#1 слайд
ОРХОН-ЕНИСЕЙ ЕСКЕРТКІШТЕРІ Тарих магист рі, аға оқытушы Найманбаева Л.А.

1 слайд

#2 слайд
ЖОСПАРЫ: 1. ОРХОН-ЕНИСЕЙ ЕСКЕРТКІШТЕРІ 2. ОРХОН-ЕНИСЕЙ ЕСКЕРТКІШТЕРІН ЗЕРТТЕГЕН ҒАЛЫМДАР 3. КҮЛТЕГІН ЖЫРЫ 4. ОРХОН ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ АУДАРЫЛУЫ

2 слайд

#3 слайд
Орхон-Енисей ескерткіштерінің зертелу тарихы Х VII ғасырдың екінші жартысынан басталады. Ең алғаш рет (1662 ж.) Орхон-Енисей жазуы жөнінде хабар берген адам – Амстердам қаласының бургомистрі Н.Витсен. ОРХОН-ЕНИСЕЙ ЕСКЕРТКІШТЕРІ

3 слайд

#4 слайд
1697 жылы Тобыл қаласының бояры С.Ремезовтың «Сібір қалаларының шөл далалары мен таулы жерлерінің чертежі» атты еңбегі жарық көрді. Сол еңбекте талас бойындағы «Орхон тасы» деген жер атап көрсетілді. Көне түркі жазба нұсқауларын зертеуші ғалымдардың пікірі бойынша, осы жер 1896-1898 жылдардағы талас ескерткіштері табылған тұсқа ға сай келеді. Ал Орхон-Енисей ескерткіштері үлгілерінің алғаш жарық көруі сібірде 13 жыл айдауда болған швед офицері Ф.И. Табберт – Страленбергтің атымен тығыз байланысты. Оның 1730 «Европа мен Азияның солтүстік және шығыс бөлімдері» атты еңбегінде көне ескерткіштер туралы көптеген қызғылықты аралаған Д.Е. Мессершмидтің күнделік жазбаларында да көне түркі жазбаларының кейбір үлгілері туралы деректер келтірілген.

4 слайд

#5 слайд
Орхон-Енисей әліпбиінің шығуы, түп-төркіні жөнінде түрколог ғалымдар арасында бірталай талас пікірлер бар. В.Томсон, В.Радлов., С.П.Толстов., П.Мелиоронский, С.Доннер, Е.Блоше Орхон-Енисей жазуының әріптерін арамей жазуынан тараған деп қарайды. Онда ол араб жазуымен негіздес болып шығады. Ғалымдардың айтуынша, арамей әріптері көне еврей, сирия әліпбиімен бірге финикия жазуының негізінде пайда болған. Осыған орай, В.Радлов, С.В.Киселев және И.А.Батманов жазуды шығыстан емес, батыстан келген болуы керек деп топшыласа; тарихшы С.Г.Кляшторный бұл әліпбидің Орта Азияға арамей әліпбиін қолданған иран тілді батыс көршілердің ауысуы ықтималдығын айтады. В.Томсон В.Радлов С.П.ТолстовОРХОН-ЕНИСЕЙ ЕСКЕРТКІШТЕРІН ЗЕРТЕУШІЛЕР

5 слайд

#6 слайд
П.Мелиоранский болса, керісінше, енисей, Орхон және талас әліпбиін сол кездегі «түркі тайпаларының талабы мен қажетін өтей білген, түркі тайпалары тілінің дыбыстық ерекшеліктерін дәл бере алған» деп бағалады. Г.Вамбери Орхон- енисей әліпбиінің ерекшеліктері жөнінде айта келіп: «Бұл әліпби ықшамды емес, сондықтан VI-VIII ғасырлардағы түркі тайпалары емес», — деп қарады. П.МелиоронскийГ.Вамбери

6 слайд

#7 слайд
1889 жылы орыс зерттеушісі Н.М.Ядринцев Орхон өзенінің бойына, Енисей өзені сағасынан табылған ескерткіштерден әлдеқайда үлкен белгісіз таңбамен жазылған зәулім қолдан қашалған төрт қабырғалы биік тасты көреді. Н.Ядринцев тасқа мынадай сипаттама береді: биіктігі – 3,5 метр, төменгі ені - 1,32 метр, жоғарғы жағының ені 1,22 метр. Биіктеген сайын жіңішкере береді. Жоғарғы бөлігі өрнектелген тастың төртжағы бірдей жазылған , батысқа қараған бетінде қытай жазуы да қалған. Қабырғасы бірдей руналық жазумен толған.  Н.Ядринцев

7 слайд

#8 слайд
1877 жылы басылып шыққан ерте русь және скандинавияның өнері өзара қатынастарына арналған тарихи еңбегінен соң Томсен оңтүстік сібірден табылған Орхон-Енисей ескерткіштерін зертеуге біржолата ден қояды. Ақыры 1893 жылы Орхон жазуының «кілтін» табады. Біздің ғалымдарымыздың көбісі осылай «кілтін» тапты деп жалпылама бір сөзбен ғана айтып жүр де, ал қалай тапқандығы туралы мәселенің ең қажетті жағы айтылмай келеді.

8 слайд

#9 слайд
Орхон-Енисей жазбалары Шығыс Түркі қағанатының қағаны Білге мен оның інісі Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан зор құлпытастарға қашап жазылған жыр жолдары болып шықты. Жырға арқау болған негізгі мәселелер - елдің тәуелсіздігі, береке-бірлігі. Күлтегін жырында  сегіз оқиға  баяндалған. Олар :

9 слайд

#10 слайд
1. Біріншісінде, қағанның өз халқына қарата айтқан үндеуі, 2. Екіншісінде Түрік Қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді, 3. Үшіншісінде түркілердің әскери жорықтары, 4. Төртіншісінде көршілес табғаштардың қастандық әрекеттері туралы әңгіме, 5. Бесіншісінде табғаш тайпасымен қатысу түркілерге қауіпті екендігі жөнінде, 6. Алтыншысы түркі халқының болашақты болжай алмауына өкіну. 7. Жетіншісі түркі халқының даңқын асырған қаған жөнінде, 8. Сегізіншісінде осы ескерткішті жыр қып жазуға түрткі болған жағдайларға тоқталады.

10 слайд

#11 слайд
ОРХОН ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ АУДАРЫЛУЫ Орхон ескерткіштерінің бүгінгі таңда орыс тілінде жарияланған аудармасының екі түрлі үлгісін атай аламыз. Біріншісі – қарасөз үлгісіндегі мағыналық аударма. Бұған В.В.Радлов., П.М.Мелиоранский, С.Е. Маловтардың аудармасы жатады. Екіншісі – И.Стеблеваның өлең аудармасы. Біріншіден Малов біздіңше ескерткіштің мазмұнын мағынсын беруді басты мақсат етіп қойған. Сондықтан да ондағы жыр шумақтары бүтіндей ескерілмей қалған. Екіншіден кейбір жеке сөздердің баламасын дәл бермеген және түп нұсқадағы кейбір сөздері түсіп қалған. Мәселен күлтегінге арналған кіші жазудың алғашқы шумағындағы білге сөзі түсіп қалған, оның керісінше күлтегінге арналған жазуда кездесетін сөзі түсіп қалған.

11 слайд

#12 слайд
Үйге тапсырма: • Орхон - Енисей ескерткіштерін зерттеген ғалымдар туралы конспект жазу.

12 слайд