Қазақ халқының байырғы өлшем бірліктері

1 слайд
Қазақ халқының байырғы өлшем бірліктері

2 слайд
Авторы: Қойлыбай Нұрсұлтан, 7 сынып № 4 мектеп-гимназия, Нұр- Сұлтан қаласы Жетекшісі: Букей Рахатгул математика пәнінің мұғалімі

3 слайд
Мақсаты: Халықтың ежелгі өлшеулер әлемінен хабардар болу. Қазақ халқының тәжірибесіндегі заттың ұзындығы мен сыйымдылығын саусақпен өлшеу жолдарын ұғыну. Халық өлшемдері – ұлт мәдениеті мен ата-бабамыздың тыныс- тіршілігі екенін дәлелдеу. Жоба тақырыбының өзектілігі : Халықтың ойын, өлшемдердің мағынасын түсініп, қазіргі халық өлшемдерімен салыстыру. Қазақ халқының шамаларды өлшеу дәстүрі туралы, ата- бабамыздың ғасырлар бойы жинақтаған тәжірибесі көрсетілген. Мұнда тұрмыс-тіршілікте қолданылатын ұзындық өлшемдері, уақыт өлшеуіштері, тереңдік, салмақ өлшемдері туралы қарастырамыз.

4 слайд
Жоспары: Кіріспе бөлім Негізгі бөлім Қорытынды

5 слайд
Қазақтың байырғы өлшем сөздерінің өзін нақтылы, жобалы өлшемдер, жер арақашықтығын білдіретін, салмақты, ұзындықты, көлемді, уақытты, жас мөлшерін білдіретін, қатты және сұйық заттардың өлшем бірліктері бола алатын түрлерге іріктеуге, саралауға әбден болады. Біздің халқымыздың ауыз әдебиетінде татымдай, шынтақтай, қолдаяқтай, шейін, дейін, қарай, таман, салым, тарта, жуық, таяу, торсықтай, есе, рет, қиян – қырлы, қара – құрым, үш тұмша, найза бойы, баданадай, қарыс, қадақ, тұтам, тамам, уыс, күректей, қасықтай, астаудай, шымшым, шаршы, кез, елі, қырық құрау, қарыс, аршын, адым, таспа, сүйем, батпан, тамшы, титтей, шайнам, табан, шайқам, әммә, тарыдай, уыс, бір ауық, кесек, тақыр, мысқал, азды - көпті, айшылық, күншілік, жылшылық, ұдай, құлаш, ықылым, кешелі – бүгінді, шым – шымдап, тосат, пұт, қылаң, мүшел, барабар, қат, т. б. сөздер өлшем бірліктері ретінде қолданылып келген.

6 слайд
Байырғы қазақ өлшемдері – қазақ халқының тұрмыс-салт ерекшеліктеріне, кәсіптік қажеттілігіне байланысты қалыптасқан өлшем бірліктері. Мысалы, «бір қыдыру жер», «түстік жер», «айшылық жол» деген сөз тіркестері қашықтықты білдіреді. Шығыс халықтарының көбісінде ең кіші салмақ өлшеміне арпа дәні алынған. Кейбір жазба әдебиеттерде сақталған мәліметтер бойынша арпа дәні алтын мен асыл тастардың салмағын теңеуге арналған қазыналық өлшем ретінде қолданылған. Оған қарағанда бір арпа дәні шамамен 45 мг болған. Басқа жерде осы арпа дәні ұзындық өлшемі ретінде де пайдаланылған. Ал арпаның алты дәнінің еніне тең өлшем бармақ деп аталған.

