10 сынып оқушысы

1


Сейіт Қасқабасов













Ойөріс





















Алматы, 2009
Жібек жолы

2
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ӘДЕБИЕТ ЖӘНЕ ӨНЕР ИНСТИТУТЫ





Қасқабасов С. Ойөріс.
Алматы: “Жібек Жолы”, 2009. – 303 б.





Кітапқа академик Сейіт Қасқабасовтың қазақ фольклортану
ғылымының маңызды мәселелеріне арналған кейбір мақалалары мен
зерттеулері енді. Бұл еңбектерде фольклордың даму тарихы мен теориясына,
поэтикасы мен текстологиясына, жалпы типологиясына қатысты
проблемалар қарастырылып, жекелеген жанрлар мен шығармалар жаңаша
зерделенген.
Кітап фольклортанушы ғалымдарға, әдебиетті зерттейтін
оқымыстыларға, мәдениет мамандарына, сондай-ақ магистранттар мен
студенттерге және рухани мұрамыздың мән-мағынасын тереңірек білуге
құштар оқырманға арналады.


















© С.А.Қасқабасов, 2009.
© “Жібек Жолы” баспасы, 2009.

3
АВТОРДАН


Қазақ фольклорына арналған еңбек аз емес. Олардың ішінде таза
ғылыми да, көпшілікке арналған да жұмыстар бар. Өткен ғасырдың 70-ші
жылдарынан бері көптеген зерттеу жұмыстары жарық көрді. Эпосқа,
ертегіге, тарихи жырға, дастанға, өлеңге, жұмбаққа, ғұрыптық фольклорға,
күй аңызына, балалар фольклорына арналған монографиялар, сондай-ақ
фольклордың типологиясы мен поэтикасын зерделеген ұжымдық еңбектер
ұлттық фольклортану ғылымын биік деңгейге көтеріп, өрісін кеңейтті.
Алайда, сол зерттеулердің жаңа нәтиже лері мен тұжырымдары,
қорытындылары не мектептің, не университеттердің фольклорға арналған
оқулықтары мен оқу құралдарына толыққанды түрде енген жоқ. Бұл
олқылықты “Қазақ әдебиетінің тарихы” атты он томдық еңбектің бірінші
томы белгілі дәрежеде толықтыра алады, бірақ оқулықты алмастыра
алмайды. Себебі бұл том қазақ фольклорының тарихына арналған. Онда
ежелгі заманда фольклор қандай болған, орта ғасырларда қандай сипат алған,
жаңа дәуірде қалай дамыған деген мәселелер қарастырылған. Яғни қазақ
фольклорының есте жоқ ескі заманнан бастап, бертінгі уақытқа дейінгі даму
жолдары, жанрлардың пайда болуы мен өзгеруі, олардың қарапайымдықтан
көркемдікке қалай жеткені зерттелген. Сондықтан бұл том “Қазақ
фольклорының тарихы” деп аталып, фольклорымыздың мыңдаған жылғы
жай-күйін, оның әр замандағы сипатын анықтаған. Атап айтатын нәрсе:
фольклор тарихын динамикалық түрде, даму үстінде зерттеу – оңай емес, сол
себепті де әлем фольклортанушылары мұндай кешенді, жүйелі жұмысты әлі
атқарған жоқ. Әрине, мұндай үлкен еңбек орасан қажырлылық пен
ыждаһаттылықты, терең білім мен біліктілікті қажет етеді және ғаламат
жауапкершілікті жүктейді. Осының бәрін ескере отырып, қазақ ғалымдары
мүмкін-қадерінше әлемдік және ұлттық фольклортану ғылымдарының
жетістіктеріне сүйенді, оларды басшылыққа алып, жаңа тұрпаттағы жұмыс
жазып, жарыққа шығарды. Әлбетте, мұндай қомақты еңбек мінсіз болуы
мүмкін емес. Соған қарамастан “Қазақ фольклорының тарихы” – өз
концепциясы бар, ешбір саяси-идеологиялық ұстанымға ұрынбай, сөз
өнерінің ұзақ мерзім бойы өзгеру, жаңару жолдарын барынша объективті
түрде талдаған, ғылыми жағынан нанымды әрі құнды еңбек деп айтуға
болады.
Ал, оқулықтың міндеті басқа. Онда фольклордың даму кезеңдері шолу
түрінде ғана айтылып, фольклор жанрлары жан-жақты сипатталуға тиіс және
өте көрнекті, маңызды шығармалар талдануы керек. Сөз жоқ, бұл істе
фольклор туралы ғылымның соңғы жетістіктері мен жаңалықтары мейлінше
мол қамтылуы қажет. Әсіресе, бұл фольклордың өзіндік ерекшеліктерін
ашатын және оның әдебиет пен өнерге қатынасын көрсететін теориялқ
мәселелерді баяндауда өте-мөте керек. Оқулықта ескерілетін маңызды
аспектінің бірі – фольклортанудың басқа ғылымдармен байланысы, атап
айтқанда этнологиямен, тарихпен, тіл білімімен, археологиямен. Бұларға

4
сүйенбей фольклордың жалпы табиғатын, жанрлардың сырын, фольклорлық
шығармалардың өзіндігі мен жалпылығын түсіну қиын. Әлемдік
фольклортануда осы ғылымдарға сүйенгеннің арқасында көп жаңалық, соны
бағыттар мен жаңа салалар ашылды. Осылар туралы оқулықта қажетті
дәрежеде мағұлмат болғаны абзал.
Ұсынылып отырған кітаптың мақсаты – жас ғалымдарға, бәрінен
бұрын магистранттар мен студенттерге фольклор туралы білімін тереңдетуге
жәрдем ету. Екінші сөзбен айтқанда, бұл еңбек – филология факультетінің
студенттері мен магистранттарына қазақ фольклоры пәніне байланысты
қосымша әдебиет міндетін атқарады деп сенеміз.

