Қазақ әдебиетін жаңартылған бағдарлама бойынша тиімді оқыту жолдары

1 слайд
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІ ПӘНІНІҢ ОҚУ МАҚСАТТАРЫНА БАҒДАРЛАНҒАН ТАПСЫРМАЛАР ҚҰРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Муратбаева Назгуль Жаксылыковна 125 high school TALDYQORGAN жеке мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі, педагог-зерттеуші

1 слайд

2 слайд
"Қазақ әдебиеті" пәндік білімнің мазмұны бөлімдерге бөлінген: 1.Түсіну және жауап беру; 2.Анализ және интерпретация; 3.Бағалау және салыстырмалы анализ; Әр бөлім дағдыларды қалыптастыратын бөлімшелерден тұрады. Бөлімдер мен бөлімшелер оқу мақсаттарына жіктелген.

2 слайд

3 слайд
Білім алушылар5-сынып 6-сынып 7-сынып 8-сынып 9-сынып 1.Көркем шығарманың мазмұны мен пішіні 5.1.1.1. Әдеби шығарманың жанрына қарай фабуласы мен сюжеттік дамуына сипаттау; 6.1.1.1. Әдеби шығарманың жанрын, фабуласын, сюжетін анықтау; 7.1.1.1. Әдеби шығарманың сюжетінің құрамдас бөлшектерін талдау; 8.1.1.1.Әдеби Шығарманың жанрына байланысты сюжеттік желілерін, эпилог, прологтарды анықтау; 9.1.1.1. Әдеби шығармаға сюжеттік- композициялық талдау жасау; Осы бөлімшеде білім алушылар көркем шығарманың фабуласы мен сюжетін, сюжеттің құрамдас бөлшектерін, жанрына байланысты сюжеттік желілерін, композициялық құрылысын, пролог, эпилогтерін анықтайды және шығармаға сюжеттік-композициялық талдау жасайды. Әдеби шығарманың фабуласы деген не? Сюжеті деген? Фабула деген (латынша fabula баяндау, әңгімелеу, тарихты айтып беру) – көркем шығармада суреттелген оқиғаны рет-ретімен жүйелеу, мазмұндау. Бұл шығарманың мазмұнын бастан-аяқ білуін талап етеді. Сюжет - (фр. sujet - зат) - өзара жалғасқан оқиғалардың тізбегі, біртұтас желісі. Сюжет тек оқиғалы шығармаларда ғана қолданылады. Әдеби шығарманың сюжетін анықтағанда оқиғалардың ішіне еніп, қысқа-қысқа оқиғаларды сипаттап береді. 1.«Түсіну және сұраққа жауап беру» бөлімі, «Көркем шығарманың мазмұны мен пішіні» бөлімшесі

3 слайд

4 слайд
2. Әдеби шығарманың тұжырымдамас ы 5.1.2.1. Әдеби шығарманың тақырыбы мен идеясын анықтау; 6.1.2.1. Әдеби шығармада көтерілген әлеуметтік- қоғамдық мәселені идеясы арқылы түсіндіру; 7.1.2.1. Әдеби шығармадағы тұлғалық болмысты гуманистік тұрғыдан талдау; 8.1.2.1. Әдеби шығарманың идеясы мен пафосын ұлттық мүдде тұрғысынан ашу; 9.1.2.1. Әдеби шығармадағы психологизмді анықтау; Бұл бөлімшеде көркем шығарманың тақырыбы мен идеясына тоқталамыз. «Егер тақырып – жазушы суреттеп отырған өмір құбылысы болса, идея – жазушының сол өзі суреттеп отырған өмір құбылысы туралы айтқысы келген ойы, сол өмір құбылысына берген бағасы дер едік. Анығырақ айтқанда, жазушы өзі бейнелеп, суреттеп отырған өмір құбылыстары арқылы оқырман назарын неге аударса, қайда бағыттаса, сол – идея!» [20] Идеясыз шығарма болмайды және болуы мүмкін емес. Кейде, шартты түрде, шығарманың тақырыбы – сауал да, идеясы – жауап деуге де болады. Автор өзін толғандырып жүрген бір мәселені ұсынады да, шығармасына түрлі оқиғалар мен көркем образдарды қосу арқылы сол мәселенің шешімін көрсетеді, бұл идеясы болып шығады. 2. «Әдеби шығарманың тұжырымдамасы» бөлімшесін оқыту.

