Салт және сабақты етістіктер

1 слайд
Салт және сабақты етістіктер

1 слайд

2 слайд
Салт және сабақты етістіктердің қазіргі дифференциалдық белгілері тарихи ежелгі құбылыс па дейтін сұраққа жауап беруде мынадай екі ерекшелікті ескеру керек: біріншіден, қазіргі тілімізде қолданылатын бірсыпыра етістік түбір (не негіз) күйінде әрі салт, әрі сабақтылық мән береді. Ондай етістіктердің қай ыңғайда айтылғандығы тек сол контекс құрамында ғана айқындалады. Екіншіден, салт және сабақты етістіктер (лексикалық тұрғыдан) бірінен екіншісіне ауысып жатады. Ал мұндай ауысулар етіс қосымшалары арқылы іске асады. Мұның бәрі бір жағынан салт, сабақтылық категориясы мен етіс категориясының тығыз байланыстылығын танытса, екінші жағынан салт және сабақты етістіктердің өздеріне ғана тән арнайы морфологиялық форманттары жоқ топтар екенін көрсетеді.

2 слайд

3 слайд
Қазіргі қазақ тіліндегі: оқы, жаз, ұрыс, жүр, айнал, өт, ойна, қақ, жүз, қара, қама, т.б. етістіктер әрі салт, әрі сабақты қызметінде қолданыла алады: оқы кітапты оқы, кітаптан - оқы; жаз қағазды жаз, қағазға жаз, қара - малды қара, терезеге қара; ұрыс - баланы ұрыс; балаға ұрыс; жүр - үйге жүр, пешканы жүр; айнал - бұрышты айнал, бұрыштан айнал, т.б. Сөйтіп бір ғана етістік әрі табыс жалғауын, әрі контекстік қоршауға қарай барыс, шығыс, т.б. септік жалғауын керек ететін болып шығады.

3 слайд

4 слайд
Радлов сөздігіндегі: эң, эк, эг, іг, эй, ий, ій (бұл жерде түркі тілдеріне тән дыбыстық сәйкестіктерді айқын байқауға болады) көптеген түркі тілдерінде бір нәрсені ию, майыстыру мәнінде сабақты етістік мәнінде қалыптасқан. Бірақ барабин тілінде - салт етістік. Іл - түркі тілдерінің көпшілігінде бір нәрсені ілу - сабақты етістік, қазақ тілінде де сондай. Ал түрікмен тілінде бұл етістік салт мәнінде де кездеседі. Қоры - бір нәрсені, затты кору, яғни, түркі тілдерінің көпшілігінде-ақ қазіргі қазақ тіліндегідей. Сонымен қатар, алтай тілінде бұл етістік салт мәнінде де қолданылатын көрінеді.

4 слайд

5 слайд
Қон - етістігі түркі тілдерінің бәрінде дерлік салт мәнінде қолданылады. Ал телеуіт тілінде осы етістіктің сабақтылық мәнде табыс жалғауымен бір тіркесте жұмсалуы бар: ай парар йерін алты қонып, йыл парар йеріне иеті қонып. Айнал етістігі қазақ тілінде салт мәнінде де (бұрыштан айнал), сабақты мәнінде де (бұрышты айнал) айтыла береді. Радлов бұл етістіктің басқа түркі тілдерінде тек салт мәнінде ғана кездесетінін көрсетеді.

5 слайд

6 слайд
Қашқари да бір ғана етістіктің бірде салт, бірде сабақты мәнінде жұмсалуына едәуір фактілер келтіреді: үстерді - ол мене үстерді - ол мені жеңуге тырысты; ол қылмыш ышын үстерді - ол істелген ісінен тануға тырысты... Ічтүрді - ішкізді ; Ол мене сув ічтүрді - ол маған су ішкізді. Ічтүрді - сөзі де солай колданылады. Су ічірмеске сүт бер - су ішкізбеске сүт бер. Саған жамандық істегенге жақсылық істе дегені. Бұл үзінділерде: меңе үстерді -ышын үстерді, су(ды) ічтүрді, сув ічірмес параллельдері бар. Бұл фактілер, бір жағынан, ХІ ғасырда сабақты және салт етістік жіктелген категориялар болғандығын көрсетсе, екінші жағынан, қазіргі тілдегі тәрізді бір ғана етістіктің бірде салт, бірде сабақты мәнінде қолданылуы да едәуір кең етек алған құбылыс болғандығын дәлелдейді.