5





















ЖАЛПЫ МӘСЕЛЕЛЕР

6
ФОЛЬКЛОРДЫҢ СТАТУСЫ МЕН ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ


«Фольклор» – ағылшын сөзі, «халық даналығы» деген ұғымды береді.
Алайда, бұрынғы СССР-ден басқа өркениетті елдерде «фольклор» кең
мағынада түсініледі. Оған халық музыкасын, халық биін, халық өлеңін,
халық театрын, халық әдебиетін, халық қолөнерін, ырымдар мен ғұрыптарды,
салттар мен нанымдарды жатқызады. Сол себепті ол елдерде «фольклор»
сөзімен қатар көбінесе «этнография» сөзін қолданады, ғылымын
«этнология» дейді. Ал, бұрынғы СССР-ді және социалистік лагерьді құраған
елдерде «фольклор» терминімен тек халық әдебиетін, дәлірек айтқанда
халықтың ауызша туып, ауызша орындалатын шығармаларын атау
орныққан. Бұл дәстүр XIX ғасырдың екінші жартысында Ресейде, XX
ғасырда соған қараған халықтардың ғылымында орын тепті.
Қазақ ғалымдары да осы үрдісті қолдап, фольклорға халық әдебиетін
(мұндаға дейін ақындар поэзиясын да) жатқызу дәстүрін енгізді де, екі
атауды аралас қолданып келеді. Бірақ «халық әдебиеті» деген атау әлем
қабылдаған «фольклор» ұғымын толық бере алмайды. Мысалы, көркемдігі
нашар, өнер деңгейі жоқ ауызша орындалатын шығармалар толық мағынада
сөз өнері, яғни әдебиет бола ала ма? Сол сияқты алуан түрлі ырымдар,
салттар мен нанымдар, бата, алғыс, қарғыс, арбау, жауын шақыру, күн
жайлату, жарапазандар өз мағынасындағы әдебиет бола қоймас. Ендеше,
«халық әдебиеті» дегеннен гөрі өркениет ті мемлекеттер қолданатын
«фольклор» терминін қабылдап, орнықтыру жөн сияқты. Ал, «халық
әдебиеті» ұғымын синоним ретінде көркем фольклорды, яғни өнер қасиеті
бар шығармаларды сипаттау үшін қолданған орынды болмақ.
Фольклор – синкретті, көпфункциялы руханият. Ол әрі танымдық,
әрі эстетикалық қызмет атқарады. Фольклор тәрбиелік мақсатта да
пайдаланылады. Сонымен бірге фольклордың утилитарлық (қолданбалы)
функциясы да бар, яғни ол белгілі бір жағдайда тұрмыстық қажетті өтейді.
Фольклордың ең маңызды функциясы – эстетикалық және сейілдік. (Әлбетте,
қажет болғанда идеологиялық міндет те атқарады). Фольклор қызметінің
мұншалықты көп болуы, бір жағынан, оның синкреттілігінен туындаса,
екінші жағынан, әр жанрдың әр дәуірде әр түрлі міндет атқаруына және
фольклорлық шығармалардың орындалу мақсатына байланысты.
Утилитарлық және тәрбиелік мақсат көздеген фольклорлық шығармалардың
көркемдік сапасы эстетикалық және сейілдік функция атқаратын
туындылардың поэтикалық деңгейінен төменірек болады. Егер бірінші
топтағы шығармаларда нені айту керек деген мақсат алға қойылса, екінші
топқа енетін туындыларда нені және қалай айту керек мәселесі бірінші
кезекте тұрады.
Осы уақытқа дейін біз фольклорды тек сөз өнері ғана деп ұғынып келдік.
Бұл түсінік фольклордың аясын тарылтады әрі сөз өнерінің эстетикалық-
эмоциялық қасиетін төмендетеді. Өнер дегеніміз – өмірді, оқиғаны,
құбылысты немесе сезімді көркем түрде бейнелеп, қайта жаңғырту. Олай

7
болса, арбау, алғыс, қарғыс, немесе әр түрлі ырымдар мен нанымдар
болмысты, я болмаса сезімді көркем түрде бейнелеуді, жаңғыртуды мақсат
тұтпайтындықтан сөз өнері бола алмайды. Бұған қоса, өнер болу үшін
шығарманың поэтикасы, композициясы, іс-әрекет атқаратын кейіпкерлері,
олардың қақтығысы, т.б. қасиеті болуы керек. Осы тұрғыдан келгенде,
ұлттық сөз өнерімізді үш түрге бөлуге болады: фольклор, ауыз әдебиеті
(ақын, жыраулар поэзиясы) және жазба әдебиет. Бұлардың үшеуіне де ортақ
белгілері болумен бірге әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.
Фольклордың үш сипаты бар: а) фольклор – ежелгі дүниетаным және көне
мәдениет, әрі мұра; ә) фольклор – тұрмыстың бір бөлшегі; б) фольклор – сөз
өнері.
Фольклор – ежелгі дүниетаным және көне мәдениет, әрі мұра.
Фольклор – көп заманның, бірнеше дәуірдің, әр түрлі қоғамның жемісі,
сондықтан ол көпқатпарлы, көпсатылы және көпмағыналы, көпқырлы.
Ежелгі замандарда пайда болған ырымдар мен ғұрыптар, діни ұғымдар мен
мифтер, – бір жағынан, фольклор, өйткені олар сол тұстағы адамдардың
ауызша шығарып айтқан әңгімелері және іс жүзінде атқарған ырым-кәделері.
Бұл тұрғыдан қарағанда, олар – екінші жағынан, сол дәуір қоғамының
мәдениеті болды, себебі сол замандағы адамдар атқарған ырым-кәделер мен
айтылған әңгіме-мифтер сол қауым үшін мәдени рөл де атқарды. Үшінші
жағынан, әр түрлі ырымдар, ғұрыптар, діни нанымдар мен мифтер алғашқы
қауым адамының дүниені танып-білу процесінде қалыптасқан руханият еді.
Олар, – түптеп келгенде, сол бір көне дәуір адамдарының дүниетанымы еді.
Қазақ фольклорында осы айтылғандардың барлығы кездеседі десе де
болады. Атам заманда ғұмыр кешкен ата-бабаларымыздың әрі дүниетанымы,
әрі рухани мәдениеті болған діни нанымдар мен әр түрлі ырым-кәделер,
мифтер түрінде өмір сүрген ежелгі фольклор бізге мұра болып та жеткен.
Солармен бірге әр кезең қоғамында пайда болған басқа да көптеген ұғымдар
мен түсініктер, мифтер мен әңгімелер де фольклорлық дүниелер болып, сол
әр заманның белгі-бедерін, түсінік-пайымын да сақтап келген. Солардың
бәрінің басы фольклорда қосылады. Алғашқы қауымға тән дүниетаным мен
діни нанымдардың қазақ фольклорындағы көрінісі болып анимизм,
тотемизм, магия, табу, сондай-ақ рулық қауымның дамыған тұсында
қалыптасқан шамандық түсініктер мен аруаққа табыну есептеледі.
Анимизм – адамзаттың ең ерте кезеңінде пайда болған нанымның бірі.
Бұл наным бойынша дүниедегі нәрсенің бәрі жанды, өлі мен тірінің, адам
мен табиғаттың бір-бірінен еш айырмасы жоқ. Алғашқы қауым адамы өзін
табиғаттан, жан-жануардан бөлмеген, яғни «адам мен табиғаттың теңдігі»
туралы заң қалыптасқан. Адам өзін қоршаған ортадағы нәрсенің бәрі адам
сияқты жанды нәрсе, олар адамша тірлік етеді, сондықтан олармен адам
тікелей араласа алады, оп-оңай бір-біріне ауысады, құбылып бірі-бірінің
кейпіне ене алады, тілдеседі деп нанған. Мұндай анимизм фольклорда,
әсіресе, миф пен ертегіде жиі кездеседі: адам оп-оңай аңның, немесе басқа
бір нәрсенің түріне енеді; я болмаса, хайуан адам кейпіне ауыса алады, ол
адамша сөйлейді; немесе адам мен жануар үйленіп, бірге ғұмыр кешеді.

