Тарихи фонетика

1 слайд
Т А Р И Х И Ф О Н Е Т И К А . Д Ы Б Ы С Т А Р Ж Ү Й Е С І Н І Ң Т А Р И Х Ы О Р Ы Н Д А Ғ А Н : Ж А М А Л А Й Ж А Н М О Л Д А Ғ А Л И Н Ұ Р Ш А Т

1 слайд

2 слайд
Тіл тарихы тіл құрамындағы жеке элементтердің тарихы ғана емес - тілдік құралдар жүйесінің, солардың өзгеріп, дамуының тарихы. Тілдің фонетикалық жүйесінің тарихы немесе тарихи фонетика жеке дыбыстардың немесе жеке фонетикалық құбылыстардың өзгеру, даму тарихы ғана емес, ең алдымен фонетикалық заңдылықтар, фонетикалық құбылыстар жүйесінің тарихы болып табылады.

2 слайд

3 слайд
Дыбыстық ұғым немесе дыбыс жайлы ұғым тарихи салыстырма әдісімен және іштей қайта құру, реконструкция әдісімен туыс тілдер мен диалектілер материалдарын зерттеудің соңғы,ақырғы нәтижесі болып табылады. Айталық, отандық түркология “тірі” және “өлі” тілдерді тарихи-салыстырма әдіспен зерттеу арқылы түркі тілдері тарихында р>з>й, д//т>з>й, ағ//ығ//уғ//ег//іг>у//й ауысуларының болғандығын анықтаса, қазіргі тіл фактілерін өзара салыстыру арқылы (яғни, ішкі қайта құру әдісімен) қазақ тілінде сол ауысулардың р>з, д>й, к//қ, у//й тәрізді іздері сақталғандығын айқындады.

3 слайд

4 слайд
Сондай - ақ ішкі қайта құру әдісін қолдану арқылы қазіргі қазақ тілінде кейбір сөздердің бас шенінде айтылатын ж және н, а және ы, а және е, ы және і дыбыстары бір-бірінен ерекше фонетикалық құбылыс емес, бір ғана дыбыстың әр түрлі көріністері екенін айқындауға да болады. Мысалы: жайқалу және найқалу, арс-арс және ырс-ырс, жалт етті, жылт етті, аңқаңдау және еңкеңдеу, ырқ- ырқ және ірк-ірк тәрізді параллельдер құрамында аталған дыбыстар бірінің орнына екіншісі айтылған, бірақ бір- бірінен лексикалық дербес мағыналы сөз жасалмаған.

4 слайд

5 слайд
Дыбыстар жүйесінің мәнді бөлігі фонема. Дыбыстық құрамдары бірдей, бірақ мағынасы басқа-басқа сөздер фонема арқылы ғана бір-бірінен ажырап түсініледі. Екінші сөзбен, сөз мағынасы фонема арқылы ғана айқындалады. Сөз құрамындағы дыбыстың фонемалық қызметі қарама-қарсы қатынаста ғана көрінеді. Мысалы: ал, әл, ел сөздерінің құрамындағы дауысты дыбыстық фонема екендігі осындай қарама-қарсылықта ғана анықталса, шал, сал, қал, бал, тал сөздері құрамында басқы дауыссыздардың фонемалық қызметі де осы қарама-қарсы қатынаста көрініп тұр. Фонема сөздің мағынасының айырмашылығын көрсететін белгі. Фонема дыбыстық құрамы ұқсас сөздердің мағыналық дербестіктерін белгілеуде белгілі бір фонетикалық ерекшеліктерге сүйенеді. Айталық бол, бел сөздерінің құрамында о, е дауыстыларының фонемалық сапасы еріндік- езулік жасалу жолдарына негізделген.

5 слайд

6 слайд
Ғылымда “Орхон- Енисей жазба ескерткіштері” дейтін атпен белгілі көне түркі тілінің фонетикалық жүйесі қазақ тілі құрамында негізінен сақталғанымен, дыбыстық құрамда жеке дыбыстардың қолданылуында едәуір өзгерістер болғанын көреміз. Көне түркі тілінің нұсқалары руникалық жазу арқылы жетті. Ал, руникалық жазу тілдің морфологиялық құрылымына негізделген. Сондықтан да ол жазу жеке фонеманың өзіндік сипатынан гөрі фонемаларды бір- бірінен дербестейтін айырмашылықтарды белгілеген.