4 слайд

5 слайд
7-сынып. М.Жұмабаевтың «Батыр Баян» поэмасы Оқу мақсаты: «7.1.2.1. әдеби шығармадағы тұлғалық болмысты гуманистік тұрғыдан талдау». Білім алушылармен сабақтың мақсаты талқыланады, «тұлға», «гуманизм» ұғымдарына түсінік беріледі. Тұлға (ағылш. Person) — пайымдау, мораль, зерде, мендік сана секілді болмыстық қырларын, кісілік қабілеттер мен ерекшеліктерге ие жеке адамды сипаттайды. Тұлға адам ұғымынан гөрі нақты мағынаға ие.  Гуманизм (лат. humanitas — (human - Кісі) — адамның кісілік қадір-қасиетін, барша адами қасиеттерін ұлықтайтын, даралығы мен дамуын дәріптейтін идея. Гуманизмнің ең басты ережесі - "егер дүние бейне жүзік болса, онда адам оның бетіндегі гауһар"(Омар Хайям). Тұлға бойындағы адамгершіліктің көрінісі ар-ұятқа кір келтірмеуінен, намысын жоғары ұстауынан байқалады. Білім алушылар «Батыр Баян» поэмасынан Баянның тұлғалық болмысын анықтап, оның әрекеттерін гуманизм идеясы тұрғысынан талдайды. 1-тапсырма. «Менің қаһарманым» тұжырымдамалық картасын толтырады. Менің қаһарманым Оқиғадағы әрекеті Пайымы, сана - түйсігі Көрінген і згілік қасиеттері Батыр Баян Ноян

5 слайд

6 слайд
8-сынып. Оқу мақсаты: «8.1.2.1. әдеби шығарманың идеясы мен пафосын ұлттық мүдде тұрғысынан ашу». Әдебиет теориясынан түсінік беріледі. Пафос деген не? Пафос (гр. pathos — сезім, құмарлық) — құлшыныс, құштарлық, асқақтық, қуатты сезім мен терең шабыт мағынасында қолданылған. Әдебиеттегі мінездің, эмоциялық көңіл-күйдің, сарынның жиынтық бейнесі – пафос екен. Мысалы, жыраулар поэзиясын оқытқанда жауынгерлік рух, тайсалмайтын жігер, тәуекелге бел байлайтын асқақ мінез анық көрінеді. Бұл пафостың жоғары деңгейін көрсетеді. Дұшпанның сесін қайтарып, өзінің биіктігін дәлелдеп тұрады. Көркем шығармадағы “негізгі ой”, “өзекті идея”, “авторлық бояу”, “ұлттық реңк” деген ұғымдарды Пафоспен тығыз байланыста қарастыру қажет. Ұлттық мүдде – халықтың мұң-мұқтажына сәйкес келетін қоғамдық қажеттіктердің жүйелі түрдегі көрінісі. Демек, бұл мақсатқа қол жеткізуде білім алушылардың көркем шығарма пафосының ұлт қажеттілігінің көрінісі екенін түсінуіне көмектесу қажет.

6 слайд

7 слайд
Үзінділер Ұлт мүддесінің көрінісі Ей, тақсыр-ау, ей, тақсыр, Бойың жетпес биікпін, Бұлтқа жетпей шарт сынбан! Шамдансам, шалқамнан түсер асаумын, Шамырқансам, шатынап сынар болатпын.     Бөліне көшкен елдерді Бөріккен қойдай қылармын. Жарыла көшкен елдерді, Жаралы қойдай қылармын.   Кәр қылар деп, тақсыр-ау! Аяғыңа бас ұрман. Бәйеке-сұлтан, ақ сүйек, Қыларың болса қылып қал – Күндердің күні болғанда, Бас кесермін – жасырман!   1-тапсырма: «Махамбеттің Баймағамбет сұлтанға айтқаны» толғауынан берілген үзіндіден Махамбеттің тайсалмайтын жігерін, тәуекелшіл асқақ мінезін көрсететін тіркестерді теріп жаз, ұлттық мүддені түсіндір.

7 слайд

8 слайд
9-сынып Сабақтың тақырыбы: Бұқар жырау "Тілек« толғау Сабақ мақсаты: әдеби шығармадағы психологизмді анықтау. Психологизм – кейіпкердің ішкі дүниесін, оның ойларын, сезімдерін, тілектерін, эмоциялық күйлерін және т.б.көркем әдебиет арқылы меңгеру, бейнелеу. Көркем шығарманың негізгі объектісі адам болып табылады. Адамның қайғырғаны, күлгені, күйіп-піскені, жүріс-тұрысы, мінезқұлқы бәрі де көркем шығармада ап- айқын беріледі. Бұл қасиеттер мен сезімдер берілмесе, сол көркем шығарманы оқып отырған оқырман кейіпкерді тани алмайды, оны сезіне алмайды, себебі оқырман көркем шығарманы оқып жатып, кейіпкер қуанса – қуанады, қайғырса – қайғырады. Не үшін оқушы психологизмді тауып, оқырманмен жақынырақ танысуы керек?