8
Тотемизм – адам, яки ру-тайпа белгілі бір жануардан, өсімдіктен,
немесе желден, күн сәулесінен, я болмаса басқа бір ғажайып нәрседен туады
деп илану және сол бабасының керемет қасиеттері ұрпағына дариды деп
түсіну. Бұл пайым Шыңғыс ханның күн нұрынан жаралғаны, Төстіктің анасы
төстік жегеннен туғаны, Қобыландының шешесі қабыланның жүрегіне жерік
болуы, Алпамыстың әулиеден, ал Едігенің пері қызынан тууы сияқты
мотивтерге негіз болған. Кейбір ертегілерде кейіпкердің атасы – аю, қасқыр
сияқты жыртқыш аңдар болып келеді. Енді бір мифтерде адам мен тылсым
өкілдерінің үйленіп, олардан туған бала ғажайып күштің, немесе басқа бір
керемет қасиеттің иесі болады. Осындай тотемистік ұғымдар ордалы
жыланды, немесе ақ жыланды көрген, оларға жақсылық істеген
кейіпкерлердің жан-жануар тілін білетін, я болмаса зор бақытқа кенелетін
адам жайындағы ертегілерде де бой көрсетеді.
Магия – алғашқы қауымда пайда болып, кейін әр түрлі өзгеріске
ұшырап, әлі күнге дейін ел арасында сақталған сөздің, немесе басқа бір іс-
әрекеттің керемет қасиеті бар деп, олардың құдіретіне сену. Сөз, я болмаса
бір іс-әрекет, ырым арқылы басқа адамға, затқа, аңға әсер етуге болады деген
түсінік фольклорда кең тараған. Көптеген мифтер мен ертегілер осы магияны
арқа тұтады, ондағы кейіпкерлер бірін-бірі оп-оңай, сыйқыр, немесе дұға
арқылы, я болмаса ишара, ниет көмегімен-ақ аңға, құсқа, хайуанға, өсімдікке,
т.б. затқа айналдырып жібереді. Мұндай шығармаларды былай қойғанда
алғыс, қарғыс, бата секілді фольклор жанрлары түгелімен осы магияға
негізделген. Магия пайдалы (оңды) және зиянды, тікелей және шалғай болып
та келеді.
Табу – дүниеде зиянды күш көп, солардан аман болу үшін әр түрлі
ырым, жоралғы жасалған, олар атқарылмаса, бақытсыздық болады деп сенген
алғашқы қауым адамдары неше түрлі тыйым ойлап тапқан. Тыйымның
түрлері фольклорда ғана емес, күнделікті тұрмыста да жиі кездеседі.
Мысалы, бүйірді таянбау, шашты жалбыратпау, есікті кермеу, түнде суға
бармау, қасқырдың атын атамау, ай сәулесінің астында ұйықтамау, т.т.
Мұндай тұрмыстық тыйымның көбісі ескі діни нанымдармен байланысты
болса, еңді біразы елдің өмір тәжірибесінен туындаған. Ал, фольклорда
кездесетін табу – кейіпкерлердің тағдырына әсер ететін тыйым. Көп
жағдайда ертегінің, дастанның қаһарманына белгілі бір тыйым салынады,
алайда, ол тыйымды бұзады, соның кесірінен кейіпкер бір пәлеге тап болады.
Ер Төстіктің жаңа түскен келіншегі Кенжекей қайын атасы Ерназарға
Сорқұдықтың басына қонбасын деп, тыйым салады. Алайда, Ерназар оны
тыңдамайды. Ақырында, оны жалмауыз кемпір ұстап алып, сүйікті ұлы
Төстікті беруге мәжбүр етеді. Осылай тыйымды бұзып, сорға ұшыраған
Төлеген, Мамай, Едігенің әкесі, т.б. қаһармандар тағдырында ежелгі
табудың, яғни алғашқы қауым адамының дүниетанымы жат қанын
айғақтайды.
Шамандық – алғашқы қауым ыдырап, рулық қоғам қалыптасқан тұста
етек алған табиғатқа, аспан әлеміне табыну және адам арасында ерекше
кереметке ие, дүниенің барлық сырын білетін, тылсым күштермен араласып

