Тарихи және мәдени ескерткіштер.

1 слайд
СЕМЕЙ МЕДИЦИНАЛЫҚ КОЛЛЕДЖ БАТИШЕВ ЖУМАБЕК АЛПЫСБАЕВИЧ ТАРИХ ПӘНІНІҢ МҰҒАЛІМІ

1 слайд

2 слайд
ЖАҢА ТАҚЫРЫП: «Тарихи және мәдени ескерткіштер, қазақ халқының әдеби және музыкалық мұрасы.»

2 слайд

3 слайд
Сабақтың мақсаты: Қазақтың дәстүрлі музыкалық мәдениеті ұлттық мерекелер жайлы мағлұмат беру.

3 слайд

4 слайд
1. Қазақтың дәстүрлі музыкалық мәдениеті. Ұлтымыздың бүкіл рухани игілігі 20 ғасырға дейін жазбасыз түрде дамып, ауыздан-ауызға, әкеден балаға, ұстаздан- шәкіртке, өткеннен - болашаққа жеткізіліп отырған. Шаруашылықтың көшпенді және көшпенді емес түрі ұлттық аспаптардың музыкалық дәстүрлердің ерекшеліктерін, қазақ қоғамының өмірі мен тұрмысының, сөздік және ақындық көркемөнердің біртұтастығын көрсетеді. Музыка өзінің алғашқы кезеңінде ескі көшпелі қоғамның қажеттілігінен туып, ірі діни және тұрмыстық салт-дәстүрлермен біртұтас дүниеге айналды. Қазақ этносының қалыптасу кезеңінде пайда болған ірі эпикалық баяндаулар – жыраулар орындауындағы жырлар әртүрлі дәстүрлермен байланысты болды.Халық жадында жүзден аса эпос сақталған, олар мың өлең жолынан тұрады, қыл қобыз немесе домбыра арқылы орындалған. Халық шығармашылығының сүйікті жанры, батырлық және лирикалық – тұрмыстық эпостар қатарында “Қобыланды”, “Алпамыс”, “Ер - Тарғын”, “Қамбар”, “Қыз-Жібек”, “Қозы - Көрпеш - Баян сұлу”, “Еңлік және Кебек” жырларын айтуға болады. Бұлар қазақ тарихына қатысты нақты оқиғаларды аңыз, мифологиялық түрде жеткізеді. Халық музыка аспаптарының көне үлгісі ретінде кейін пайда болған күй де - өзінің бастапқы кезеңінде магиялық міндеттерді атқарған. Екі дәстүрдің – эпикалық және аспаптық дәстүрдің шығуы халық санасында атақты әулие – Қорқыт есімімен (бірінші жырау және шаман, “күй атасы” және қыл–қобызды жасаушы алғашқы шаман есімімен) байланысты. Қорқыт өзінің ұрпағына ұлы мұра – қобыздық күйлер - “Қорқыт”, “Желмая”, “Тарғыл тана”, “Елімай”, “Ұшардың ұлуы” сияқты және т. б. шығармалар қалдырды. Олардың бір бөлігі дыбысты беру сипатымен ерекшеленді және табиғаттың табиғи дауыстарын, өмір, өлім, тұрмыс туралы философиялық ойларды берген. Барлық шығармаларда, бір күйден екінші күйге көшкенде музыкалық әуендер бір немесе бірнеше рет қайталанады. Көк тәңіріне, рухтарға бағытталған бұл дыбыстар қобыз үнінде тірілгенде жаңа реңк алады. Домбыра мен сыбызғы аспаптарының даму тарихы да ғасырлар қойнауына кетеді. Домбыраның пайда болуы туралы мынадай археолгиялық қазбалар мәлімет береді: ежелгі қала Хорезмді қазғанда екі шекті аспапта ойнап тұрған музыканттардың терракотты бейнелері табылған. Ғалымдар екі мың жыл бұрын Хорезм қаласынан табылған екі шекті аспаптардың қазақ домбырасымен ұқсастығын және оның Қазақстан территориясында тұрған ертедегі көшпенділердің қолданған аспаптарының бірі деп бағалайды. Домбыра және сыбызғылық музыканың көне үлгілеріне құстар мен жануарлардың атауларымен күй – аңыздар жатады – “Аққу”, “Қаз”, “Нар”, “Ақсақ қыз”, “Ақсақ құлан” батып бара жатқан балалар мен аңдар туралы - “Жорға аю”, “Зарлау”, “Жетім қыз” және т. б. күй – аңыздар. Бұлар ерте кездегі діни сенім – нанымның, әдет-ғұрыптың жаңғырығын осы күнге дейін алып келген. 19 ғ. таман ғана қазақ музыкасы өзін шектеген дін мен дәстүрлерден арылып, дербес көркемдік шығарма ретінде дами бастаған. Бұл кезең – шын мәніндегі ұлттың рухани жаңаруы, аспапты, әндік, ақындық өнер сияқты негізгі халықтық өнердің даму кезеңі болды. Қазақстанның байтақ территориясында әртүрлі дербес кәсіби композиторлық және орындаушы мектептер пайда болды, әрбір аймақ өз ерекшелігін сақтап отырды. Мысалы, Батыс Қазақстанның территориясы домбыралық күй - төкпені дамытудың орталығы болып есептелсе, Сарыарқа аймағы (Орталық Қазақстан) - әндерді орындаудың орталығы, оңтүстік-батыс аймақ (Қармақшы ауданы) эпостық жырды баяндаудың бай тәжірибесін сақтаған, ал Жетісу өңірі – айтыс дәстүрін – айтысушы ақындардың жарыс өнерін дамытады. Құрманғазы, Дәулеткерей Тәттімбет, Қазанғап  Дина, Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Естай , Ыбырай, Нартай, Мәди, Мұхит, Абай, Кенен Әзірбаевтың есімдері тек қазақ мәдениетіне ғана емес, әлемдік музыка мәдениетіне енді. Бұлар – қазақ музыка мәдениетінің шоқ жұлдыздары болып табылады. Олар халықтық музыканы дамытты, дербестіктерін сақтады, халық арасында үлкен құрметке ие болды.