8 слайд

9 слайд
11-сынып Ж.Аймауытовтың «Ақбілек» романында Қара мұрт офицердің монологін психологизм арқылы береді. Ата-анадан, туысқаннан, туған жерден кім безейін деп ойлайды? Еркін қызық өмірді, жан тыныштықты кім жақсы көрмейді? Сұлу әйелдің от құшағын, тәтті лебізін кім аңсамайды? Адам тілегенін істеуге ерікті болса, тұрмыс осындай болар ма еді? Біреу ырысты, біреу сорлы болар ма еді? Адамда ерік жоқ. Адам лажсыз елінің тілегіне бағынады. Дүниеде тағдыр бар, лажсыз өмірге көну бар: тағдыр деген сондай, бостандық, еркіндік деген жоқ. Тағдыр айдамаса, осынау Қытай шегіндегі Алтай тауына, қазақ арасына біз келер ме едік?

9 слайд

10 слайд
Сабақтың тақырыбы: Бұқар жырау «Тілек» Тапсырма: толғау мәтінімен танысыңыз. Кестені толтырыңыз, психологизмді анықтаңыз. Тілектер Түйсігі, сезімі Іс-әрекеті қандай болмақ?Қандай әсер алдыңыз? 5-тілек Аллаға құлшылық ету Бес уақыт намазына берік болады 2-ші тілек 4-ші тілек 7-ші тілек 9-ші тілек 10-ші тілек 11-ші тілек

10 слайд

11 слайд
9-сынып Қ.Мұханбетқалиұлы «Тар заман» романы Кейіпкердің ішкі толғанысымен танысыңыздар. Қай үзінді психологизмге мысал бола алатынын анықтаңыз.

11 слайд

12 слайд
3. Көркем шығармадағы образ 5.1.3.1. Көркем шығармадағы кейіпкерлер портреті мен іс- әрекеті арқылы образын ашу; 6.1.3.1. Әдеби туындыдағы кейіпкердің типтерін тек тұрғысынан сипаттау; 7.1.3.1. Көркем шығармадағы кейіпкерлердің типтерін жасалу тәсілдері тұрғысынан анықтау; 8.1.3.1. Көркем шығармадағы кейіпкерлерді сомдауда тура және жанама мінездеулерді жіктеу; 9.1.3.1. Көркем шығарманың идеясына сай кейіпкерлер жүйесін анықтау; 3.«Көркем шығармадағы образ» бөлімшесін оқыту. Шығарманың композициясының негізгі элементі – образдар қатары мен оның жүйесі. Әдебиетте образ, көркем образды әдеби кейіпкер немесе әдеби қаһарман деп атайды. Бас қаһарман – негізгі оқиғаның бел ортасында жүретін, шығарманың идеялық мазмұнына тікелей қатысты кейіпкер. Мысалы, М.Әуезовтың «Абай жолы» романынының бас қаһарманы – Абай. Аяз би» ертегісінің бас қаһарманы – Жаман.

12 слайд

13 слайд
5-сынып. Б.Соқпақбаев «Менің атым - Қожа» повесі Оқу мақсаты: «5.1.3.1 көркем шығармадағы кейіпкерлер портреті мен іс- әрекеті арқылы образын ашу» 1-тапсырма: Қожа мен Жантастың мінез-құлқын ашатын үзіндіні тауып оқы. Портретін беріп тұрған сөздерді теріп жаз және осы үзіндіден екі кейіпкердің мінез- құлқын сипатта. Үзінді Портретін беретін сөздер Менің түсінуім бойынша Жантас... Ықтимал жауап Ықтимал жауап Жантас – біреуді біреуге атыстырып, от тастап жүретін қу, сабақ үстінде сыбырлап - сыңсыңдағыш; өзі тақтаға шыққанда көрінгенге құлақ түргіш Жантас үлгілі оқушы болғаны… [11] Біреуді-біреуге атыстырғыш, қу Жантас адамдарды шағыстырғыш, ол – жаман қасиет. Жантас қу, оның мұғалім көзіне жақсы, үлгілі болып көрінуге ұмтылатын жалған, жасанды қылықтары бар. Әрине, бәріне өзім айыптымын. Осының бәрі тәртіпсіздіктің, мінез-құлқымның нашарлығының кесапаты. Әйтпесе, ана Темір құсап өзімді-өзім үлгілі ұстап, тек ұстап, тек жүріп, тек тұрсам, мұндай жағдай болар ма еді? …Жоқ, жетеді! Ақымақтықты енді доғаруым керек! Түзелуім керек! [11] Тәртіпсіз, мінез-құлқы нашар, ақымақ Қожаның мінезі нашар, бұзақы, тыныш жүре алмайды, өзін үлгілі ұстай алмайды, бірақ өз қателіктерін мойындай алады, бұл – жақсы қасиет.