9
жүретін айырықша жан, ғажайып кісі болатынына сену. Бұл наным бойынша
әлем құрылысы вертикалді: аспан әлемі, жер беті, жер асты болып келеді;
сондай-ақ жаһан – төрт бұрышты жазық түрінде болады. Сонымен бірге осы
үш әлемді, төрт бұрышты түгел шарлай алатын адам бар, оның қолынан
келмейтіні жоқ деп ұғынған. Ол бақсы (шаман). Оның басты міндеті –
адамдарды аурудан, апаттан сақтап қалу, қара күш иелерімен ымырасыз
шайқасып, адам баласын қауіптен құтқару, т.т. Осылардың бәрі қазақтың
көне мифтері мен ертегілерінде, ырым мен әдет-ғұрпында, әпсана мен
хикаяттарында мол ұшырасады. Ер Төстіктің жер астына түсіп кетуі, содан
соң жер бетіне шығуы, Қорқыттың дүниенің төрт бұрышын шарлауы,
Күнікей қыздың Күн астында, Айбарша сұлудың Ай астында болуы, – бәрі
ежелгі шамандық наным жемісі. Фольклорлық шығармадағы бас кейіпкердің
керемет көмекшілері – қолынан келмейтіні жоқ шаманның елесі. Ал,
ертегілердегі жалмауыз кемпірдің ғаламаттығы, жер мен көкті тіреген алып
бәйтеректің биіктігі, сондай-ақ сыйқырлықты пайдаланып, кейіпкерлерге
кейде зияндық, кейде жақсылық істейтін бақсының өзі, міне, бұлар да
шамандық ұғым белгісі.
Фольклор – тұрмыстың бөлшегі. Фольклор – адам тіршілігінің өн
бойында қолданылып, әр саласында пайдаланылатын дүние. Ол күнделікті
өмірде утилитарлық функция орындайды, яғни тұрмысқа қызмет етеді,
қажетті бір істі атқарады. Сол себепті фольклордың біраз бөлігінде саналы
көркемдеу болмайды. Осындай фольклордың қатарына тұрмыстық функция
атқаратын ғұрыптық және үйлену салтына әрі жерлеу рәсіміне байланысты
жанрлар жатады. Мысалы, сәби дүниеге келгенде жүзеге асырылатын әр
түрлі ырым-кәделер мен соларға қоса орындалатын ғұрыптық өлең-жырлар,
тілек-баталар, дұғалар, сол тәрізді сәбиді қырқынан шығару мен бесікке салу
кезінде атқарылатын ырымдар мен айтылатын шарапатты сөздер, тұсау кесер
мен сүндет той кезінде орындалатын кәде-жоралғылар мен өлеңдер, –
бұлардың бәрі міндетті түрде орындалуға тиісті фольклор. Ол ырымдарсыз,
шапағатты тілек-батасыз, ақтілеулі дұғасыз аталған шаралар жүзеге
асырылмайды. Демек, бұл тұста фольклор – тұрмыстың бір бөлшегі,
тіршіліктің қажетті ісі болып көрінеді. Осы сияқты үйлену салтындағы
ырым-кәделер мен жар-жар, сыңсу, беташар секілді жырлар, ал адам қайтыс
болғанда міндетті түрде айтылатын естірту, көңіл айту, жұбату, жерлеу
рәсімі бойынша айтылуға тиісті жоқтау, – адам өмірінің әр кезеңінде таза
тұрмыстық, утилитарлық қызмет атқаратын фольклор. Бұларсыз үйлену
тойы, жерлеу рәсімі болмайды. Ендеше, фольклор – тұрмыстың өзімен біте
қайнап, қосылып кеткен руханият.
Фольклордың бұл түрінде ежелгі дәуірдің пайым-түсінігі, діни ұғымы
мен нанымы, дүниетанымы толық пайдаланылады. Бірақ бұл жағдайда олар
әдейі қолданылмайды. Керісінше, көне заман ұғымдары емін-еркін, табиғи
түрде, ешбір күдіксіз араласады. Көбінесе, олар көркемдік міндет атқарады,
алайда, бұл көркемдік мақсатты емес, ол да адам болмысы мен сезімі сияқты
табиғи.

