оралбекова Жазира 7.Арыс қаласы 2018ж

2 слайд

3 слайд
Жекен Шайық әулие Жекен Шайық кесенесі Арыс қаласынан 1,5 шақырым оңтүстік-шығыстағы Арыс өзенінің тік құлама жар төбесінде орналасқан. Кесененің солтүстік-шығысы мен шығысынан айнала Арыс өзені ағады,батыс мен оңтүстігі қатпарлы төбелер арқылы Алматы-Москва темір жолымен жалғасады.Өзен бойын қалың сәмбі тал мен сексеуіл басқан. Төбедегі күмбезге 14 баспалдақ арқылы көтеріледі.4х4 метрлік кесененің 0,4 метр іргетасы цементтелген.Үш метрлік қабырғасы күйген қыштан өріліп,төбесі күмбезделіп жабылған.Ортада 3 метрлік, 2 метрлік күмбез қойылған. Төбесі мен күмбез ақ түнекімен жабылған.Шығыс және батыс қабырғаларында 0,3х0,3 метрлік терезе бар.Есігі солтүстік-батысқа қараған кесенені айналдыра1 метрлік ендікте цемент құйылған. Кесененің ішінде қабір бар.Қабір орнынан 3х1,30х1,10метр деңгейде күйген қышпен көтеріп, үстіне ақ мата жабылған.Кесене

3 слайд

4 слайд
ішінде қабір бар.Қабір орнынан 3х1,30х1,10метр деңгейде күйген қышпен көтеріп, үстіне ақ мата жабылған.Кесене едені цементтеліп, үстіне киіз, палас, көрпеше төселген.Қабырғалары әктеліп,төрт қабырға күмбез орнатылған аймаққа дейін айналдыра қышпен өрілген.Күмбез бұрыштары ақ түнікемен қапталған, сырт көзге қарағанда жақтамалы жабылған тәрізді көрінеді . Ол туралы ел аузында әңгіме көп. Соның бірі былай дейді:Ол Ұлы жүз Дулатының Жаныс атасынан тарайтын.Қаратау-Елеман –Ес – Байшүкір тармағына жатады.Өзі ескіше оқыған білімді,көреген,діндар кісі болыпты.Өмірінің соңында жыл сайын сонау Жетісу өлкесінен Арыстан бабқа келіп түнеп, Түркістаннан тікелей келеді екен.Осындай сапарға алтыншы рет шығып, қайтып бара жатқан жерінде Арыс өзені бойында қайтыс болады.

4 слайд

5 слайд
Ол кезде ол ұзақ сапарға жолға шыққандар өзен бойын жағалап жан сауғалап жүретін болған. Жекен Шайық әулиенің кереметін мына бір ел аузындағы аңыздан аңғаруға болады:Өткен ғасырдың басында Арыстан Сібірге қарай Түркісіб темір жолы салына бастайды.Темір жол желісі Жекен Шайық әулиенің мүрдесінің үстінен өтеді Жергілікті тұрғынды патшалы Ресейдің инженерлеріне жол бағытын өзгертіп саллулары керек екендігін ескерткеніне олар құлақ аспайды. Не керек темір жолшыларжол төселгенінің ертесіне рельстерініңекі жаққа айырылып жатқандығының куәсі болады.Жолды қайта салғанымен бұл жәйт қайталауын қоймайды. Теміржол басшылары Мәскеудің шіркеуі мен арнайы топ шақырды. Діни кітабын ашып, бір ұйғарымға келген ол Жекен Шайық әулиенің мүрдесінің үстіне «Талпақ танаудың» етін шыжғырады.Сүт пісірім уақыт өткенде жанып жатқан отынның түтіні қара қоюланып.Арыс өзеіне жетпей шөгеді.

5 слайд

6 слайд
Сол жер бүгінгі Жекен Шайық әулиенің мүрдесінің орны екен.Арыс өзенінің тарихымен айналысып, қалам тартып жүрген бір топ азаматтар арасында «Жекен Шайық» және «Жекен Саяқ» деп аталатын екі кейіпкер бар. Ол екі кейіпкер бір адам бар,әлде екеуі басқа адам ба деген сұраққа жауап таба алмадық.Деректерде Жекн Шайықты әулие десе, Жекен Саяқты батыр деп атайды.Біздің мақсатымыз әулие-әнбиле, аңыз-әңгіме мен батырлар туралы аңыздар топтастыру болғандықтан Мәдіахмет Аяпұлының Жекен Саяқ туралы берген мәліметінде былай делінген: «Жекен Саяқ» әулие деп отырғанымыз-кешегі Кенесары ханды астыртын қолдаған.Елші мырза балаларының атап айтқанда Жиенбай,Жиенбет, Мәмбет мырзалармен және ту ұстаған Толысбай батырмен,Іляс Есенберлин жазған, Мәубек батырмен және Тайлақ батырдың шөбересі Қазанғап батырмен бірге жүрген есімі Қожаназарұлы Бекайдар батыр.