4 слайд

5 слайд

5 слайд

6 слайд

6 слайд

7 слайд
2.Ұлттық мерекелер. Қазақ қоғамында ұлттық деңгейде тойланатын мерекелер үлкен мән берілген. Ұлыс болып тойланатын мерекелер халықтың ұлттық салт-дәстүрімен, өмір сүру дағдысымен тығыз байланысты. Ұлттық мерекелердің де дағдысы жоғары болған. Қазақ халқының тарихи даму барысында қалыптасқан өзіне тән ұлттық мейрамдары болды. Ол мейрамдар қазақ халқының көшпенді өмір салтына байланысты табиғаттың маусымдық төрт мезгіліне тура келді. Себебі қазақтар негізінен көшпенді мал шаруашылығымен айналысқандықтан, олардың күнделікті тұрмыс-тіршілігі табиғатқа жақын болды. Сол себепті қазақтар ауа райының қолайлылығына байланысты өздерінің ұлттық мейрамдарын атап өтіп, онда түрлі ұлттық өнерлерін көрсетіп, ұлттық ойындарын өткізіп отырды. Атап айтқанда, ол мейрамдар – Наурыз, Қымызмұрындық, Мизам, Соғымбасы деп Наурыз мейрамы  — ежелгі заманнан қалыптасқан жыл бастау мейрамы. Қазіргі күнтізбе бойынша (наурыздың 22) күн мен түннің теңесуі кезіне келеді.Көне парсы тілінде нава=жаңа + рәзаңһ=күн, «жаңа күн» мағынасында, қазіргі парсы тілінде де сол мағынамен қалған (но=жаңа + роуз=күн; мағынасы «жаңа күн»), яғни «жаңа жылды» (күн өсуін белгілеуі) білдіреді. Орта Азия халықтары оны мыңдаған жылдар бойы Жаңа жыл басы ретінде тойлап келді. Кейіннен Ислам діні халықтардың бұрыннан келе жатқан әдет-ғұрпын сыйлап, Наурызды мейрам ретінде қабылдады. Мысалы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы “Нұх, Наурыз тарихы” мақаласында наурыз мейрамының қазақ өмірінде алатын орны мен тарихын талдап, “қазақтың қазақ болғанда, өзіне арналған, сыбағасына тиген жалғыз мейрамы – наурыздама. Қымызмұрындық дегеніміз - ел жайлауға шыққанда жазғытұрым аталып өтетін - қымыз тойы. Қазақ жерінде қымызмұрындық әр түрлі аталады. Жетісу, Батыс Қазақстанда қымызмұрындық, Сарыарқада биемұрындық, Шыңжаңда биебау, Моңғолияда бие байлар т.с.с, бірақ бәрінің мағынасы бір. Қытымыр қыстан жүдеп-жадап шыққан көшпенді ел жаз жайлауға шығып жадырап, сағынған сүйікті сусынын, бүкіл халық болып ішіп, нағыз мейрамға айналдыратын. Жалпы ұлттық сипаты жағынан қымызмұрындық Наурыз мерекесі мен Құрбан айттан бірде-бір кем түспейді. Қазақтың өмір салтында бар, бірақ көп тойлана бермейтін, “Мизам” мерекесі . Бұл мейрам күзде күн мен түннің теңелген кезінде, яғни қыркүйек айының 21-ші күніне тура келеді. Бұл уақытта күннің жазғы қапырық ыстығы басылып, ауа райы салқындай бастайды. Бұл мал семіріп, егін орылып, шөп шабылып, шаруаның бір ыңғайға келетін кезі. Ертеде қазақтың халықты көп жинап, ойын-той өткізетін уақыты осы Мизам мейрамына тұспа-тұс келетін. Ол кезде халқына еңбегі сіңген тарихи тұлғаларға ас беретін дәстүрі болған. Оған алыс-жақын жерлерден алты алаштың азаматтарын шақырып, онда - Ақындар айтысын, Аламан бәйге, Көкпар тарту, Қыз қуу, Балуандар күресі сияқты түрлі ойындар өткізген. Мизам мейрамынан кейінге желтоқсан айының соңына таман келетін мейрам -  “Соғымбасы” деп аталады. Бұрынғы қазақтардың көңіл-көтеріп, сауық-сайран салатын уақыты алғашқы қар жауғаннан кейінгі бүркітпен, тазымен, жүйрік атпен аңға шығатын кезі. Бұл мезгілді қазақтар “Қансонар” деп атаған және жаңа жауған қардың үстіндегі аңның ізімен соңына түскен аңын тауып, оған бүркіт салып немесе тазы жүгіртіп аң аулаған. Мейрамдар - ұлттық сананың бір көрінісі, керек десеңіз ұлттық идеямен сарындас. Сондықтан ұлттық идеяны тұғырлы ету үшін ұлттық мейрамдарды өз нақышына келтіріп лайықты дәрежеде тойлай білу керек және жаһандану жағдайында ұлттық бірегейлікке айналдыруымыз парыз.