10
Егер фольклорды кең мағынада қолдансақ, халықтың қолөнері, үй
жабдықтары мен жастардың әшекейленген киімдері, бұйымдары, аттың
әбзел-тұрманы, оюлар, сырмақтар, т.б. үнемі қолданыста болатын әдемі
заттар, кәдімгі халық әндері мен күйлері, өлеңдері мен жырлары сияқты, –
елдің мәдени мұрасы, олар да тұрмыстың бір бөлшегі ретінде тіршіліктің
сәнін келтіріп, мәнін арттырады. Демек, бұлар – фольклордың утилитарлық
яғни қолданбалы түрлері болып саналады.
Фольклор – сөз өнері. Өнер болу үшін ең әуелі көркемдік қасиет және
орындаушы мен тыңдаушы болуы керек. Қазақ қоғамында фольклор осы үш
шартты түгел орындаған, тіпті, одан да кең ауқымды қамтыған. Фольклор –
әрі әдебиет, әрі театр рөлін атқарды, оның шығарушылары әрі
орындаушылары – жыршы мен ақындар, сондай-ақ тыңдаушылары мен
көрермендері болды. Сондықтан фольклор өзіндік көркем әдіс, бейнелеу
тәсілдер мен көркемдеуіш құралдар жасап, орнықтырды. Бұл процесте ол
ежелден келе жатқан ұғымдар мен нанымдарды, мифтер мен басқа да ескі
жанрларды пайдаланып, оларға басқа сипат дарытты, эстетикалық міндет
артты. Сөйтіп, алғашқы қауымға тән мифтік сананың жемісі көркем құралға
айналды, бейнелілікке және метафораға негіз болды. Осы жолда көркемдік
шарттары қарапайымдылықтан күрделілікке ойысты, саналы, мақсатты қиял
пайда болып, ғажайыптық сипат алды, утилитарлық функция эстетикалыққа
ауысты, осының нәтижесінде фольклор поэтикасының қалыптасуы, оның
кейінгі заманда әдебиетке енуі, әдеби поэтикаға негіз болуы – заңдылыққа
айналды. Көркем фольклорлық жанрлар туып, қалыптасты, ертегілер,
жырлар, дастандар ең алдымен эстетикалық, сейілдік, содан соң тәрбиелік,
т.б. мақсат тұтты.
Фольклорды өнер етіп көрсететін басты белгілері мыналар:
романтикалық әдіс пен типтендіру, тұтастану процесі, кейіпкерлерді суреттеу
тәсілдері, жалпылық пен формулалықтың қатар жүруі, импровизацияның
айырықша көрінуі, шығармалардың тұрақты композициясы мен өзіндік стилі,
фольклорлық уақыт пен кеңістік, әлеуметтік утопия, т.т. Бұлар фольклорды
сөз өнері етіп, әдебиетке жақындатса, енді бір ерекшеліктер бұл екеуін
алшақтата түседі. Мәселен, фольклордың байырғы ұғымдармен,
түсініктермен, әдет-ғұрыппен байланысы, фольклорлық сана мен ойлау,
индивидтік тілдің жоқтығы, даралық портреттің болмауы, іс-әрекеттің
біржақты әрі дереу істелуі, кейіпкердің ғажайып туып-өсуі, оның ғаламат
қасиеттерге ие болуы әдебиетке тән емес. Бірақ бұл айтылғандар
фольклордың өнер екенін жоққа шығара алмайды. Оның үстіне,
фольклордың шындықты суреттеуі, тарихты қамтуы, қиял мен болмыстың
ара-қатынасын өзгеше өруі, сондай-ақ фольклор шығармаларының орындалу
мақсаты мен мәнері, тыңдаушылардың фольклорлық туындыға, ондағы іс-
әрекеттерге көзқарасы, – бұлар да фольклорды сөз өнері ретінде көрсете
алады.
Сонымен, фольклордың өзіндік табиғаты оның теориясына да өзгеше
сипат береді. Фольклор теориясы ең алдымен оның әр кезде атқаратын
әртүрлі қоғамдық-тұрмыстық міндеті мен танымдық, тәрбиелік және

11
эстетикалық функцияларынан, мақсаттарынан туындайтын мәселелдерді
қарастырады. Бұлардың ішінде ең бастылары, әрине, фольклорлық дәстүрмен
тығыз байланысты. Фольклорлық дәстүр дегеніміз – қалыптасқан
шығармашылық әдістің жалғастығы, ал әдебиеттегі дәстүр дегеніміз –
бұрынғы тәжірибені жаңғырту болып табылады. Дәлірек айтар болсақ,
фольклордағы дәстүр – бұрынғы тәжірибені өзгертпей қабылдау әрі
жалғастыру, ал әдебиеттегі дәстүр – бұрынғыны сол қалпы ала салу емес,
соны өзгерте дамыту. Сол себепті де әдебиетте даралық сипат басым болады
да жеке автор өзінен бұрынғыны қайталамайды. Мәселен, Абайды алайық, ол
өзіне дейінгі бүкіл ақын-жыраулардың мұрасын бойына сіңірген. Асан,
Шалкиіз, Бұқар, Дулаттар болмаса Абай да болмас еді. Бірақ Абай оларды
сол күйінде қайталаған жоқ, олардың мұрасын бойына сіңіріп қана қоймай,
ол өзі қабылдаған нәрсені елге қайтадан, мүлде жаңарған түрінде берді ғой.
Міне, әдебиеттегі дәстүр дегенді осылай түсіну қажет. Ал, фольклордағы
дәстүр мұндай мақсаттан аулақ, онда бір шығарманың ертеде айтылған
нұсқасы жаңадан жырланғанның өзінде алғашқыдан алшақ кетпейді.
Фольклорда варианттылықтың болатын бір себебі – осы.
Фольклор теориясының маңызды бір мәселесі – көркемдік әдіс, соған
байланысты кейіпкерді суреттеу тәсілі. Осы тұрғыдан келгенде, фольклор
романтикалық типтендіру әдісін қолданып, кейіпкерді суреттеуде дәріптеу
мен әсірелеу сияқты тәсілдерді пайдаланады. Мұнда уақыт пен кеңістік
өзгеше көрінеді. Мәселен, эпикалық уақыт әдеттегіден басқаша, сондай-ақ
кеңістік те болмыстағыға сәйкес бола бермейді, бұларда шарттылық,
мақсатты қиял үлкен рөл атқарады. Эпикалық стиль мен тұрақты формулалар
фольклор шығармасына өзіндік баяндау тәсілін жүктейді. Көнелік сипат пен
жаңаның, қиял мен ақиқаттың аралас жүруі – фольклорға тән ерекшеліктің
бірі. Оларды зерттеуші жақсы ажырата білуі тиіс. Фольклорлық
шығармалардың композициясы біртектес болып келеді де, оқиғалар бір
кейіпкердің маңайына шоғырланады, сөйтіп іс-әрекеттер бір бағытта өтіп
жатады, ал уақыт кері шегерілмейді…
Осы айтылғандардың бәрі сөз өнеріне айналған көркем фольклорға
қатысты. Фольклор теориясы дегенде, бұлардан басқа да аспектілер бар
екенін айту керек. Солардың бастылары: сюжеттердің контаминациясы,
жанрлардың синкреттілігі, фольклордағы импровизацияның рөлі мен орны,
фольклордың тарихқа, шындыққа қатынасы, ұлттық ерекшеліктер мен
типологиялық сюжеттер, фольклорлық сана мен орындаушының ара -
қатынасы, т.т. Міне, осы қасиеттері арқылы фольклор әдебиетке
жақындайды, бірақ ол – әдебиет емес. Ежелден келе жатқандықтан фольклор
жоғарыдағы өнерге тиесілі белгілерді әдебиеттен бұрын өмірге әкелген,
пайдаланған. Сол себепті де фольклор – әдебиеттің бастауы деп түсініледі, ол
– әдебиеттің өзі бола алмайды. Әрбір фольклорлық шығарма – дәстүрге
негізделген, халыққа кең тараған, варианттары бар, ауызекі айтылатын,
авторсыз туынды. Ал, әдебиет туындысы – авторлық мәтін, онда автордың
қайталанбас қолтаңбасы, өз стилі бар, оның варианты болмайды. Автордың
әр кейіпкері – дара, өзіне ғана хас мінез-құлқы бар, сөйлеу машығы бар

