Тарихи лексикология

1 слайд
Тарихи лексикология Орындағандар: Жамал Айжан Молдағали Нұршат

1 слайд

2 слайд
Тарихи лексикология - жалпы тіл білімінің сүбелі де күрделі салаларының бірі. Оның зерттеу объектісі - лексика және оның пайда болу жолдары мен даму заңдылықтары.

2 слайд

3 слайд
Басқаша айтқанда, тарихи лексикология тіл тарихына, сол тілде сөйлеуші этностың бастан кешірген қоғамдық формациялары мен басып өткен ұзақ өмірлік жолына қатысты тілдік фактілердің шығу тегін, қалыптасу кезеңдерін, туыстас тілдердің қатарынан алатын орнын, басқа тілдерге қатыстығын ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеуді мақсат етеді.

3 слайд

4 слайд
Тарихи лексикологияның жалпы лексикологиядан басты айырмашылығы - ол тіл фактілерін зерттеуде тарихи принципке сүйенуінде. Ол белгілі бір тілдің лексикасын жалпылама емес, нақтылы бір халықтың азаматтық тарихына байланысты, сол халықтың мәдениетіне, дүниетанымына, салт- сана, әдет-ғұрпына т.б. экстралингвистикалық факторларына қатысты зерттеуі керек.

4 слайд

5 слайд
• Әрбір тілдің сөз байлығын тарихи тұрғыдан зерттеу дегеніміз - оны сол тілдің өз топырағында, өзіндік даму үрдісін, сыр-сипатын ескере отырып қарастыру, жалпылама емес, нақтылы объектімен байланыстыру. • Тарихи лексикологияның зерттеу объектісі дегенде екі түрлі жағдайды ескергеніміз жөн. Біріншіден , ол алдына қойған мақсатына және тіл фактілерін талдау тәсілдеріне байланысты іштей сараланып, тікелей өзіне қатысты проблемаларды әр қырынан қарастыратын этимология, семасиология, ономасиология, диалектология, этнолингвистика сияқты тарауларды қамтиды.

5 слайд

6 слайд
• Екіншіден, оның тіл білімінің осы салаларында қол жеткен табыстар мен талдау әдістерін пайдалана отырып, этностың шығу тарихын (этногенезін), этнос тілінің пайда болуын (глоттогенезін), халық тілінің базистік структурасын, туыс, туыстас және басқада тілдермен болған қарым-қатынасын, әр түрлі экстралингвистикалық факторлардың тіл дамуына тигізген әсерін т.б. тіл фактілері мен оның заңдылықтары негізінде қарастырып, тұжырым айтуға мүмкіндігі мол. Сондықтан да тарихи лексикологияның өзіндік объектілері мен қатыстық объектілері арасында тығыз байланыс, мүдделестік бар.

6 слайд

7 слайд
Белгілі бір тілдің бүкіл сөз байлығы, оның сөздік құрамы сол тілдің лексикасы деп аталады. Орхон-Енисей түркілер өздеріне сай бай лексикасы болған. Ол қалай болса, солай жиынтықтарынан құрала салған емес, оның әлденеше замандар бойына жинақталып қалыптасуының, толығып баюының өзін ерекше заңдары мен тәсілдері бар. Қай елдің болсын, оның сөздік қоры, байлығы біріне-бірі қатысты сөздер жүйесінен құралады. Жүйесіз тіл болмайды.

7 слайд

8 слайд
Ескерткіштер тіліндегі таш-тас, тағ-тау, ычаг-ағаш , табиғаттағы белгілі заттық ұғымдардың аты, йел-жел, қар-қар деген сөздер белгілі бір құбылыс ұғымдарының аты , бег-бек, қаған-қаған, сү-әскер ұғымдары - қоғамдық өмірге байланысты сөздер. Сондай-ақ текстерде сөз заттар мен құбылыстарға байланысты сан, сын, қимыл, амал, мезгілдік ұғымдарды да көрсетеді: үч-үш, төрт- төрт, йегірмі-жиырма, қызыл-қызыл, сарығ-сары, қара-қара, көк-көк, улуғ-үлкен, кічіг-кішкене, боғузланты-бауыздалды, йоры-жүр, қыш-қыс, ырақ-алыс, йақын-жақын.

8 слайд

9 слайд
Ескерткіштен келтірілген әр түрлі ұғымды білдіретін сөздер сол кездегі адамдардың бәріне ортақ және түсінікті болған. Олардың басым көпшілігі қазіргі кезде түркі тілдерде өзгеріссіз қолданылып жүр. Ескерткіштерде кейбір сөздер әр түрлі мағынада қолданыла береді. Мұндай сөздер көп мағыналы сөздер деп есептеледі. Ерте кездердің өзінде-ақ белгілер бір-бірінн ұқсас әртүрлі заттарды бір сөзбен атаудың нәтижесінде сөздің көп мағыналығы пайда болды. Әдетте сөздің көп мағыналығы контексте айқын көрінеді. Мысалы: Көк-көк(түр-түсті көрседеі), көк-аспан, көк- көк (шөпті көрсетеді) Йурт-йурт-жер, йурт- отан, йурт-ел. Бош-бош-бос, бош-қатты емес, бош-бос болу.