7 слайд

8 слайд
3.Қазақстанның сакральді картасы, сакральді нысандар жіктемесі C акралды сөзінің түп-төркіні латын тілінде жатыр. Еуропалықтар осынау ұғым-түсінікпен өздері ерекше қас терлеген діни, тіпті мистикалық құ былыстарды, күнде көріп жүрген т аныс ортадағы өзгеше болмысты, ирра ционалды дүниені, нысандарды бей нелеген. Күні бүгін де бастапқы мағынасын сақтап келеді. Қазақ жеріндегі тарихи ескерткіштер, қасиетті мекендер, сакральді орындар жайлы зерттеулер жылдан жылға толығып келеді. Сондай бір зерттеулердің бірін сіздерге ұсынсақ деген ойдамыз. Бұл мақалада Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты жүргізген Қазақстандағы киелі жерлер географиясының объектілерін зерттеу тарихымен өзге де танымал археологтардың зерттеулері кітабынан жинақталған. Жетекші заманауи киелі жерлер география зерттеушілерінің бірі ғалым- археолог А.Досымбаева болып табылады. Бай дереккөз базасында ол Алтайдан Дунайға дейінгі сакральді кеңістікті, яғни түріктердің мекендеген жерлерін зерттеп келеді. А.Досымбаеваның айтуы бойынша: «Түрік әлемінің бүкіл кеңістігінде киелі жерлер киелі символдармен, тасқа қашалған ұлы ата-бабалар образдарымен, таңбалар, алтарьмен, жартасқа салынған суреттер, тасқа қашалып жазылған жазбалармен таңбаланған». Бұдан ары қарай ол «Берекелі су көздері, өсімдік әлеміне және жануарлар әлеміне бай осындай көркем аймақтар әулиелі жер деп танылды, киелі жерлер мәртебесіне ие болды. Бұл жерде әдет-ғұрыптар өтті және дәріптелген ата-бабаларымыздың көптеген мемориалдары жасалды». Ғалым «Мерке», «Жайсаң», «Құмай» сияқты түріктің бірегей үш киелі жерлер аймақтарына нақты сипаттама берген Қазақстан аумағындағы бірнеше ғибадатханаларды мысал ретінде алуға болады. Олардың бірі – Оңтүстік Қазақстандағы Үкеш ата ғибадатханасы, Тәу етушілер оның тарапынан жебеп қолдау алу үмітімен келіп оған сиынады, кейбірі киелінің көмегімен сырқаттарынан айығатындарына сенген. Кесененің жанында, тау жынысында бір қилы опырылған терең табиғи құдық бар, оның түбінде бұлақ ағып өтеді. Қазақтың сакралды әлемге сәйкес тілдік қоры да қалыптасқан. Солардың ішін де үш сөздің этимологиясы мен танымдық әлеуеті айрықша көзге тү седі. Ол сөздер – әулиелі, киелі, қасиетті. «Әулие» – қазақ тіліне арабтан енген сөз. Түпжаратушының сүйген құлы, адамды дұрыс жолдан адастырмаушы дегенге саяды. Ұлы даламызда құдай жолынан қылаудай ауытқымаған, ақылымен де, қолымен де қалтқысыз қызмет еткені үшін