12
тұлға. Жалпы, фольклордың жинақтау мен шарттылықты пайдалану
мүмкіндігі авторлық әдебиетке қарағанда әлдеқайда мол екендігі – бұл күнде
мойындалған ақиқат.

13
ФОЛЬКЛОРДЫҢ ТАРИХИ ДАМУ ЖОЛДАРЫ МЕН КЕЗЕҢДЕРІ


Ежелгі замандағы рухани мәдениет (Рулық қауым кезеңі).
Фольклордың тарихын дәуірлеудің өзі мейлінше шартты, өйткені оның жеке
бір шығармасы дәл қай уақытта туды деп қарастыруға әсте болмайды.
Фольклордың ең алғашқы нұсқалары қандай болғанын нақтылап анықтау да,
сипаттау да қиын. Оның себебі, – біріншіден, адамзаттың ерте замандағы
рухани мұрасы бізге сол күйінде жеткен жоқ; екіншіден, ежелгі дәуірдегі
руханият бүгінгідей сала-салаға бөлінбей, біртұтас, синкретті дүние болған,
оның құрамында ырымдар мен ғұрыптар, діни нанымдар мен жәй әңгімелер,
мифтер мен арбау, жалыну, жалбарыну, алғыс, қарғыс сияқты алуан түрлі
ұғымдар мен нанымдар, түсініктер мен іс-әрекеттер аралас, бір-бірінен
ажыратуға келмейтін рухани әлем болған. Сол себепті біз рулық замандағы
мәдениет (фольклор ғана емес) деп жиынтық мағынада айтамыз. Осы
мәдениеттің, сол арқылы кейбір жанрлардың шығу мезгілін шамалап
анықтауға болатын секілді. Тарих пен этнология, фольклортану
ғылымдарының дәлелдеуі бойынша, адамзаттың рухани мәдениеті есте жоқ
ерте заманда орныққан рулық, тайпалық қауымда пайда болғанға ұқсайды
(«алғашқы қауым» деп те аталады). Жер бетінде пайда болған тұңғыш рулық
қауымның түрі – матриархат (анаеркі) деп саналады. Рас, бұл туралы соңғы
20-30 жыл бойы үлкен пікірталас орын алып келеді, алайда, матриархаттың
болмағандығы туралы пікір әлі толық дәлелденген жоқ. Осыған байланысты
және этнографиялық, фольклорлық деректерге сүйеніп, әзірше дәстүрлі,
ғылымда қалыптасқан тұжырымды негізге алуға тура келеді.
Анаеркі (аналық) рудың басты-басты сипаттары не десек, ең алдымен,
сол шақтағы биліктің әйелдер қолында болуын, неке мен отбасының
матрилокальдық болғанын, мұрагерліктің әйел балаларға тиесілі болғанын
және балалардың ана (нағашы) жұртында өсуін,сондай-ақ алуан түрлі
әйелдерді қастерлейтін әдет-ғұрыпты, ұғым-түсінікті айтуға болады.
Авункулат, кувада сияқты дәстүрлердің, анимизм, тотемизм секілді
нанымдардың сол матриархат дәуірінде пайда болғаны ғылымнан белгілі.
Матриархаттың орнығу себебі – сол замандағы адамдардың күнкөрісіне
байланысты еді, яғни алғашқы ру адамдары өздері ештеңе өндірмей,
табиғаттағы дайын нәрселерді, жеміс-жидекті, құстардың жұмыртқасын,
ағаштағы алма, өрік сияқтыларды қорек еткен. Ғылымда мұны – иемденуші
шаруашылық (немесе терімшілік) дәуірі дейді. Мұндай азық жинауға әйелдер
епті болғандықтан үстемдік құрған. Осы дәуірдің көріністері Австралия,
Океания, Африка байырғы тұрғындарының тұрмысында да, мәдениетінде де
сақталған. Сол көне заманның елесі біздің фольклорда да байқалады, әрине,
көркем сананың екшеуінен өткен түрде. Егер нақтылап айтар болсақ,
жалмауыз-кемпір мен көріпкел сәуегей әйелдердің, айдаһардың бейнелері,
ғайыптан (ғажап) туу, кәмелеттік сынақтан өту, баланың әкесі үйде жоқта
тууы, қаһарманның қалыңдықты алыстан іздеуі, оның болашақ қайын
атасымен қақтығысуы сияқты мотивтер атам заманғы матриархат салттары