6 слайд

7 слайд
Фонемалардың айырым белгілері — фонемаларды бір- бірінен ажырататын белгілер. Мысалы : т—д дыбыстарыны ң айырым белгілері — олардың бірінің қатаң, екіншісінің ұяң екендігі с—з дыбыстарының айырым белгілері — бірінің шұғыл, екіншісінің ызыңа—ә дыбыстарыны ң айырым белгілері — олардың жуан-жіңішке екендігіне байланысты.

7 слайд

8 слайд
• Көне түркі тілінде 8 дауысты дыбыс болған: • а, е, ы, і, о, ө, ү, у. • Ашық дауыстылар: а, е. • Қысаң дауыстылар: ы, і, у, ү. • Жартылай ашық дау-р: о, у. • Жасалу орнына қарай жуан дау-р: а, у, о, ы; • Жіңішке: е, ө, ү, і; • Ерін қат-на қарай: езу дауыстылар: а, е, ы, і; • Ерін дау-р: о, ө, у, ү. • Қазіргі қазақ тілінің дауыстылар жүйесі • 13 дыбыстан құралған: а, о, е, ы, і, о, ө, ұ, ү, и, у, ю, я. • Соңғы төртеуі дифтонгтар. • Жуан дауыстылар: а, о, (у), ұ, ы. • Жіңішке дауыстылар: ә, е, (и), ө, ү, і. • Ашық дауыстылар: а, ә, е, о, ө. • Қысаң дауыстылар: ы, і, (и), (у), ү. • Еріндік дауыстылар: о, ө, ұ, ү, (у). • Езулік дауыстылар: а, ә, е, э, ы, і, (и).

8 слайд

9 слайд
Жеке дауыстылардың дамуы

9 слайд

10 слайд
Ә дыбысы а, е дыбыс жұптары қатарына фонемалық мән алады, ал, ел, әл сөз жұптарын салыстырғанда, а сөз мағынасын айырушы қызметте екені мәлім . Су, бу, келу, кету сөздерінің құрамындағы у дыбысын қазақ тілі грамматикаларында дифтонг дыбыс деп қарайды. Қазіргі тілдердің материалдарын салыстырып қарайық: хақас – суғ, тува, шор – сук, башқұрт – һыу, қазақ – су, қырғыз – суу, т.б.

10 слайд

11 слайд
Осы сияқты и дыбысының шығуы туралы да айтылып жүр. Көне түркі тілінің фактілерін салыстырайық: йығ жи, йығыл жиыл, т.б. Қазіргі түркі тілдерінің материалы да осыған ұқсас: шор пег, басқа тілдерде бег/бек, қазақ тілінде бек/би/бій. Мұнда мынадай дыбыс сәйкестігі көрінеді: ығ//еғ> и //ій. Дифтонгілер мен созылыңқы дауыстылардың шығу ізінің бірлігін мына ерекшеліктерден де көруге болады: кейбір сөздер құрамында ғ немесе г дыбысының дауыстылармен тіркесі қазақ тілінде дифтонгіге, қырғыз тілінде созылыңқыға сәйкес болса, кейбір сөздер құрамындағы дифтонг не созылыңқыға ғ не г дыбысының элизияға ұшырауының натижесінде қалыптасқандығы байқалады: қуғу – қуу – қу.

11 слайд

12 слайд

12 слайд

13 слайд

13 слайд

14 слайд
Сонымен қатар, қазақ тілінде сөз басында айтылатын ұ дыбысы көне түркілік у мен ғ дыбыс тіркестерінен сәйкес болатыны да бар: оғлан (ұлан), оғыл (ұл), оғры (ұры). Көне түркі жазбаларының тілінде оқша («Құдатқу біліг») оқша («Манихей ескерткіші») мағыналас сөздер кездеседі. Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерінде әдеби тілдегі о дыбысына ұ ның сәйкес келуі жиі кезедесетін құбылыстардың бірі: Құлдану – қолдану, ұяну – ояну, сұрақы – сорақы, керісінше әдеби тілдегі ұ дыбысына о сәйкес келеді: оқсайды – ұқсайды, орпақ– ұрпақ.