9 слайд

10 слайд
Ескерткіштер тілінде де дыбысталуы бірдей, бірақ мағыналары әр басқа сөздер кездеседі. Мұны омоним деп атаймыз. Сөздер түбір күйінде де, туынды күйінде де омонимдер бола береді. Текстерде түбір сөздерден болған омонимдер өте жиі кездеседі. Мысалы:ат-көлік, ат- кісінің аты, ат- етістік.йүз- сан есім, етістік, зат есім.күн- планета, уақыт.йаз - жаз(уақыт), йаз-жазу (етістік).қан-ел билеуші, адамның қаны.йат- етістік, йат-бөтен.ай- планета, жылдың он екі бөлігінің бір бөлігі .

10 слайд

11 слайд
Ескерткіштерде дыбысталуы әр түрлі, бірақ мағыналары біріне жақын синонимдер де кездеседі. Мысалы: алп- ер йабыз-йаблық өрүң-ақ көп-үкүш еб-барқ қамуғ-бары Тілде синонимдердің мол болуы сол тілдің сөздік құрамының бай, әр тарапты екендігін көрсетеді.

11 слайд

12 слайд
Ескерткіштерде мағынасы бір-біріне қарама-қарсы келетін антоним сөздер де кездеседі. Бірақ қарама-қарсы мағынада берілетін сөздердің бәрі бірдей антоним бола бермейді. Антоним болу үшін тек мағыналардың қарама- қарсы болу жеткіліксіз, олардың сонымен қатар түбірлері де әр басқа болуы керек.

12 слайд

13 слайд
Орхон-Енисей жазба нұсқалары тілінің ерте заманнан тарихи даму барысында жасалып қалыптасқан сөздік құрамы бар. Олар бірнеше қат-қабаттардан құралады. Солардың ішіндегі ең негізгі арналардың бірі - ерте кезден бері өмір сүріп келе жатқан түркі тілдеріне ортақ байырғы сөздер. Ескерткіштер тілінде кездесетін түркі тілдеріне ортақ сөздердің түрлері мынадай:

13 слайд

14 слайд
Табиғат құбылыстарға байланысты сөздер:йер, йір- жер/ суб-су/ үгүз-өзен, дария/ көл-көл. Дене мүше атаулары : адақ- аяқ/ арқа-арқа/ боғуз-бұғаз, тамақ/ баш-бас/ қулғақ- құлақ/ йаңақ-жақ/ сүңүк- сүйек. Мал, жануар, аң-құс атаулары : ат-ат/ йонт- жылқы/ іңгек-сиыр/ тай- тай/ адғыр-айғыр/ тійін- тиын/ қуш-құс/ бічін- месін т.б. Үй және құрылыс атаулары : ағыл-қора/ еб-үй/ барқ-сарай/ қапығ- қақпа, есік/ балбал-сынтас/ ітгүчі- құрылысшы.Қазба байлық атаулары : алтун- алтын/ күмүш-күміс/ темүр-темір/ көмүр- көмір/ йіз-жез.Абстракті атаулар: аң- аң, түсінік/ буң-мұң, қайғы/ булғанч- былғаныш/ баз- бейбітшілік/ йаруқ- жарық/ теңрі-тәңрі. Туыстық атаулар : ата- ата/ апа-ұлы туыс/ ақа- аға/ ечі-әже/ йегін- жиен/ йотаз-әйел

14 слайд

15 слайд
Сая албаган ийне таңдайт, Саптай албаган учук таңдайт. Тіге алмаған ине таңдайды, Сабақтай алмаған жіп таңдайды. Хакас тілінде “учух” - “жіптің ұшы”, тува тілінде “ужук” - “сабақты ине”, қырғыз тілінде “жип” - қазақ тілінде “жіп” . Жылаандым териси кооз, тиши - уу. Жыланның терісі сұлу, тісі - у. “ Кооз” - сұлу Сібір түркі тілдерінде дәл осы мағынада қолданылады. Мәселен, хакас тілінде “хоос” - әдемі, сұлу; “хоос коченек” - әдемі көйлек; “хоос кізі” - сұлу кісі.