14
мен ұғым-түсініктерінің елесі. Ең көне мифтердің, тұрмыстық әңгімелер мен
қарапайым ән-өлеңдерінің пайда болу мезгілі – ежелгі рулық қауым уақыты
деп ойлауға болады [1].
Ең көне мифтер – алғашқы қауым адамдарының өзін қоршаған ортадағы,
маңайындағы әртүрлі объектілер мен табиғат құбылыстары турасындағы
түсіндірме әңгімелері түрінде болып келеді. Ондай әңгімелерде заттардың,
аңдардың пайда болуы мифтік сана бойынша түсіндіріледі. Ал, мифтік
сананың өзі екі кезеңге бөлінеді. Бірінші кезең – «адам мен табиғаттың
бірлігі» жөніндегі түсінік. Яғни адам өзін жан-жануардан, табиғаттан
бөлмейді, адам мен жануар, адам мен зат бірдей деп түсінеді, өлі мен тірінің
арасына да жік қоймайды. Дәл осы кезеңде анимистік наным жұмыс істеп,
мифтерде адамның аңға, басқа бір затқа, немесе керісінше жануардың,
заттың адамға айналуы – заңды құбылыс ретінде қабылданады. Мифтік
сананың екінші кезеңі – «адам мен табиғаттың бірлігі» туралы ұғымның
бұзылуы. Бұл уақытта адамдар өзінің жануарлардан, қоршаған табиғаттан
өзгеше екенін түсінеді де, тотемистік нанымға негізделген мифтер шығарады.
Сөйтіп, тотемистік және этиологиялық мифтер дүниеге келеді. Алғашқы
кезеңде жер бетіндегі нәрселердің, аспан шырақтарының қалай пайда
болғанын баяндайтын жасампаздық және космогониялық мифтер шықса,
екінші кезеңде тотемистік, дуалистік мифтер туады [2].
Мифтердегі басты кейіпкерлер – ілкі ата мен жасампаз қаһарман, тотем-
баба мен шаман (бұл кейінірек). Олардың іс -әрекеттері, көбінесе,
жасампаздық болып келеді, жердегі заттарды, аң-құсты, т.б. жаратқан солар
болып көрсетіледі. Мифтер, әрине, бір қалыпта тұрмай, өзгеріп тұрған. Әу-
баста олар қасиетті әңгіме-шежіре түрінде құпия айтылса, бірте-бірте
сакралдық сипатынан айырылып, фольклордың кейбір жанрларына кірігіп
кеткен. Мифтік сананың екінші кезеңінде қалыптасқан діни нанымдар мен
ұғымдарға, солардың іс жүзінде атқарылатын ырымдары мен ғұрыптарына
негізделген (мифтермен қатар) әр алуан тұрмыстық, кәсіптік, т.б. әңгімелер
де туады. Олар сол уақыттың фольклорлық жанрлары десе де болады.
Олардың басты ерекшелігі утилитарлық функциясында, яғ ни ондай
әңгімелер жеке айтылмайды, белгілі бір ырымды, ғұрыпты атқару барысында
айтылады. Демек, ондай әңгімелер практикалық (тәжірибелік) мақсат
көздейді. Сондай фольклордың үлгісі ретінде терімшілік, аңшылық,
малшылық пен егіншілік кәсіптерге қатысты шығармаларды айтуға болады.
Олардың бәрі бізге алғашқы күйінде жетпеген, олар талай өзгеріске
ұшыраған, әрі өте кеш хатқа түскен. Сол себепті біздің қолымыздағы әңгіме,
өлең-жырларда көркемделу күшті де, әу-бастағы ұғым-нанымдардың ізі ғана
сарқыншақ ретінде көрініс береді. Соған қарамастан ол шығармалардан
ежелгі анимизмнің, тотемизмнің, магияның түбірін тауып, зерттеуге болады.
Сондай магиялық қызметі айқын фольклорға алғыс, қарғыс, арбау, жалыну,
жалбарыну, бәдік сияқты жанрлар жатады. Әлбетте, қоғамдағы даму мен
өзгеру барысына қарай олар да жаңа сипат алып отырған. Мысалы, ежелгі
алғыс ислам діні енгеннен кейін бата болып, екеуі қатар өмір сүрген. Жалпы,

15
магиялық функция рулық замандағы мифтік сананың екінші сатысында
үлкен рөл атқарған.
Алғашқы қауым адамдары бірте-бірте табиғатта бар нәрсені ғана
пайдаланбай, енді өздері өнім жасай бастайды, яғни иемденушіден
өндірушіге айналады, Бұл әсіресе аңшылық пен аушылық, егіншілік пен
малшылық (бақташылық) кәсіптерін тудырып, енді өмірде еркек адамдардың
күш-қуаты қажет болып, олар үстемдік етеді. Сөйтіп патриархат (атаеркі,
аталық) орнығады. Бұл шақтағы рудың ең негізгі белгілері – бір атадан
тараған ұрпақ қауымы, осы руға ортақ таңба, ортақ ұран, ортақ зират, бірі
үшін – бәрі, бәрі үшін – бірі жауаптылығы, қанға-қан, жанға-жан шартының
болуы, т.б. Осыған сәйкес қоғамдық қатынастарда өзгеріс пайда болады.
Отбасы – ер адам үйінде орналасады, некелік пен мұрагерлік, басқа да әдет-
ғұрыптар патриархаттық сипат алады. Ру мен отбасының ара-қатынасы, билік
жасау жүйесі жаңа арнаға көшеді. Рубасылары мен бақсы -абыздар
тұрмыстық және идеологиялық салаларға билік жүргізіп, әскери іс-
шараларды, ырым-кәделерді басқаратын болады. Қауым өсе келе тайпаға
айналады, тайпалар одағы құрылады, әскери демократия орнығады.
Бізге жеткен фольклорлық әрі этнографиялық материалдарда аталық ру
өмірінің көптеген белгілері көрініс береді. Мысалы, дана ақсақалдар мен
қайсар батырлар басты кейіпкерлер болып суреттеледі, тіршілікте
туындайтын барлық мәселелерді талқылау, шешу – солардың құзырында
болады. Кейіпкерлердің ежелден келе жатқан керемет көмекшілері де – ер
адам болып шығады. Патриархат заманында пайда болған көптеген салт-
дәстүр, әдет-ғұрып фольклорда айқын сақталған. Солардың ішінен, мәселен,
құда түсу, келін түсіру, қалың мал төлеу, көп әйел алу, қонақ күту, көрімдік
беру, сый-сыяпат жасау сияқтыларды айтуға болады. Бұлар
фольклорымыздың әр жанрында ұшырасады, әсіресе, ертегі мен эпоста әдемі
баяндалады.
Рулық заманның бұл кезеңінде неше түрлі ежелгі мифтік ұғымдар мен
діни нанымдарға негізделген бұрынғы мифтермен қатар жаңа мифтер пайда
болады, оларда да ескі сана өзгеріске ұшырап, кейіпкерлер ер адамдар болып
шығады. Бұл уақытта аңшылық жайындағы әңгімелер құпиялықтан арылып,
ғажайып аңшы-мергендер мен олардың серіктері – тылсым керемет
қасиеттері бар арғымақтар мен сырттандар туралы баяндайды. Оқиғалар көп
жағдайда мергеннің басынан кешкендері хақындағы меморат түрінде
әңгімеленеді. Мұндай әңгімелер кейінгі замандарда хикая жанрымен
араласып кетеді. Мемораттың кейбірі тұрмыстық әңгіме формасында болып
келеді. Ондай шығармаларда ежелгі діни нанымдар басқа қырынан көрініп,
күлкілі жағдайлар ғұрыптық (ритуалдық) мәнге ие болады.
Еңбек-кәсіпке байланысты фольклор патриархат заманында қайта
қаралып, жаңаша айтылады. Ежелгі мифологиядағы әр заттың рух-иесі енді
пірге, алғашқы ата-бабаға айналады (кейін көркем образ болады). Мұны,
әсіресе, меморатта (кейін хикая мен хикаятта), малшылық (бақташылық) пен
егіншілік (диханшылық) туралы әңгімелерде, өлеңдерде көреміз. Бұрынғы
діни-нанымдар да, салт-ғұрыптар да, ырымдар да фольклорда басымдық