7 слайд
Сондай-ақ уақыт мөлшерін болжауға Күннің, Айдың немесе басқа да аспан шырақтарының көкжиекпен салыстырғандағы орны алынған. Егін шаруашылығымен айналысатын аймақтарда уақыт мөлшерін судың белгілі бір ыдыстан ығысып шығу мерзімі бойынша анықтаған. Жетілдіріле келе бұл ыдыстар су сағатына айналған. Мұндай бірліктердің басым көпшілігі адамның көзбен шамалауымен, жұмсалған күш сезімімен, белгілі бір қашықтықты жүріп өту мерзімімен мөлшерленген. Сондықтан халық арасында жылқыға байланысты «ат шаптырым жер», «бие сауым уақыт», «екі елі қазы» тәрізді қашықтықты, уақытты, қалыңдықты білдіретін өлшемдік мәні бар сөздер жиі айтылады. Халық арасында сұйықтықты ( қымыз , шұбат , т.б.) сақтайтын көнек , жанторсық , торсық , мес , саба тәрізді мал терісінен жасалған ыдыстар сол сұйықтықтың мөлшерін шамалауға жиі қолданылған. Мысалы, торсыққа жеті – сегіз аяқ (литр) қымыз сыйса, местің сыйымдылығы екі жарым – үш торсыққа тең.

8 слайд
Заманында ата-бабаларымыздың кеңінен қолданған «қолдың қары» өлшемі ағылшын «ярдымен» шамалас. Ал Ресейде 17 – 20 ғасырларда қолданылып келген ағылшын футы ( foot – табан) байырғы қазақ өлшемі «табанға» жуықтау келеді: «табан» өлшеміне қазақ табанның енін алса, ағылшын футы – табан тұрқына тең. Сондай-ақ ағылшынның дюйм (голландша – үлкен саусақ) өлшемі қазақ халқының байырғы « бармақ » өлшеміне («Бармақ елі қазы») сәйкес келеді. Орыстың «верстасы» мен қазақтың «шақырымы» , орыстың «долясы» мен қазақтың «мысқалы» , сондай-ақ ағылшынның «фунты» мен қазақтың «қадағы» шығу төркіні, атқаратын қызметі жағынан төркіндес, тектес деуге әбден болады. Орта Азия мен Қазақстанда ұзындықтың ең көп тараған байырғы өлшемдері қолдың қары немесе қары – кеуденің орта тұсынан кере созылған қолдың ортаңғы саусағының ұшына дейінгі аралыққа (80 – 85 см шамасы) тең ұзындық бірлігі. Кейде оң иықтан бүкіл кеудені бойлай өтіп, кере созылған сол қолдың ортаңғы саусағының ұшына дейінгі аралық та (шамамен 1 м) қары ретінде алынады.

9 слайд
Қарыс – толық жазғандағы бас бармақ пен шынашақ ұштарының арасына тең ұзындық (шамамен 19 – 20 см) бірлігі. Ол тұрмыста, құрылыс жұмыстарында пайдаланылған. Мысалы, киіз үйдің уығы он екі – он алты қарыс мөлшерінде жасалады. Қарыстың туынды бірлігі – сүйем , ол кере созылған бас бармақ пен сұқ саусақ ұштарының арасына тең (шамамен 17 – 18 см). Ал бармақ пен бүгілген сұқ саусақтың арасына тең өлшемді сынық сүйем дейді. Сүйем – шамамен аршынның ширегіне (төрттен бір бөлігіне) тең. Елі – сұқ саусақтың еніне тең ұзындық бірлігі (шамамен 2 см). Қазы майының қалыңдығы, ою-өрнектің мөлшері, т.б. елімен өлшенген. Буын – ортаңғы саусақтың ұшынан оның ортаңғы буынына дейінгі аралыққа тең ұзындық (шамамен 5 – 6 см) бірлігі. Сәулетті сарайлар мен түрлі ғимараттардағы ою-өрнектің мөлшері осы буынмен өлшенген. Ол тігін, киім пішу жұмыстарында да қолданылған. Қадам – адамның бір адымына тең ұзындық (шамамен 60 – 70 см) бірлігі. Құлаш – иық деңгейіне сәйкес кере созылған екі қол ұшының арасына тең ұзындық бірлігі. Орта Азия мен Қазақстанда кеңінен тараған кейбір салмақ өлшемдері:

10 слайд
Табақ – шамамен он екі орыс фунтына тең салмақ бірлігі. Ол үлкен табақ (шамамен 11,7 – 12 кг) және кіші табақ (шамамен 3,9 – 4 кг) болып екіге бөлінеді. Үлкен табақ астық салығын төлеу кезінде, ал кіші табақ сауда-саттық, алыс-беріс жұмыстарында қолданылған. Қап – негізінен астық мөлшерін өлшеуге арналған салмақ бірлігі. Ол Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік, оңтүстік-шығыс аудандарында шамамен 65 – 66 кг-ға, ал кей жерлерінде алты пұтқа (96 кг), тең болған. Батпан – Ресейдің шет аймақтарында (негізінен азиялық бөлігінде) пайдаланылған салмақ бірлігі. Көне орыс жазбаларында ол 10 фунтқа тең делінеді

11 слайд
Қазақ халқының байырғы өлшем бірліктеріне тән мақал-мәтелдер: 1. «Екі елі ауызға, төрт елі қақпақ», 2. «Ауру батпандап кіреді, мысқалдап шығады», 3. «Көңіл азып, тон тозса, берген көйлек кез болар»

12 слайд
Қазақтарда әр түрлі өлшемдер жиі кездеседі. Олардың көбінің мағынасы әлі зерттелмеген. Кейбір көне өлшемдерді келтірейік. 1 көнек сүт шамамен 6 – 7 литр 1 шелек шамамен 12,3 литр, 1 қап шамамен 4 пұт = 65 – 66 кг. 1 мысқал шамамен 4,46 г, 1 қадақ бидай шамамен 19,47 кг, 1 жамбы күміс шамамен 6 кг, 1 кез шамамен 62 см, 1 пітір бидай шамамен 3 кг, 1 ширек шай шамамен 250 г, 1 әшімөңке шай шамамен 50 г, 1 таймөңке шай шамамен 25 г. 1 қайнатым шай шамамен 6,5 г, 1 шөкім тұз шамамен 12,5 г, 1 қазық бойы шамамен 3 метрдей, 1 көген шамамен 25,5 м, 1 бұршақ шамамен 3 – 4 сүйем, 1 сүйем шамамен 18 см. Халық өлшемдерінің қырлары өте көп.

13 слайд
Қашықтық өлшемі: Адым ( қадам ) 1 метр Таяқ тастам 1015 метр «Әй » дейтін жер 100 метр Дауыс жететін жер 250-300 метр Шақырым 1 километр Тай шаптырым 4 – 5 километр Қозы көш жер 5 – 6 километр Салмақ өлшемі: Мысқал 1 грамм Қадақ 400 грамм Келі 1 килограмм Пұт 16 килограмм Батпан 100 килограмм

14 слайд
Мерзім ( уақыт өлшеуіші ): Бір сәт 1 секунд Сүт пісірім 5 – 10 минут Бие сауым 1,5 сағат Ет пісірім 2,5 – 3 сағат Бір түн,бір күн 24 сағат Апта 7 күн Ай 30 – 31 күн Тоқсан 3 ай Жыл 365 күн Ғасыр 100 жыл 1 мүшелмен 12 жыл 1 мүшел 13 жас 2 мүшел 25 жас 3 мүшел 37 жас 4 мүшел 49 жас

15 слайд
Ұзындық өлшемі: Елі 1,5 сантиметр Тұтам, сынық сүйем 14 – 15 сантиметр Сүйем 17 – 18 сантиметр Қарыс 20 – 22 сантиметр Кез 50 сантиметр Аршын 75 сантиметр Құлаш 1,80 метр

16 слайд
1 – жыл – Тышқан жылы 2 – жыл Сиыр жылы 3 – жыл Барыс жылы 4 – жыл Қоян жылы 5 – жыл Ұлу жылы 6 – жыл Жылан жылы 7 – жыл Жылқы жылы 8 – жыл Қой жылы 9 – жыл Мешін жылы 10 – жыл Тауық жылы 11 – жыл Ит жылы 12 – жыл – Доңыз жылы 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007Жыл аттары

17 слайд

18 слайд

19 слайд

20 слайд
Назарларыңызға рахмет!