әулие санатына көтерілгендер бар ғой. Ендеше, сак- ралды география нысандарының ең маңызды, ең мәртебелі бөлігін «әулиелі» терминімен айшықтаған жөн. «Киелі» сөзінің мән- мағынасы өте  күрделі. Халқымыз осы ұғыммен зор лық-зомбылыққа, әділетсіздікке қар сылығын, адамның, табиғаттың, қоғамның арасындағы жарасымдылық пен үйлесімді сақтауға құштарлығын білдірген. Сакралды географияның үшін ші құрамдас бөлігін халықтың, мем ле кеттің  тағдыры мен тарихында бет бұ рысты миссия атқарған оқиғалар орны және тұлғаларға байланысты жерлер құрауы керек. Тап осы мәселеде қоғамдық  санадағы мәртебесімен есептескен жөн. Мәселен, XVIII ғасырдың батыры Райымбектің зиратына түнеп, аруақтан бала сұрау, тілек тілеу ертеден үзілмеген дәстүр. Қазақстанның киелі жерлерінің географиясы  -тарих пен мәдениетке, адамның рухани дамуына және оның туған жеріне деген байланысына негізделе отырып адам мен оның өміріне бағытталған. Кейбір тұлғаларды мәңгі еске сақтауда ұлтты мәдени байыту мен мінәжат етуге арналған орындар түріндегі ұлы ата-баба ерліктерін осындай бағдарға жатқызуға болады. 

8 слайд

9 слайд
Еліміздегі барлық сакральді қасиетті нысандар бес топқа жіктелді: 1. Ерекше бағаланатын табиғи мұра ескерткіштері . Ел аузында киелі аталып кеткен, кейбіреуі қазірдің өзінде мемлекет қарауында тұрған табиғат құбылыстарының нәтижесінде пайда болған орындар. 2. Археологиялық ескерткіштер және орта ғасырлық қалалық орталықтар.  Бұл топқа қалашықтар, бекіністер, петроглифтер, қорымдар, халқымыздың қалыптасуында ерекше рөл атқарған, қазақ мемлекетінің, Ұлы Жібек жолының құрылуына ұйытқы болған орта ғасырлық қалалар кіреді. 3. Діни және ғұрыптық орындар.  Бұндай қасиетті орындарды әулие феноменімен байланыстыруға болады. Түркі кезеңіне дейінгі дәуірдегі аттары аңызға айналған, көне түркі дәуірі және орта ғасырлардағы, сонымен бірге XIX аяғы - XX ғасырдың басына дейінгі тарихи тұлғаларды қамтиды. 4. Тарихи тұлғаларға қатысты қасиетті орындар.  Қазақстан тарихында елеулі орын алатын, бүкіл өмірін қазақ елінің бостандығы мен егемендігіне арнап, үш жүздің батыр-билерін жиып, елдік маңызды мәселелерді шешкен хандар, қазақ хандығының тәуелсіздігі үшін күрескен қазақтың батырлары, ұлт-азаттық қозғалысының жетекшілері, қолбасшылар, ғылым мен білімге, мәдениетке үлес қосқан мемлекет және қоғам қайраткерлері, ақындар, ғалымдар, ағартушылар туралы мәні зор жерлер алынып отыр. 5. Саяси, тарихи оқиғаларға байл...

9 слайд