13 слайд

14 слайд
«Кейіпкер маршруты» - оқиғалардың тартымдылығын арттыру үшін автор өз қаһарманын түрлі «соқтықпалы-соқпақты» жолдармен жүргізеді. Оқырманның міндеті – сол «жолдарда» кейіпкерді айнымай танып, әр әрекетінен оның бойындағы адами қасиеттерін көре білу, кейіпкермен бірге өсіп отыруы көзделеді. Білім алушы көркем шығарманы оқып, кейіпкердің өсу, құлдырау тұстарын анық көреді. Кейіпкердің әрбір іс- әрекетінің маршрутын сызып, бас қаһарманның өсу динамикасын жасайды.

14 слайд

15 слайд
Образ көркемдік жағынан 2 түрге бөлінеді •Реалистік образ - әдебиеттегі адам бейнесінің ең сымбатты, шынайы түрі. Мұның сымбаттылығы да, шынайылығы да шыншылдығында; бұл-кәдімгі өмірде болған, бар және бола беретін, бірақ қайталанбайтын, әрқашан бұрын-соңды белгісіз тың қырынан көрініп, ылғи жаңарып отыратын тип. Мысалы: Абай, Құнанбай, Шұға, Жамал, Ұлпан, Қайрош, Ақбілек, Айна т.б. •Романтикалық образ - романтикалық образдың негізінде қиял жатады. Романтикалық образ өмірдегі болған немесе бар деректен гөрі өмірде әзірше жоқ, бірақ болатын дерекке негізделеді. Мысалы: Алдар көсе, Ер Төстік, Қобыланды, Сұлушаш, Масғұт, Абдолла т.б.

15 слайд

16 слайд
Әдеби тек тарапынан образ 3 түрге бөлінеді: - Эпикалық бейне– шығармада кескін-келбетімен, мінез-құлқымен, іс- әрекетімен толық көрінетін кейіпкер әрі толық жинақталған, әрі әбден дараланған тип; - Лирикалық бейне –өлең-жырлардағы ақынның өз бейнесі, не өзі суреттеген өзгеше кейіпкері. Мағжан Жұмабаевтың: Шаңқай түсте өткiр, алтын Күн сұлу. Жымыңдаған жұлдыздармен түн сұлу. Толып жатыр түрлi сұлу дүниеде. Бәрiнен де маған, сәулем, сен сұлу,- деген өлең жолдары мысал бола алады. - Драмалық бейне– сахнада көз алдымызда, қолма-қол әрекеттерімен өзін әртүрлі қырынан көрсетуі арқылы жасалатын образ; 6.1.3.1. Әдеби туындыдағы кейіпкердің типтерін тек тұрғысынан сипаттау;

16 слайд

17 слайд
Жаманды тек тұрғысынан сипаттау Образдың жасалуы Сипаттамасы Түсіндіруі Көркемдік жағынан Реалистік образ/романтикалық образ өмірде болатын, шынайы әрекеттерді жасайтын, қоршаған ортасы, басынан өткен оқиғалары – бәрі өлшеулі, шынайы өмірде күнде кездесетін бейне. Әдеби тек тұрғысынанЭпикалық бейне/лирикалық/драмалық шығармада толық кескінделген, болмыс-бітімі анық, дараланған образ Образды жасау тәсіліПортреті: Мінездеу:

17 слайд

18 слайд
Образ жасау тәсілдері Портрет Мінездеу Кейіпкердің көркемдік сипаттамасы, автор кейіпкердің бет-әлпетін, киім киісін, мінез- құлқын, қимылдарын сөзбен суреттейді. Портрет бір қалыпты қатып тұрып қалмайтын, өзгеретін, қозғалатын жанды келбет, тірі кескін Тура мінездеу: «Сүйіндік – жалтақ, Байдалы – табанды, қырыс дам, Бөжей – сырбермес, Қаратай – жеңген топтың жақтасы, Майбасар, Ызғұтты, Шұбар, Жиренше, Жұмағұл, Тәкежан, Әзімбай – мансапқорлар, Оразбай – жауыздық иесі». Б...

18 слайд