14 слайд

15 слайд
Башқұрт татар тілдер вокализмінің тарихи даму ерекшеліктеріне лайық ө дауыстысы біршама қысқарып ү ге айналғанда, керісінше ү дыбысы сәл кеңейіп ө ге айналған. Сөйтіп қыпшақ тобындағы тілдер ішіндегі ескі тіркілік ө дыбысы ү ге, керісінше ескі түркілік ү ге сәйкестігі келіп шығады: көл күл, көз күз, үч өч, өз, күн көн. Көне түркі тілінде ү дыбысы екінші, үшінші буындарда да айтылған. Осы кейінгі буындарда айтылған көне түркілік ү қазақ тілінде әбден қысқарып дилабилизацияға ұшыраған. Мысалы: өкүнүч, түгүнчүк, үгүр, үчүн, түшүр тәрізді сөздер қазақ тілінде өкініш, түйіншік, үшін, үйір, түсір дәрізді дыбысталады.

15 слайд

16 слайд
Қазақ тіліндегі і көп реттерде көне түркілік осындай дыбыстың жалғасы, соның орныққан түрі деп қарауға болады. Көне түркі тіліндегі іш, іште, бірсөздері құрамындағы і дыбысы қазақ тілінде сол сапасында қалған: іс – істе, бір түрінде дыбысталады. Сонымен қатар бірсыпыра тілдерден ескі түркі тіліндегі й, і дыбысына е –нің сәйкестігі де кездеседі. Мысалы, алтай, хакас, шоһ тілдерінде кім есімдігі кем болып айтылады.

16 слайд

17 слайд
Қазіргі түркі тілдерінде а, ы сәйкестіктері бар. Қазақ тілінің говорларында кездеседі. Түркітанушылар шығу тегі яғни генезисі бір дейді. Мысалы: азмаз - азмыз;тымақ – томақ. Тува тілінде – тырт, ындығ, ында, хырын, басқа тілдерде – тарт, алдағ (андай) алда, қырын. Якут тілінде – сыт, сырдых, ый, ыл, ыт, басқа тілдерде – чат (йат), жат, чарых, йарық, ай ал, ат (ату).

17 слайд

18 слайд
Көне жазбалар тілінде е, і сәйкестігі байқалады.Қазақ түркі тілдерінің біразында осы сәйкестік сақталған. Бұл туралы В. Радлов “а дыбысының і-ге айналуы түркі тілдерінде 14 ғасырдан кейін болған және оның өзі мына жолмен жүрген: түркі түбіріндегі а дыбысы қазіргі Қырым татарлары, Әзербайжан тілдерінде жартылай ашық е дыбысына көшкен. Кейін қысаңдап күшейе түсті де Орал, Волга бойы тілдерінде қарқынды таңдай артикуляциясымен айтылатын і дыбысына көшті дейді”.Осы пікірді ескерсек қазақ тіліндегі і вокализмі этимологиялық жағынан е - мен байланысты болып шығады.

18 слайд

19 слайд
Ә Р Б І Р Д АУ Ы С Т Ы Д Ы Б Ы С Т Ы Ң М Ы Н А Д А Й Е Р Е К Ш Е Л І К Т Е Р І Б А Р. М Ә Т І Н Д Е РД Е С Ө З Б АС Ы Н Д А Ж Ә Н Е С Ө З О Р ТАС Ы Н Д А А , Е Д АУ Ы С Т Ы Л А Р Ы Ө Т Е С И Р Е К К Е ЗД Е С Е Д І . ОЛ А Р Т Е К Т Ө М Е Н Д Е Г І Д Е Й Б І Р Е Н - СА РА Н С Ө ЗД Е РД Е Ғ А Н А Ж АЗ Ы Л А Д Ы . • Сөз басында: • ачсық – аш • атын - оның атын • Сөз ортасында: • апам - менің апам

19 слайд

20 слайд
К Ө П Ш І Л І К Ж А Ғ Д А Й Д А А , Е Д АУ Ы С Т Ы Л А Р Ы С Ө З БАС Ы Н Д А К Е ЗД Е С П Е Й Д І , Б І РА Қ О Қ УД А ОЛ А Р Е С К Е Р І Л Е Д І . • а сөз басында: адағ, адақ – аяқ адғыр - айғыра • сөз ортасында: қаған – қаған йағы - жау, дұшпана • сөз соңында: бунча – осынша йазықта - жазыққа е сөз басында: екінті – екінші едгү - игі, жақсы е сөз ортасында: йір, йер – жер емгек – еңбек е сөз соңында: білге - білгіш, дана йеме - және, тағыда

