#1 слайд
ТЫНЫС АЛУ АНАЭРОБЫ ЖӘНЕ АЭРОБТЫ ТЫНЫС АЛУ

1 слайд

#2 слайд
Тыныс алу – жасушада органикалық заттардың тотығып тіршілікке қажетті энергияны бөлуі. Ағза мен қоршаған орта арасындағы газ алмасу процессі. Формуласы: С 6 Н 12 О 2 + О 2 = СО 2 + Н 2 О + АТФ

2 слайд

#3 слайд
Газ алмасу – дененің беткі бөлігі жабыныны немесе тыныс алу мүшелері арқылы организмнің оттекті сіңіріп көмірқышқыл газын бөліп шығаруы. Ағзаның әрбір жасушасының жұмысы – бұлшық ет жиырылуы, тер бөліну, сілекей бөліну, қозыну өтуі, т.б. – оттекті пайдалануға байланысты.

3 слайд

#4 слайд
Тыныс алудың екі түрі бар: — сыртқы (өкпелік) тыныс алу — газ алмасу атмосфералық ауа мен қан арасында жүреді, — ішкі (ұлпалық) тыныс алу — қан мен ұлпа арасындағы оттектің сіңірілуі мен көмірқышқыл газының шығарылуы арқылы жүзеге асады. Қарапайымдар мен ішекқуыстыларда тыныс алу суда еріген оттекті бүкіл денесімен сіңіру арқылы жүзеге асады.

4 слайд

#5 слайд
Омыртқасыз және омыртқалы жануарлардың тыныс алуы Төменгі сатыдағы омыртқасыздардың арнайы тыныс алу мүшесі жоқ, тыныс алу жабын арқылы — диффузды тыныс алады (шақшақұрттар, жалпақ және жұмыр құрттар). Буылтық құрттардың терісіндегі капилляр арқылы, ұсақ буын аяқтылар хитинді жабыны арқылы оттекті сіңіреді. Беткейлік тыныс алуды ұлғайтатын бейімделген жергілікті тыныс алу мүшесі пайда болады. Суда тіршілік ететін жануарларға — желбезек (шаянда, қосжақтаулы ұлу); Құрлықта тіршілік ететіндерге — өкпе (бауыраяқты ұлу, жапырақ тәрізді өкпе (өрмекшілер) мен демтүтік (трахея — жәндіктерде), қантамырға бай желбезек ең алғаш көпқылтанақты құрттарда.

5 слайд

#6 слайд
Омыртқалы жануарлардың тыныс алу мүшелері: желбезек және өкпе. Желбезек — жұп мүше, симметриялы орналасады, желбезек қақпағымен жабылады. Барлық балықтарға тән тыныс жүйесі. Тері — өкпесі нашар дамыған организмдердің қосымша тыныс алу мүшесі. Оларға: қосмекенділер (амфибия), тікенекті балықтар. Тоғандық қолбақа негізгі тыныс алу мүшесі — тері. Өкпе — құрлықта тіршілік ететін омыртқалылардың негізгі тыныс алу мүшесі, көмей саңылауы арқылы жұтқыншаққа ашылатын жұп мүше. Омыртқалылардың тыныс алу жүйесі: Ауыз қуысы, аңқа, көмей, демтүтік, бронх, өкпе. Сүтқоректілерде кеуде қуысын құрсақ бөлігінен бөліп тұратын диафрагма пайда болды. Құстардың тыныс алуы – қосарлы тыныс алу – ауа қапшықтары жұтылған ауамен толтырылып, оттекке байауаның өкпе арқылы өтуі.

6 слайд

#7 слайд

7 слайд

#8 слайд
Анаэробты (оттексіз) тыныс алу Аэробты (оттекті) тыныс алу Бос оттек болмайтын ортада тіршілік етіп, дамитын организмдер тыныс алуы. Ашыту майқышқылы бактериясын анықтағаннан кейін, 1861 жылы Луи Пастер «анаэробты» терминін енгізген. Оттекті толықтай қолданатын ортада тіршілік ететін организмдерге ие. Аэробты организмдер микробиологияда, спирт алу үшін органикалық қышқылдар өндірісінде, ағын су тазартуда кең пайдаланады. Бактериялар тобы (майқышқылды және сүтқышқылды), ашытқылар (ауру тудыратын), қарапайымдар (дизентерия амебасы, лямблия, лейшмания), көпжасушалы ішек паразиттер (аскарида, таспақұрт, жұмырқұрт, анкилостома). С 6 Н 12 О 6 → 2С 3 Н 6 О 3 + 2АТФ Барлық өсімдіктер, жануарлапдың көп бөлігі, саңырауқұлақтар, көптеген бактериялар. Фотосинтездеуші организмдерден (цианобактерия, балдыр, жоғары сатыдағы өсімдіктер) бөлінген оттек атмосферада бос күйінде жиналып, барлық аэробты организмдердің дамуына жағдай жасайды. С 6 Н 12 О 6 + О 2 → 6СО 2 + Н 2 О + 36АТФ С 6 Н 12 О 6 → 2С 3 Н 6 О 3 → 6СО 2 + Н2О

