“Қазақ тіліндегі “Ң” дыбысының қолданысы” 7-сынып

1 слайд
Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы «Көктөбе орта мектебі-мектепке дейінгі шағын орталығымен» КММ-нің 7 “Ә” сынып оқушысы Жораш Диана Тақырыбы: “ Қазақ тіліндегі “Ң” дыбысының қолданысы” Секциясы : қазақ тілі мен әдебиеті Жетекшісі: Ахмуратова Сәнім Төленқызы Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі   2020-2021 оқу жылы

1 слайд

2 слайд
Мақсаты мен міндеттері Зерттеу жұмысымның негізгі мақсаты – Қазақ тіл біліміндегі «ң» дыбысының айтылу, жазылу құбылыстарын анықтау, оларға толық түсініктеме беру, меңгерту және жалпы қолданысының жолдарын көрсету жатады. Алға қойған мақсатымызға жету үшін мынандай мәселелерді жүйелі түрде дәлелдеуді міндет етіп қойдым: - фонетика жүйесін зерттеу; - «ң» дыбысының айтылуы мен жазылуындағы ерекшелігін қалыптастыру; - сауатты, көркем жазу дағдыларын жетілдіру; - көркем шығармалардан және күнделікті тілдік қарым-қатынастан «ң» дыбысы кездесетін мысалдар теріп, талдау;

2 слайд

3 слайд
Зерттеудің жаңалығы :   «ң»  қатардағы көп дыбыстың бірі емес, Қазақ тілін әлемдік тілдерден, тіпті, туыс түркі тілдерінен де даралап, өзіндік сипатын көрсететін ерекше дыбыс.

3 слайд

4 слайд
«Ң» ДЫБЫСЫНЫҢ ҚОЛДАНЫСЫ . Әр тілдің өзіне ғана тән төл дыбыстары болады. Қазақи дыбыстар: ә,і,ң,ғ,ү,ұ,қ,ө,һ.  Әр дыбыстың артикуляциялық, акустикалық, генетикалық сипаттамасы болады . Мысалы, Қазақ тіліндегі дыбыстардың барлығы дерлік ауыз қуысынан шығады. Тіліміздегі кез келген дыбысты айту кезінде өкпеден шыққан ауаны ауыз қуысында еш кедергіге ұшыратпай, не мұрын жолымен айтып көріңізші. Тілдегі әр дыбыстың айтылуы құлаққа жағымды саздылыққа ие болуы да тілдің ұзақ даму жолын көрсетеді. Дыбыстардың саздылығынан тіліміздегі кез-келген сөзді бағындырып тұрған буын үндестігі мен дыбыс үндестігі келіп шығады. Қазіргі Қазақ тіл білімінде тілдік құбылыстардың бір қатары терең зерттелінгенімен зерттеуді одан әрі қажет ететін құбылыстар немесе зерттелген құбылыстардың зерттей түсетін тұстары да баршылық.

4 слайд

5 слайд
СОЛ ҚҰБЫЛЫСТАРДЫҢ БІРІ –  «Ң»  ДЫБЫСЫНЫҢ ДҰРЫС АЙТЫЛУ, ҚОЛДАНУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ. ӘРИНЕ,  «Ң»  ДЫБЫСЫ МҮЛДЕМ ҚАРАСТЫРЫЛМАҒАН, НЕ ЗЕРТТЕЛІНБЕГЕН ҚҰБЫЛЫСТАР ДЕП АЙТА АЛМАЙМЫЗ, БІРАҚ ОНЫҢ ТОЛЫҚ ЗЕРТТЕЛІНБЕГЕНІН ЖӘНЕ ӘЛІ ДЕ БОЛСА ҚАНАҒАТТАНДЫРА АЛМАЙ ЖАТҚАН ЖАҚТАРЫ БАРЛЫҒЫН АЙҚЫНДАЙ КЕТКІМ КЕЛЕДІ. МЕМЛЕКЕТТІК ҰЛТТЫҚ ТІЛІМІЗДІҢ БАРШАҒА ОРТАҚТЫҒЫ БЕЛГІЛІ БІР ЗАҢДЫЛЫҚТАРДЫҢ, НОРМАЛАРДЫҢ БОЛУЫН ТАЛАП ЕТЕДІ. ОЛ НОРМАЛАРДЫҢ ТІЛ БІЛІМІНІҢ БАРЛЫҚ САЛАЛАРЫНДА БОЛАТЫНЫ АНЫҚ. ТІЛДІҢ ДЫБЫСТЫҚ ЖӘНЕ МАҒЫНАЛЫҚ ТАБИҒАТЫ МЕН ТАҢБАЛАНУЫ, САНДЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНІҢ ҮЙЛЕСІМДІ БОЛЫП КЕЛУІ. САУАТТЫ ЖАЗУДЫҢ КЕПІЛІ ОРФОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕЖЕЛЕРДІ МҰҚИЯТ САҚТАП ОТЫРУДА.ЕНДЕШЕ, ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТӨЛ «Ң» ДЫБЫСЫНА НАЗАР АУДАРАЙЫҚ: «Ң»   -ҮНДІ (МҰРЫН ЖОЛДЫ), ТІЛ АРТЫ, ШҰҒЫЛ ДАУЫССЫЗ.