20 слайд

21 слайд
Қ Ы СА Ң Е ЗУЛ І К , Т І Л А Л Д Ы “ Ы ” Ж Ә Н Е Т І Л А Л Д Ы “ І ” Д АУ Ы С Т Ы Д Ы Б Ы С ТА Р Ы Н Ы Ң О Р Н Ы Н А Қ ОЛ Д А Н Ы Л А Д Ы . С Ө ЗД І Ң Б А РЛ Ы Қ Ш Е Н І Н Д Е К Е Л Е Б Е Р Е Д І . • ы сөз басында: ыдуқ – қасиетті ычқын - ышқыну • ы сөз ортасында: йыл - жыларығ - таза, ару і сөз басында: ічре - ішкеіні – іні і сөз ортасында: кійік - киік кісре - кейін, соң і сөз соңында: йерші – жершіл ічрекі - іштегі

21 слайд

22 слайд
Ж І Ң І Ш К Е , Т І Л А Л Д Ы , А Ш Ы Қ Е Р І Н Д І К “ Ө ” Ж Ә Н Е Ж І Ң І Ш К Е , Т І Л А Л Д Ы , Қ Ы СА Ң “ Ү ” Д АУ Ы С Т Ы Д Ы Б Ы С ТА Р Ы Н Ы Ң О Р Н Ы Н А Ж Ұ М СА Л А Д Ы . М Ә Т І Н Д Е РД Е Ө Д Ы Б Ы С Ы Т Е К С Ө З Б АС Ы Н Д А Ж Ә Н Е Б І Р І Н Ш І БУ Ы Н Д А РД А Ғ А Н А Ж А З Ы Л А Д Ы . • ө сөз басында: өд – уақыт өз – өз • ө сөздің бірінші буынында: көңүл - көңіл, жүрек төрүг - заңды, өкіметті

22 слайд

23 слайд
ЖО Ғ А Р Ғ Ы ТА Ң Б А Ү Д АУ Ы С Т Ы Д Ы Б Ы С О Р Н Ы Н А Ж Ұ М СА Л Ғ А Н Д А Ж І Ң І Ш К Е С Ө ЗД Е РД І Ң Б А РЛ Ы Қ Ш Е Н І Н Д Е К Е ЗД Е С Е Б Е Р Е Д І . • ү сөз басында: үч – үш үчүн – үшін • ү сөз ортасында: күн – күн түпүт – тибет • ү сөз соңында: ілгерү – ілгері кү - дыбыс, хабар

23 слайд

24 слайд
Үлкен Күлтегін Көрүр көзім көрмез тег, білір білігім білмез тег болты. Өзім сақынтым (қайғырдым). Өд теңрі йасар, Кісі оғлы қоп өлгелі төрүміс (туған екен). анча сақынтым! Көзде йаш келсер, еті де көңүлте сығыт келсер, йантуру (жандырып) сақынтым! Қатығ ды (да) сақынтым! Күлтегін қон йылқа йіті йегірміке учды, тоқузынч ай йеті отузға йоғ ертүртіміз (ас бердік).

24 слайд

25 слайд
• Ерді ашын татурған, • Иавлақ йағығ қачурған, • Оғрақ сү-сін қайтарған, • Басты өлүм ахтару. • Йағы отын очүргэн. • Тойдын аны көчүргэн, • Ішлэр үзүб кечүргэн, • Тегді ақы өлдүрүр. • Уйғур таба башланып • Мыңлақ елін ачтымыз. • Асын жұртқа таттырған, • Жаман жауды қашырған, • Оғрақ әскерін қайтарған , • Өлім оны жерге көмді. • Жауының отын өшірген • Қамалдан оны көшірген • Істерді қиын кешірген, • Оғлан уақыттың өлтірер оғы тиді. • Уйғыр жаққа бет алып, • Мыңлақ еліне астық.

25 слайд

26 слайд
• 1. Атасы ачығ алмыла йесэ, оғлының тісі қамар. Атасы ащы алма жесе, ұлының тісі қамалар. • 2. Көздэн йыраса, көңүлдэн йемэ йырар - Көзден жырақтаса, көңілден және жырақтар. • 3. Ачвы нечэ ал білсэ, азығ анча йол білір - Аушы неше айда білсе, аю сонша жол білер. • 4. Йазыда бөрі улыса, евдэ ыт бағры тартысур - Қырда бөрі ұлыса, үйде аит бауры (іші) ашиды. • 5. Ағыз йесэ көз уйазур. • 6. Тіріг есэн болса, таң өкүш көрүр - Тірі адам есен болса, таң қалар нәрсені көп көрер. • 7. Қулан қудуғқа түшсэ, қурбақа айғыр болур. • 8. Арслан көкрэсэ, түшсэ, қурбақа айғыр болур. • 9. Інген еңрэсэ, боту бозлар. • 10. Йазын қатығланса, қышын севнүр, кічікдэ қатығланса, улғазу севнүр - … тырысса … улғайып.