6 слайд

7 слайд
Ол Кенесары ханнан ерекше ерлігі үшін «Жеке батыр» атағын алған.Мәубек батыр мен туыс, бір әкеден, шешелері бөлек кісілер.1847 жылдары жау қолынан қаза табады.Ұрпақтары қазір Жаңақорған және Кеңес аудандарында тұрып жатыр.Бекайдар батыр Едіге би әулеті-Шон бидін ұрпағы.Ал Қожаназардың екінші әйелін туған балалары-Бекен Лақпай, Апаш, Пышан,Жұман, Төлеген. Бұл екінші әйелінен туған балаларының ішінде Мәубек батырмен жорықтас Кенесары қолының сарбазы болған Бектай болған.Бектайдың шын есімі-Бекайдар батыр да Мәубек туысы тәрізіді Арғын,Темейіл аталасының қызына үйленген.Бекайдар кезінде «Жеке батыр»деген Кенесары ханнан қолпаштау естіген бас батырлардың бірі.Жекен Шайық әулиенің өмір сүрген дәуірі әрине, Төрт Құлақ әулиеден бұрынғы кезеңге барады.Төрт Құлақ әулие туралы 1069 жылы жазылған Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білігінде»/

7 слайд

8 слайд
Потребнос ти Усилия Действие Вознаграж дение Удовлетво рение /Құтты білік/ айтылатынын ескерсек, онда Жекен Шайық ХІ ғасырдан арыда өмір сүрген. Өйткені,ел арасындағы әңгімеде Төрт Құлақ әулиенің басына барып,пір тұтқан, медет еткен.Әулиенің мүрдесінің басына 1972 жылы Әсілхан молданың демеушілігімен кесене салынады.Жекен Шайық күмбезінің көшірмесі іспетті кесене орналасқан төбені «Аманжар» төбе кейде «Ырыс жар» немесе «Қыз құлаған жар» деп атап, кесене аңызға арқау болған қызға арнап тұрғызылған.Жергілікті халық осы араны киелі санайды.Арнайы келіп, еркіндік жолында әділетсіздіктің құрбаны болған қыз бен кезінде керуеншілер тыныстап, түйе белін шешкен осы бір тарихи жайды халық есінен шығармай отырған. Дәлірек айтар болсақ» Ырыс қыз» туралы мынадай аңыз сақталған:Ертеде туыстық тайпа адамдары билеп тұрған кезде бір қарт байдың әйелі қайтыс болып, сол кездегі заң бойынша ол әйелінің тұқымынан шыққан қызға үйлену керек болыпты.Бірақ,бай еліндегі зергердің бойжеткен қызы Ырыс деген сұлу ойы кетіп, қызға үйлену керек болыпты.

8 слайд

9 слайд
Өйткені,ел арасындағы әңгімеде Төрт Құлақ әулиенің басына барып,пір тұтқан, медет еткен.Әулиенің мүрдесінің басына 1972 жылы Әсілхан молданың демеушілігімен кесене салынады.Жекен Шайық күмбезінің көшірмесі іспетті кесене орналасқан төбені «Аманжар» төбе кейде «Ырыс жар» немесе «Қыз құлаған жар» деп атап, кесене аңызға арқау болған қызға арнап тұрғызылған.Жергілікті халық осы араны киелі санайды.Арнайы келіп, еркіндік жолында әділетсіздіктің құрбаны болған қыз бен кезінде керуеншілер тыныстап, түйе белін шешкен осы бір тарихи жайды халық есінен шығармай отырған. Дәлірек айтар болсақ» Ырыс қыз» туралы мынадай аңыз сақталған:Ертеде туыстық тайпа адамдары билеп тұрған кезде бір қарт байдың әйелі қайтыс болып, сол кездегі заң бойынша ол әйелінің тұқымынан шыққан қызға үйлену керек болыпты.Бірақ,бай еліндегі зергердің бойжеткен қызы Ырыс деген сұлу ойы кетіп, қызға үйлену керек болыпты.