15 слайд

16 слайд
Қырғыз мақал-мәтелдерін қазақ және Орта Азия халықтарының тілімен салыстырғанда, көптеген лексикалық айырмашылықтар кездеседі. Солардың әрқайсысына этимологиялық талдау жасамай-ақ, қазақ тілімен салыстырып көрсетейік.Абышка өлсе, ат бошойт, Кемпир өлсө, төр бошойт. Қарт өлсе, ат босайды, Кемпір өлсе, төр босайды. Албан-албан күлүк бар, Алына қарай жүгүр өт. Алуан-алуан жүйрік бар, Әліне қарай шабады. Өзү тойбос кайнаға кимге кешик арттырат. Өзі тоймас қайын аға кімге сарқыт қалдырар. Кеп жакшысын кулак билет, Қыз жакшысын ынак билет. Сөз жақсысын құлақ біледі, Қыз жақсысын жақын біледі. Кажыгыр күйөө кайынсак, Төжгүр катын төркүнсөөк. Әлсіз күйеу қайыншыл, Төзімсіз қатын төркіншіл. Ощзунан кулаган турбайт, Бутунан кулаган турат. Ауызынан құлаған тұрмайды, Аяғынан құлаған тұрады. Акылдуу ката кетирсе, Өзүн жемелейт, Акылсыз ката кетирсе, Жолдошун жемелейт. Ақылды қате жіберсе, Өзін кінәлайды. Ақылсыз қате жіберсе, Жолдасын кінәлайды.

16 слайд

17 слайд
Қазіргі түркі тілдерінде сөздердің ауыс - күйісі мақал-мәтелдерде жиі кездеседі. Пікірімізді дәлелдек үшін татар тілінің кейбір мақал- мәтелдерін қазіргі тілімен салыстырып көрейік. Чир китәр, гадәт китмәс. Ауру қалса да, әдет қалмайды. Чирен яшергән үләр, Бурычын яшерген белер. Ауыруын жасырған өлер, Борышын жасырған бүлер. Демек, татар тілінде чир - ауыру, сырқау мағынасында қолданылса, қазақ тілінде шер - уайым, қайғы-қасіретті білдіреді. Қырғыз тілінде чер сөзі қазақ тілімен мағыналас болып келеді: қапа, кайгы, убайым, муң.

17 слайд

18 слайд
Көне түркі Мағынасы Қазақ тілінде Қырғыз тілінде Абышқа Қарт әйел Қарт адам Қарт адам / Кары киши Айдың Айдың сәулесі Нұрлы Жарық / Жарык Аламанчы Тонаушы Олжа Шабуылшы / Чабуулчу Туруқ Көтерем Арық-тұрық Тұрақты / Туруктуу Чау Атақ-даңқ Аты шулы Шу / Чуу Тулға Бас киім Дулыға Дуулга Ирүүл Батыл Ереуіл Сокуу Йенік көр Жек көру Жек көру Жек көрүү Йосун Тәртіп Жөн-жосын Жосуундуу Бүлу Ойрандау Зақым келу Зақымдану / Зыян Сүңүш Соғыс Соғыс Согуш Қатығ Қатулану Қатты, мықты Катаал, күчтүү

18 слайд

19 слайд
Ескерткіштердегі шет тілінен енген сөздер • Ескерткіштерді қолданған түркі тайпалары басқа көптеген халықтармен қоныстас, көршілес болып келеді. Осыған орай көне түокі тілдерінде басқа тілдерден көптеген сөздер енді. Орхон-Енисей жазба ескерткіштері тілінде моңғол, соғды, сирия, табғаш, т.б. тілдерден енген бірсыпыра сөздер бар. Бір тілден екінші тілге сөз ауысудың өзіндік бірнеше жолдары бар: біріншіден , сөздер бір тілден екінші тілге сөйлеу тілі арқылы енеді, екіншіден , жазу арқылы енеді. Орхон-Енисей ескерткіштері тілінде де сөздердің ауысуы осы екі түрлі жолмен ауысып, байып отырды.

19 слайд

20 слайд
Соғды тілінен ауысқан сөздер: Табғаш тілінен енген сөздер: Аң-аң Кунчуй-бикеш Аңыз-аңыз Куй-күйме(арбаның бір түрі ) Йабыз-жауыз Сеңүн - әскери қолбасшы Бад-теріс, жаман Чача сеңүн - кісі аты Баз-бейбітшілік Табғаш - табғаш Өрүң-ақ Санскрит, сирия тілінен: Йалабач-елші Мар – ұстаз, оқытушы Шад-шад Йат-жат Чынтан-саңдал (ағаштың бір түрі) Йут-жұт Барқ-жай,сарай Йазуқ-жазық

20 слайд

21 слайд
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: • 1. Ә.Қайдаров «Қазақ тілі тарихи лексикологиясының мәселелері» - Алматы, 1988. • 2. Ғ.Қайдаров «Күлтегін ескерткіші» - Алматы, 1995. • 3. https://ppt-online.org/139859 • 4. Ғ.Айдаров., Ә.Құрышжанов., М.Томанов «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» - Алматы, Ғылым, 1971. • 5. М.Қашқари «Түбі бір түркі тілі» - Алматы, 1993. • 6. Р.Сыздық «Сөздер сөйлейді» – Алматы, 1980. • 7. Б.Қалиев. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі». Алматы, 2014. - 728 б.

21 слайд