8 слайд

#9 слайд
Тыныс алғанда ауа құрамы Тыныс шығарғанда ауа құрамы Азот – 78,09% Оттегі – 20,95% (21%) Көмірқышқыл газы – 0,03% Азот – 78,09% Оттегі –16% Көмірқышқыл газы – 4%

9 слайд

#10 слайд
1.Шұбалшаңның тыныс алу мүшесі: А) Өкпе С) Демтүтік В) Желбезек D) Тері жабыны 2.Жануарларда, адамда оттектің тасымалдануы … ар қылы тасымалданады А) Фотосинтез С) Қан В) Нәруыз D) Оттегі 3.Қан тамырлар жүйесі мен тыныс алу жүйесі: А) Миореспираторлық В) Нейрогуморальдық С) Нейрореспираторлық D) Кардиореспираторлық 4.Газ атмосфералық ауа мен қан арасында жүретін тыныс алу: А) Ішкі тыныс алу В) Жасушалық тыныс алу С) Өкпелік тыныс алу D) Қан арқылы жүреді 5.Суда еріген оттегіні бүкіл денесі арқылы сіңіреді: А) Балықтар В) Бақа С) Амеба D) Құрт 6.Су өсімдіктерінің лептесігі: А) Жапырақ тақтасының үстіңгі жағында В) Жапырақ тақтасының астыңғы жағында С) Жапырақтың астыңғы және үстіңгі жағында D) Жасымықша тесіктері арқылы 7.Өсімдіктерде тұқым өнген кезде тыныс алу: А) Тоқтайды С) Жиілейді В) Баяулайды D) Азаяды 8.Өсімдіктер тыныс алу кезінде сіңіреді: А) Оттегі В) Көмірқышқыл газы С) Азот D) Суда еріген оттегі

10 слайд

#11 слайд
Жауабы: 1. Д 2. С 3. Д 4. С 5. С 6. В 7. С 8. В

11 слайд

#12 слайд
АТФ жасушалардың барлық түрінде бірдей 0,04%, қаңқа бұлшықеттерде 0,2-0,5% мөлшерге дейін құрайды. Құрамы: Азотты негіз қалдығы – аденин Көмірсу – рибоза Фосфор қышқылының үш қалдығы Макроэргиялық байланыстар – АТФ құрамындағы көп мөлшерде энергия алып жүретін фосфат топтарының түзетін байланысты Фосфор қалдықтарының арасындағы макроэргиялық байланыстар үзілсе энергия босап шығады. Ф. Липман терминді енгізіп «~» белгісімен белгілеуді ұсынды.

12 слайд

#13 слайд
АТФ молекулалық құрылымы тұрақсыз болғандықтан, ол ферменттердің әсерінен гидролизге ұшырап, су молекуласын қосып алып, ыдырайды. Нәтижесінде үшінші қалдық бөлініп, АДФ (аденозиндифосфат) пайда болады. Екінші қалдық бөлініп, АМФ-ке (аденозинмонофосфат) айналады. Тұрақты қысым мен температурада қайтымды гидролиз жүргізсе, максималды пайдалы жұмыс шамамен 30,6 кДж/мольді құрайды. Одан кем немесе артық бөлініп шыққан энергия түгелдей жылу түрінде шашырайды. АТФ жасушалар қозғалысы үшін, заттарды сіңіру және бөліп шығару үшін, синтез үшін энергия тасымалдайды. Бұл энергиялар біздің денемізді жылытады, жүректің үздіксіз соғуын, жүйке жасушаларының қозуын, бұлшық еттегі биоэлектрлік импульстың пайда болуын қамтамасыз етеді. АТФ-ті энергия көзі ретінде пайдалану органикалық қосылыстардың тотығу энергиясы есебінен АДФ-тен АТФ-ті үздіксіз синтездеуі арқылы жүреді. АТФ - АДФ циклі — негізгі алмасу механизмі. АТФ синтезі жасушаның электр станциясы — митохондрияда жүреді. АТФ синтезі екі кезеңнен тұрады: анаэробты (оттексіз) ыдырау және аэробты (оттекті) ыдырау. Глюкоза молекуласы толық тотығқанда босап шығатын энергияның жартысынан көбі АТФ молекуласының энергиясына айналады, қалғаны жылу түрінде шашырайды.