6 слайд

7 слайд
Қазақ тіліндегі қана сөзі (қан-а) тек қана салт етістік, ал оның сабақты түрі қанат. М. Қашқари сөздігінде - қана осы тұлғасында әрі салт, әрі сабақтылық мәнде ұшырасады: ер бурны қанады - салт етістік, ол атын қанады сабақты етістік. Еркеле - қазақ тілінде осы тұлғасында тек қана салт етістік, ал сабақтылық мән - еркелет тұлғасы арқылы берілді.

7 слайд

8 слайд
Сонымен, бірсыпыра етістіктердің әрі салт, әрі сабақтылық мәндерінде қолданылуы сондай мәндерді беруге байырғы етістік түбірінің бейтарап болғандығын байқатады. Салт және сабақты мәндердің айқын жіктеліп, сараланбаған кезінің қалдығы деп қазіргі тілдегі бір ғана етістіктің екі түрлі грамматикалық мағынада қолданылуын айтуға болады. Әсіресе, осыдан бұрын септік жалғауына байланысты айтылып кеткен мынадай бір ерекшелікке тоқталу керек: табыс жалғаулы сөздер V-VIII ғасыр ескерткіштері тілінде тек қана тура объектілік мәнде жұмсалып қоймайды, сондай-ақ мекен, мезгіл, мөлшер мәндерін де береді. Мұның өзі олардың (табыс жалғаулы сөздердің) әдетте сабақтылық мән бермейтін етістіктермен бір тіркесте жұмсалуынан барып туады. Мысалы: Алтун йысығ аса келтіміз. Ертіс үгүзүг кече келтіміз. «Алтун жерінен асып келдік. Ертіс өзенін кешіп келдік». Өтүкен йерір қонтымыз - Отүкен жеріне қондық. Чугай кузун, қара кумуғ олулур е-тіміз - Чуғай құзында, қара құмда отыр едік. Аны субуғ баралым - Аны суымен барайық. Ол тілде йоры (жорыту), йерле (жайласу, орна- ласу), елсіре (елсізден, жалғыз қалу) тәрізді етістіктер де табыс септігімен бір тіркесте қолданылған.

8 слайд

9 слайд
Бұл фактілер V-V ІІІ ғасыр түркі тілдерінде салт және сабақтылық категорияларының жіктелу - саралану процесін көрсетеді. Осыған ұқсас фактілер М.Қашқари сөздігінен де кездеседі. Ол қар қамуғ қышын інер, ашлық тарығ анын үнер (ол қалың қар қыста болар, астық егін сонан өнер). Ал Абулғазының «Шежіре-и-түрк» шығармасында (ХѴІІ ғ.) етіс қосымшаларының кейбір түбірлермен әбден жымдасуы кездеседі. С.Н. Иванов мына сөздерді сондай топқа жатқызып, бөліп көрсетеді: түген (түгесіп), ерген (үйрен), бошат (босат), өгрет (үйрет), үзат (ұзат, алыстат), адаш (адас, алдан), араш (жарас, келіс), кеңеш (кеңес, ойлас), аралаш (аралас), йаманлаш (жамандас), айлан (айнал, қазақ тіліндегі варианты - меттатезаның әсері), атлан (аттан), ачыклан (ашулан), таңлан тандан), бағлат (байлат), йашур (жасыр). Бұған қарағанда, түбірлер мен етіс қосымшаларының жымдасуы ертеден-ақ басталған процесс болса керек.

9 слайд

10 слайд
Етістіктердің салт, сабақты болып жіктелуінің морфологиялық тәсілі міндетін етіс қосымшалары атқарған. -н, -т аффикстерімен: айт (ай-т), қайт (қай-т) тәрізді етістіктер құрамындағы етіс қосымшаларын бүгінгі тілімізде байырғы түбірден ажыратып қарауға немесе оларды форма жасаушы деп атауға келмейді. Бұл сөздер құрамындағы етіс қосымшалары сөз жасаушы аффикстер қызметіне бейім. Қорық - салт етістік. Мұның сабақты тұлғасы - қорық(ы)т) , қазіргі тілде де, ескерткіштер тілінде де осы түбірден тараған қорқыныш сөзі бар (қоркунч, қорқынч) , соңғы -ш-ч-қимыл есім тұлғасы; -ын -ч. Сонда өзіндік етіс тұлғасы ескіріп, күрделі аффикс құрамында ғана сақталған.

