Қазақ тілінің этимологиясы

1 слайд
“ Болашақ” мектеп-гимназиясы 5“А”сынып оқушысы Тағайбай Ғалия Тақырыбы: Қазақ тіліндегі теңеулердің этнолингвистикалық сипаты Жетекшісі: Байжигитова .М.А

2 слайд
Зерттеу жұмысымның мақсаты- қазақ тіліндегі –дай ,-дей,-тай, - тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің этнотанымдық сипатын ашу. Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер белгіленеді: 1.-дай, -дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің қазақ тіл біліміндегі зерттелу тарихына шолу жасау; 2. Мағынасы көмескіленген –дай,-дей, -тай, -тей тұлғалы теңеулердің шығу тегін анықтауға арналған ғылыми зерттеулерді талдау; 3. Халықтық өлшемге қатысты теңеу тіркестерінің мазмұн- межесін ұлттық таным негізінде жан-жақты анықтау: 4.Теңеу мәнді тілдік бірліктердің лексика- семантикалық ерекшелігінің негізіндегі этномәдени табиғатын анықтау;

3 слайд
Ғасырлар бойы қалыптасып,тіл қорының қат-қабат қойнауларында сақталып келе жатқан,үнемі дамып,жаңаланып,толығып отыратын тілдік бірліктердің бірі- қазақ теңеулері.Ойымызды бейнелі,мәнерлі етіп,айқын жеткізуде теңеулердің маңызы ерекше құнды.Теңеу сөздері халықтық дүниетанымға тікелей байланысты. Зерттеу жұмысымның өзектілігі

4 слайд
Ғылыми жаңалығы мен нәтижелері Зерттеу барысында қазақ тіліндегі –дай,-дей,-тай,-тей тұлғалы теңеу м ә нді тілдік бірліктер қарастырылып,халықтың көп ғасырлық дүниетанымнан қалыптасқан теңеу мәнді тілдік бірліктердің этнотанымдық сипаты бойынша: - Мағынасы көмескіленген –дай,-дей,-тай,-тей тұлғалы теңеулердің шығу тегі жан-жақты қарастырылып,олардың қолданыс аясы айқындалады; - Тіліміздегі халықтық өлшемге қатысты –дай,-дей,-тай,-тей теңеу мәнді тілдік бірліктер белгілі бір ұғымдарды салыстыру арқылы қолданылатыны анықталды; - -қолданыстағы тұрақты теңеулер арқылы ұлттық дүниетанымының,ұлттық нақыштың көрінісі ашылды; - - теңеулерді тақырыптық-мағыналық топтарға бөліп,қазақ халқының түп тарихы,дүниетанымы мен этномәдениеті өте тереңде екендігі дәйектелді.

5 слайд
Негізгі бөлім Қазақ тіліндегі –дай,-дей,-тай,-тей жұрнақтары зат есімне сын есім және үстеу тудырушы өнімді жұрнақтар. Кейбір сөздерге –дай,-дей,-тай,-тей жұрнағы қосылса да, оның мағынасын өзгертіп жібере алмайды.Денесі мұз боп қатты – денесі мұздай боп қатты; Тас қараңғы – тастай қараңғы. От боп жанды – оттай жанды.Көмір қара – көмірдей қара. Бұл сөйлемдердегі мұз,мұздай,тас,тастай т.б. Сөздері грамматикалық вариант есебінде қолданылып тұр. Бұлай болу –дай,- дей,-тай,-тей жұрнағының қызметіне байланысты.

6 слайд
Мағынасы көмескіленген теңеулердің эти мологиясы турасында Мысалы: дардай ( үлкен), дағарадай (үлкен),дүрдей//дардай (айбарлы), дыңдай ( сап-сау, аман- есен,зақымданбаған),зәрдей (ащы, суық) т.б. Мағыналарын білдіреді.

7 слайд
Халықтық өлшемге байланысты теңеулердің мәні . Әрбір қауым, тайпа мүшелері өздерінің айналасын, ортасын, әртүрлі заттарды танып- білу үшін “сандық”, “кеңестік”, “салмақ”, “көлем”, “уақыт” тәрізді өзге де сапалық қасиеттерді анықтау үшін түрлі әдіс- тәсілдер пайдалана білген.Әр халықтың күнделікті өмір сүру, тұрмыс қажеттілігенен туындаған қарапайым өлшемдері болды.

8 слайд
Жылдамдық, қашықтық өлшемі . Мысалы: бие буындай жер,қой өрісіндей жер т.б. Салмақ ,көлем өлшемі. Мысалы: Қол басындай- халықтық өлшем, жұдырықтай,аузын арандай ашу- аузын кең ашу т.б. Уақыт, мезгіл өлшемі . Мысалы: Сүт пісірімдей уақыт- 20-15 минут жүрген арақашықтық. Ұзындық өлшемі. Мысалы: Биік найзадай үш молаға қарап тұрып,әлденелер есіне түсті. (С. Сейфуллин). Көлем- уақыт өлшемі . Мысалы: Қара құрттай қаптады-өте көп мөлшерде т.б. Жас өлшемі. Мысалы: Кәрі қойдың жасындай- жасы жетіп,қартаю. Жануарлар,құстар және өсімдіктер әлеміне байланысты қалыптасқан теңеулер.

9 слайд
Сонымен, адам кез келген нәрсені сипаттағанда, суреттегенде көбінесе теңеп, салыстыра отырып,өзінің ой- пікірін бейнелі түрде жеткізіп отырған. Үй жануарлары, жабайы аң- құс атаулары және өсімдік атаулары этностың ой- санасында, абстрактылы ұғымдар мен ассоциативті салыстырулар көңіл- күй сезімдерін бейнелі түрде беруде кеңінен қолданылатынын көреміз.Адамның сыртқы келбетін, ішкі жан- дүниесін, мінез-құлқын, іс- әрекетін, қимыл- қозғалысын, көңіл-күйін т.б білдіретін теңеулердің уәждік, образдық, фондық негіздері халықтың ақиқат дүние туралы білімдер жүйесінен хабар береді. Зерттеу барысында жиналған тілдік деректер қазақ тілінің сөздік қорындағы –дай,-дей, -тай, -тей тұлғалы теңеу мәнді тілдік бірліктердің өзіндік орны мен үлес салмағы бар екнін және өміршеңдігін аңғартады .

10 слайд
Пайдаланылған әдебиеттер: • Сыздық Рүстем Тіл ұлттық мәдениет ( ғылыми мақалалар жинағы) // Хатқа түскен сһз тағдыры.- Түркістан: Тұран,2005.-Б. 168-177 • Қайдаров Әмен Халық даналығы (қазақ мақал- мәтелдерінің түсіндірме сөздігі және зерттеу) .-Алматы: Тоғанай Т, 2004- 560 б. • Төлеубаев Абдеш Т. Қазақтың мал шаруашылығына байланысты кейбір көне сенімдері // Вестник АН Каз ССР.- 1984,№12 • Арғынбаев Халел , Тоқабай А, Сейтқұлова Жазира Қазақтың мал шарушылығына байлынысты наным- сенімдері // Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет- ғұрыптары. Т.І.- Алматы: Арыс, 2005.- 323 б.

11 слайд
Назарларыңызға рахмет!Жұмыстарыңызға сәттілік тілеймін!