26 слайд

27 слайд
К Ө Н Е Т Ү Р К І Т І Л І Н Д Е 1 6 Д А У Ы С С Ы З Ф О Н Е М А Б О Л Ғ А Н . О Л А Р М Ы Н А Л А Р : Б , П , Д , Т , К - Қ , Г - Ғ , Й , Ч , С , Ш , З , М , Н , Ң , Л , Р . Ж А З У Д Ы Ң Д А У Ы С С Ы З Д А Р Д Ы Б Е Л Г І Л Е Й Т І Н Т А Ң Б А Л А Р Ы , С О Ғ А Н С Ә Й К Е С 3 Т Ү РЛ І Т О П Қ А Б Ө Л І Н Е Д І : Ж УА Н Д А У Ы С Т Ы Л А Р М Е Н Б І Р Т І Р К Е С Т Е А Й Т Ы Л А Т Ы Н Д А У Ы С С Ы З Д А Р : Б , Д , Ғ , Қ , Л , Н , Р , С , Т , Й ; Ж І Ң І Ш К Е Д А У - М Е Н Б І Р Т І Р К Е С Т Е А Й Т Ы Л А Т Ы Н Д А У Ы С С Ы З Д А Р : Б , Д , Ғ , К , Л , Н , Р , С , Т , Й ; Ж УА Н Д А У Ы С Т Ы Л А Р М Е Н Д Е Ж І Ң І Ш К Е Д А У Ы С Т Ы Л А Р М Е Н Д Е А Й Т Ы Л А Т Ы Н Д А У Ы С С Ы З Д А Р : М , Н , Ң , П , Ш , Ч , З .

27 слайд

28 слайд
Қ А З І Р Г І Қ А З А Қ Т І Л І Н Д Е 2 5 Д А У Ы С С Ы З Б А Р : Б , В , Г , Ғ , Д , Ж , З , Й , К , Қ , Л , М , Н , Ң , П , Р , С , Т , Һ , Ф , Х , Ц , Ч , Ш , У . Б Ұ Л А Р Д Ы Н І Ш І Н Д Е Һ Д А У Ы С С Ы З Ы К Е Й Б І Р Ш Ы Ғ Ы С С Ө З Д Е Р І Н Д Е , В , Ц , Ч Д А У Ы С С Ы З Д А Р Ы Н Е Г І З І Н Е Н О Р Ы С Т І Л І А Р Қ Ы Л Ы К І Р Г Е Н Х А Л Ы Қ А Р А Л Ы Қ С Ө З Д Е Р Д Е , Қ А Л Ғ А Н 2 0 Д А У Ы С С Ы З Қ А З А Қ Т Ы Ң Б А Й Ы Р Ғ Ы С Ө З Д Е Р І Н Д Е Қ О Л Д А Н Ы Л А Д Ы . Д А У Ы С С Ы З Д Ы Б Ы С Т А Р Д А У Ы С Қ А Т Ы Н А С Ы Н А Қ А Р А Й 3 - К Е Б Ө Л І Н Е Д І : Қ А Т А Ң Д А У Ы С С Ы З Д А Р : П , К , Қ , Т , С , Ф , Х , Ц , Ч , Ш Щ ; Ұ Я Ң Д А У Ы С С Ы З Д А Р : Б , В , Г , Ғ , Д , Ж , З ; Ү Н Д І Д А У Ы С С Ы З Д А Р : Р , Л , М , Н , Ң , У .

28 слайд

29 слайд
Әдебиеттер тізімі: 1. Томанов, М. Т. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы, Алматы : Мектеп, 1988. - 264 б. 2. Томанов, М. Т. Қазақ тілінің тарихи грамматикасы [Текст] : фонетика, морфология / М. Т. Томанов. - Алматы : Мектеп, 1981. - 206 б. - 80.00 тг. 3. Қосымова, Гүлбану, Қазақ тілінің тарихи грамматикасы [Текст] : оқу құралы / Г. Қосымова. - Алматы : Баянжүрек, 2006. - 140 б. 4. https://stud.kz/referat/show/99849#&gid=1&pid=8

29 слайд

30 слайд

30 слайд