5 слайд

6 слайд
 «Ң» әрпінің жазылуында да, айтылуында да қиындық бар. Жеке сөздердің соңындағы «ң» дыбысы естілуі бойынша ғана жазылады. Ал қалған жағдайда жіктік жалғауының, тәуелдік жалғауының ІІ жағынан кейін келетіні үнемі ескерілуі керек. Сондай-ақ, ілік септігінің жалғаулары «ң» дыбысына аяқталатындарын естен шығармаған жөн.  Атап айтсақ, «н» дыбысын созып айту, ұқсас дыбыстармен кезекпен буын айтқызу арқылы «ң» дыбысын айтқызуға дағдыландыру.Мысалы: ан-аң, он-оң, ын-ың, өн- өң, ін-ің, ұн- ұң. Ұқсас буындарды кезекпен айтқызу әдісімен басқа да дыбыстарды айтуға болады.  Түбірдің соңғы н дыбысы к, қ, г, ғ дыбыстарының алдынан келсе, айтуды н дыбысы өзгеріп,  «ң» дыбысына айналады, бірақ жазуда оны елемейміз.Мысалы: бір күн-гі (бір күңгі), Аман-күл (Амаңкүл), сән-қой (сәңқой), Дүйсен-қали (Дүйсеңқали) т.б..

6 слайд

7 слайд
«Ң»-ды дыбыстай алмау бірнеше себепке байланысты. Біріншіден, баланың сөйлеу мүшелерінің құрылысы дұрыс қалыптаспағаннан болады. Яғни, баланың тістерінің қисық шығуы, таңдайының биік орналасуы, жағының дұрыс жұмыс жасамауы, ерніннің қалың болуы, тағысын тағылар. Бұл кедергілер баланың әріптерді дұрыс дыбыстауына әсер етеді. Екінші себебі, сөйлеу мүшелерінің қимыл- қозғалысының дұрыс болмауынан. Сөйлегенде еріннің, тілдің қозғалысы қалыпты болмауы, қозғалыстың шектеулі болуы әріптерді дұрыс дыбыстауға кедергі келтіреді. Сөйлегенде тіл бір қалыптан екінші қозғалысқа тынымсыз ауысып, жұмыс істейді. Тілдің белгілі қалыпты ұстап тұруы қиындық көрсе, тілдің қалпы, қызметі баяу, нашар болса баланың сөйлеу тілі анық болмайды. «Ң»- ды дыбыстай алмау көбіне тілшіктің қызметіне байланысты. Тілшіктің толық көлемде қимылдамауынан дыбыс мұрын арқылы шығады.

7 слайд

8 слайд
Қорытынды Мемлекеттік ұлттық тіліміздің баршаға ортақтығы белгілі бір заңдылықтардың, нормалардың болуын талап етеді. Ол нормалардың тіл білімінің барлық салаларында болатыны анық. Тілдің дыбыстық және мағыналық табиғаты мен таңбалануы, сандық ерекшеліктерінің үйлесімді болып келуі. Сауатты жазудың кепілі орфографиялық ережелерді мұқият сақтап отыруда. Қазақ тілі мен әдебиетіне қатысты мәселелерді жылдар бойы ғалымдар мен әдебиеттанушылар қауымы зерттеп, халыққа үздіксіз қызмет етуде. Дегенмен де қазіргі Қазақ тіл білімінде тілдік құбылыстардың бірқатары терең зерттелінгенімен зерттеуді одан әрі қажет ететін құбылыстар немесе зерттелген құбылыстардың зерттей түсетін тұстары да баршылық. Қазақ тілі түркі тілдес халықтардың ішіндегі сөздік қоры жағынан өте бай, дамуы жағынан да көш озық тұрған тіл. Қазақ тілі сөздерінде «ң» дыбысының қолданысы атты зерттеу жұмысымда «ң» дыбысының айтылу, жазылу ерекшелігіне байланысты нәтиже жасалды, «ң» дыбысын айтуды үйретудің әдіс- тәсілдері мен балаларға арналған Қазақ ертегілерінен мысалдар теріліп көрсетілді.

8 слайд

9 слайд

9 слайд