13 слайд

#14 слайд
АТФ (аденозинтрифосфат) — жасушаның негізгі энергия көзі. Ол жасушада биохимиялық реакциялар нәтижесінде үздіксіз синтезделеді. АТФ-тің түзілуі негізінен төмендегі процестер арқылы жүреді: 1.Глюкозаның ыдырауы (гликолиз) •Гликолиз — бұл глюкозаның ферментативті ыдырауы. Ол жасушаның цитоплазмасында оттексіз ортада (анаэробты) жүреді. •Глюкоза пируватқа (пирожүзім қышқылы) ыдырайды. Бұл процесс барысында 2 молекула АТФ түзіледі. •Анаэробты жағдайда пируват лактатқа (сүт қышқылына) айналып, энергия аз мөлшерде бөлінеді. 2. Митохондриядағы аэробты тыныс алу Егер оттегі жеткілікті болса, пируват митохондрияға өтіп, толық тотығуға ұшырайды. Бұл процесс үш негізгі кезеңнен тұрады: •Кребс циклі (лимон қышқылы циклі): Пируват көмірқышқыл газы мен сутегіне ыдырайды. Бұл циклде АТФ тікелей аз мөлшерде синтезделеді. •Электрон тасымалдау тізбегі: Митохондрия мембранасында сутегінің электрондары мен протондарының қатысуымен энергия бөлінеді. Бұл энергия АТФ синтезі үшін қолданылады. •Тотыға фосфорлану: Электрон тасымалдау тізбегінде бөлінген энергия нәтижесінде 30-дан 36 молекулаға дейін АТФ түзіледі.

14 слайд

#15 слайд
Пируват (пирожүзім қышқылы) — бұл жасушалардағы энергия өндіру және биохимиялық процестерде маңызды аралық зат. Ол глюкозаның анаэробты ыдырауы кезінде (гликолиз процесінде) түзіледі. Пируваттың негізгі сипаттамалары: 1.Химиялық формуласы:•C₃H₄O₃ •Бұл қарапайым үшкөміртекті қосылыс, құрамында карбонил және карбоксил топтары бар. 2.Қалай түзіледі? •Глюкозаның ыдырауынан (гликолиз) соң, бір молекула глюкозадан екі молекула пируват түзіледі.• Бұл процесс цитоплазмада жүреді және оттегінің бар-жоғына тәуелді емес. 3.Пируваттың тағдыры:Пируваттың одан әрі өзгеруі жасушадағы оттегінің деңгейіне байланысты: •Оттегінің жеткілікті мөлшерінде (аэробты жағдайда): Пируват митохондрияға өтеді, онда ацетил- КоА-ға айналады. Содан кейін Кребс циклінде (лимон қышқылы циклі) толық тотығады. Бұл процесс нәтижесінде энергия (АТФ), көмірқышқыл газы және су түзіледі. •Оттегінің жеткіліксіз жағдайында (анаэробты жағдайда): •Бұлшық еттерде пируват сүт қышқылына (лактат) айналады. Бұл процесс сүт қышқылы ашуы деп аталады. •Кейбір микроорганизмдерде пируват этанол немесе басқа қосылыстарға айналуы мүмкін (мысалы, ашытқыда этанол түзіледі).

15 слайд

#16 слайд
3. Фотосинтез (өсімдіктерде) •Өсімдіктердің хлоропластында АТФ жарықтың энергиясы есебінен синтезделеді. •Фотосинтездің жарық фазасында су молекуласының ыдырауынан (фотолиз) электрондар босап шығады. Бұл электрондар жарық энергиясының көмегімен АТФ синтаза ферментін белсендіреді. 4. Креатинфосфат жүйесі (бұлшық еттерде) •Қажеттілік туындаған кезде, бұлшық еттердегі креатинфосфат молекуласы фосфат тобын АДФ-ке қосып, жылдам АТФ түзеді. Бұл процесс қысқа уақыттық күш салу кезінде маңызды. Қорытынды: АТФ-тің түзілуі жасушадағы глюкоза, май қышқылдары және аминқышқылдарының тотығуы арқылы жүзеге асады. Бұл процестер энергия тасымалдаушы ретінде АТФ-ті үздіксіз өндіреді, ал АТФ жасушаның энергия шығындарын қамтамасыз етеді.

16 слайд