10 слайд

11 слайд
Бұған қарағанда, о баста қорық бейтарап етістік, салт мәні, -н арқылы, сабақты мәні -т арқылы жасалған. Оян - салт етістік, оят - сабақты етістік. Қазақ тілінде бұл екі сөздің байырғы түбірі ойя қимыл есімі құрамында (оя-ойа) ұшырасады. Соңғы факт бір кездерде түркі тілдерінде бейтарап мәнде қолданылған оя - кейбір түркі тілдерінде ой түрінде де ұшырасады.

11 слайд

12 слайд
-л, -р аффикстері : құтыл салт етістік, құтқар сабақты - етістік. Ортақ түбір құт бейтарап сөз болса керек.Малов бұл етістіктің қутрул (салт мәнді) тұлғасын да көрсетеді. Севортян бұл етістікті азербайжан тіліндегі гуртул, гуртар етістіктерімен түбірлес; қазақ тіліндегі құтыл (қутул) қысқарып, ықшамдалған түрі деп қарайды. Егер олай болса, ортақ түбір гурт (ғұрт)-р тұрақсыз дыбыс) болады.-л, -т аффикстері: тарт - сабақты етістік, салт тұлғасы - тартыл. Алайда оны тармас етістігімен салыстырсақ, мәндес ортақ түбір тар шығады. Сонда тарт құрамындағы -т қосымша. Қазақ тілінде тарыл, тарын етістіктері тек салт мәнінде айтылады.

12 слайд

13 слайд
М. Қашқари етіс форманттарымен келген сөздерді түсіндіре келіп, олардың қайсысын да салт және сабақты етістіктердің морфологиялық тәсілдері ретінде қарастырады. Мысалы: -р(-ыр) қосымшасы туралы айтқанда, оның бірнеше мағыналық мәнерлерін түсіндіре келіп, былай деп жазады: «Р» әрпі етістікті сабақты етістікке айналдырады. Ер суу кечті - адам судан өтті. Бұл сөйлемде кечті сөзі салт мәнінде. Аны суудан кечүрді сөйлемінде бұл етістікке -р қосылып, сабақтыға айналған».

13 слайд

14 слайд
Сонымен, салт және сабақты етістіктер, айналып келгенде, тарихи категория. Салт, сабақтылық мән етіс категорияларында даму барысында жіктеліп жүйеленген. Қазіргі тіл құрамында бұлардың екі түрлі тәсілмен (семантикалық және морфологиялык) көрінуі де соны дәлелдейді. Етістіктердің грамматикалық класс ретінде қалыптасуының Н.К. Дмитриев ұсынған сатыларын еске алсақ, есім-етістік синкретикалык түбірлердің морфологиялық жіктелісінің басты тәсілі - етіс қосымшалары болған. Осы ретте бұлар сөз жасаушы қызметін атқарғандығы айқын. Істің субъектіге, не объектіге қатынасы арнайы қосымшалар арқылы көрінуі бүгінгі тіл құрамының морфологиялык өзгерісінен ғана байқалып қана қоймайды, қазір түбір деп ұғынылатын кей сөздерді өзара салыстырудан да аңғарылады.

14 слайд

15 слайд
1. Қазақ тілінде ұялас әрі мәндес ретінде ұғынылатын жақ, жан, қайт, қайыр тәрізді етістіктердің бірі салт мәнінде (жан, қайт) ұғынылса, екінші варианттары сабақты ретінде ғана ұғынылады . 2. Бірақ олардың қайсысы да ортақ түбірлерден (-қай, - жа) тарағандығы, ал соңғы аффикстер арқылы салт немесе сабақты мәнге ие болғандығы айқын. 3. Сөйтіп мұнда да бейтарап түбірлердің арнаулы аффикстер арқылы грамматикалық мәнге жіктелуін көреміз.

15 слайд

16 слайд
Сабақты етістік. Ескерткіштер тілінде табыс жалғаулы сөзді керек ететін сабақты етістіктер де кездеседі. Бу сабымынед- гүті есіді - Бұл сөзімді (жақсы тында! Чығай будунығ байқыл- тым, аз будунығүкүш қылтым - Кедей халықты бай кылдым, аз халықты көп қылдым. Қағаным.., өтүнтүк өтүнчімін есідү бер-ті - Қағаным... өтінген өтіншімді ести берді. Аны біл-Оны біл! Салт етістік. Ескерткіштерде табыс септікті қажет етпейтін салт етістіктер де кездеседі. Иеті иегірмі йашыма танут тапасүледім - Он жеті жасымда таңғүттарға қарсы аттандым. Бір йылқа біш йолы сүңүсдіміз - Бір жылда бес рет соғыстық. Күлтегін қой йылқа йеті йегірміке учды - Күлтегін қой жылдың он жетісінде қайтыс болды. Қырқ азда йантымыз - Қырқ аздан қайтгық. Түргеш қағанта көрүг келті - Түргеш қағаннан тыңшы (хабаршы) келді.