9 слайд

10 слайд
Бірақ,бай еліндегі зергердің бойжеткен қызы Ырыс деген сұлу ойы кетіп,қызға құда түсуге адамдарын жіберді.Мұны естіген Ырыс шошынып кетіп, әлі балалық шақтың қиялы мен арман құшағында жүрген бала екенін айтып, қарсы болады. Бірақ қорғансыз зергер әкесіне мол байлық беріп, бай айтқанынан қайтпайды. Тағдырының тосыннан өзгеріп, байлықтың мансабын күтпеген байдың алған бетінен қайтпайтынын біліп қатты шошынған Ырыс қыз күйгенінен басын өлімге байлайды.Сұлу қыз өз теңіне бара алмайтынына көзі жеткен соң, биік жардан Арыс суына өзін-өзі тастағанекен.Орны толмас ауыр қазаға күйінген ата-анасы мен ел-жұрты өзенді «Ырыс аққан» өзен, бертін келе «Арыс» деп атап келіпті.Екінші бір әңгімеде Жекн Шайықтың қызына байланысты айтылады. Осы жар маңында бір шақырымдай батыста қайтыс болған әкесін іздеп айдалада атаусыз қалатын болды,басына белгі қояйын дегенниетпен керуен тартып жетсе6 әулиенің айналасы толы ел,енд, кейбір кісілер ойын жайып бірдеңе тілеп отырған елесі арқылы әкесі қызына аян беріп тоқтатады.

10 слайд

11 слайд
Қыз ойланып қалып керуеншілерді әкемнің басына өз қолыммен белгі қояйын деп келіп едім шынымен менен өткен тектінің ұрпағы бар екен.Енді мен белгісіз болып қалатын болдым деп, қамығып сөзін аяқтай бергенде төбеде құлап, қыз мерт болады.Ол кезде осы арадан өтіп жүрген керуендер үлкен жардан адам өлімі көп бола беретіндіктен қорқып, ол жерден мал сойып, дұғасын жасап өтеді екен. Адамдар Тәңірге жалынып:Алла жар болып ,Аманжардан да өттік дейтін көрінеді. Әлгі қыз өлімнен кейін және осы маңға жуық жатқан Жекен Шайықтың құдіреттілігінен тосын құбылыс та ғайып болған. Жергілікті халық сол жерді алғашқыда»Аманжар» деп келсе, кейіннен»Қыз құлаған жар »деп атапты төңіріндегі төрт торапқа шапағаты тиіп тұрсын деген ниетпен ттөрт қабырғалы сағана салыпты.Киелі жерден өткен астамшылықтан арылып, ақ сөйлеп, жақсылық тілеу сияқты қазақы қасиет көңілге міндет болады. Бұл дәстүр күні бүгінгі дейін жалғастығын тауып, есіне алған ел-жұрт құрбандық шалып, құран бағыштап отырады екен.

11 слайд

12 слайд

12 слайд

13 слайд

13 слайд

14 слайд

14 слайд

15 слайд

15 слайд

16 слайд

16 слайд

17 слайд

17 слайд

18 слайд

18 слайд

19 слайд

19 слайд

20 слайд

20 слайд

21 слайд
Қорытынды Қорыта келер болсақ,айналамыздағы қоршаған тау, өзен- су,жер аттарының төркіні,тарихтың тылсым тереңінде жатыр. Түркі тілдес халықтарда “Арыс”сөзі ”ұлы,үлкен” деген мағынаны білдіреді.Қаратау,Қазығұрт аймағындағы ең үлкен өзен осы-Арыс өзені.Міне осынау үлкен өзеннің бойында орналасқан Арыс өңірі тұнып тұрған тарих деуге болады.Себебі осы біз өмір сүріп,отырған жерімізде небір елін,жерін қорғаған батырлар,билер,хандар мен сұлтандар,жыраулар мен шешендер әулиелер өмір сүрген.Мен өз зерттеуімде қызықтырған мәселе “Жекен Шайық” әулие туралы мәліметтер жинақтау.Себебі Жекен Шайық батыр әрі сөзге шешен кеменгер болған.Қазіргі таңда осы әулиенің басына Қазақстанның түпкір-түпкірінен келіп мінәжат етіп,тілек тілеушілер көптеп кездеседі.

21 слайд

22 слайд
Назарларыңызға рахмет !!!

22 слайд