16 слайд

17 слайд
Қорытындылай келе салт және сабақты етістіктердің қалыптасуы, жіктелу жолын былай деп жобалауға болады: ең әуелі бейтарап түбірлердің контекстік қоршау ыңғайында салт не сабақты ретінде қолданылуы, содан кейін етіс аффикстерінің қалыптасуы, солар арқылы етістіктердің сабақтыға немесе салтқа айналуы.

17 слайд

18 слайд
Етіс категориясы – тілдің грамматикалық жүйесінде көрнекті орын алатын қимыл, іс- әрекеттің, субьекті мен обьекті арасындағы әртүрлі қатынасын білдіретін, белгілі қосымшалар жүйесі арқылы жасалатын етістіктің лексика- грамматикалық категорияларының бірі. Көне түркі жазба ескерткіштерінде етіс категориясы жиі ұшырасады. Ол іс істеуші адамға немесе іспен байланысты затқа іс-әрекеттің белгілі қарым- қатынасын білдіреді. Ескерткіштерде төмендегідей 4 түрлі етістің түрі бар: өздік етіс, өзгелік етіс, ырықсыз етіс, ортақ етіс.

18 слайд

19 слайд
Көне түркі тілінде істі, қимылды істеушінің басқа біреу емес, тіке өзі істейтіндігін, я істегендігін білдіретін өздік етістер де кездеседі. Олар сабақты етістіктің түбіріне – н, -ын, -ін, ун, үн жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады: өтүн – өтін, атлан – аттан . М.Томанов: «ҮҮШ ғасыр ескерткіштері тілінде –н аффиксі мынадай орындарда жұмсалған: өзінің тура мәнінде, яғни іс-әрекет иесі сөйлеушінің өзі екендігін білдіреді: өзім сақынтым, анча сақынтым (өзім қайғыландым.., қатты уайымдадым), – дейді.

19 слайд

20 слайд
М.Қашқари –н аффиксінің ырықсыз мәнде қолданылатындығын көрсетеді: «Бірінші, басқалардың жәрдемінсіз, істеушінің бір өзі істегенін аңғартады…Ол евге барынды – ол үйге барды. Екіншіден, істі істеуші ешкімнің жәрдемінсіз өзі істегендігін білдіреді: ер алымын алынды – қарыз берген адам қарызын бір өзі өндіріп алды ». Қазақ тілінде майланды, тазаланды, әдеміленді, сыланды т.б. етістіктер өздік етіс мәнін де, өзгелік етіс мәнін де береді. –Н тұлғасының мұндай екі түрлі функциясы, бір жағынан, түбір етістіктің мағынасына байланысты.

20 слайд

21 слайд
Ырықсыз етіс қосымшасы -л (-ыл, -іл) V-VIII ғасыр ескерткіштерінде мынадай орындарда өзінің тура мәнінде - ырықсыз етіс мәнінде қолданылған: Түрк будун, қанын болмайын. Табғачда адырылты, қанланты. Өздік етіс мәнінде қолданылады: Білге Тонуқуқ бен өзүм Табғач іліне қылынтым.-л тұлғалы етістіктер ескерткіштер тілінде кейде бірле шылау сөзімен қосарлана жұмсалады: Табғач будун бірле түзелтім. Оғыз будун тогуз татар бірле тіріліп келті.

21 слайд

22 слайд
Махмуд Қашқари -л аффиксінің мынадай қызметін көрсетеді: 1) Жаңа етістік жасайды; 2) ырықсыз етіс жасайды; 3) салт етістіктен ырықсыз етіс жасайды; 4) «дербес» етістік жасайды. Қашқари айтып отырған -л аффиксінің бірінші қызметін желінді етістігінің құрамындағы -л аффиксінің мәнімен шендестіруге болар еді. Қазақ тілінде же етістігінің ырықсыз етіс тұлғасы жел емес, желінді. Соңғы тұлға -л аффиксінің мағынасының көмескіленуінен к...

22 слайд