16
рөлде емес, көлеңкеде жүреді. Үйлену салтына және жерлеу рәсіміне
қатысты әдет-ғұрыптар атқарылған кезде орындалатын фольклор енді
біршама өзінше, кей-кейде ана ырымдардан жеке айтылып, көркемдік-
эстетикалық та мақсат көздейді. Олардың мазмұны да, орындалу мәнері де
басқаша болып, бейнелік жағы күшейе түседі. Жар-жар, сыңсу, беташар, той
бастар секілді шығармалар ендігі уақытта тек ырым мен ғұрыптың сөз-серігі
ретінде ғана емес, сондай-ақ адам сезімін көрсететін көркем өлең түрінде де
айтылады. Сол сияқты жерлеу рәсіміне байланысты орындалатын жоқтау,
көңіл айту, жұбатулар да салт бойынша орындала отырып, көркемдік-
эстетикалық та мақсатты ұмытпайды. Бұл айтылғандардың бәрі –
патриархалдық рудың дамыған кезінде орныққан руханият еді.
Рулық заманда пайда болған рухани мәдениеттің бір саласы – халықтық
білім мен халықтың өнері. Кең мағынада алғанда бұлар да – фольклордың
түрлері болып саналады. Сондықтан да әлемдік фольклортануда оларды
музыкалық фольклор, пластикалық фольклор, халықтың қолөнері, халық биі
деп атау орныққан. Фольклордың бұл түрлері, сондай -ақ халық
астрономиясы мен календары, қарапайым математика мен механика,
халықтық медицина мен мал емдеу ісі, сөз жоқ, өмір тәжірибесінен
туындаған құндылықтар. Аңшылық құрған, мал баққан, егіншілікпен
шұғылданған, көшіп-қонып жүрген жұрт табиғаттың алуан сырын, ауа
райын, жұлдыздардың жылжу ретін үнемі қадағалап, біліп отырған.
Сондықтан олар аспан шырақтары туралы, төрт түлік малдың ерекшеліктері
жөнінде, дәнді дақылдардың айырмашылықтары жайында тәжірибелік білім
қалыптастырған және неше түрлі әңгіме-жыр шығарған. Бұл әңгіме-
өлеңдерінде объектісінің түр-түсін, мінез-құлқын, т.б. қасиетін тәжірибеге
сүйеніп сипаттау да, сондай-ақ ежелгі мифтік, діни нанымдарды пайдалану
да бар. Сөйтіп, өзінің мінез-құлқын, тұрмыс-тіршілігін әңгімелеп отырған
объектісіне көшіріп, әрі танымдық пайдасы, әрі көркемдік мәні бар шығарма
тудырып отырған. Халық календары мен астрономиясы – фольклорды
зерттеуде өте құнды материал болатыны себебі – осы.
Халықтың қарапайым математикасы да, механикасы да – күнделікті
тіршіліктің қажеттілігінен туған руханият. Малдың есебін білу, жорыққа
шығарда адам санын анықтау – халық математикасының негізін құраса, киіз
үйді жасау, оны тең-тең етіп, түйеге, көлікке арту, көліктің өзін оңтайлы етіп
жасау – қарапайым механиканың түрі. Ал, киіз үйдің жабдығы тек қана
практикалық мақсат орындамайды, оның әсемдігі, үйдің безендірілуі –
белгілі дәрежеде эстетикалық талапқа жауап береді. Ендеше, халық қолөнері
– фольклордың әрі утилитарлық, әрі эстетикалық қызмет атқаратын түрі.
Сонымен, рулық замандағы мәдениет – ұзақ уақыт бойы қалыптасқан
руханият. (Тарих ғылымының дәуірлеуі бойынша 30 мыңдай жылды
қамтиды). Оның салалары мен түрлері көп. Олар бірі-бірімен тығыз
байланыста, біртұтас, синкретті жүйе қалыбын да дамып, қоғамның, ой-
сананың жетілуіне сәйкес қарапайымдықтан көркемдікке қарай күрделі де
қиын жолдан өтті. Оу-баста тек қана утилитарлық-тәжірибелік және
танымдық қызмет атқарған алғашқы фольклор үлгілері бірте-бірте тәрбиелік

17
және көркемдік мақсатты көздейтін шығармаларға айналды. Алайда, олар әлі
нағыз көркем фольклор дәрежесіне көтеріле алған жоқ-ты. Бұл үрдіс кейін
көпке созылып барып, тек мемлекеттік қоғамдар тұсында жүзеге асқан еді.
Соның өзінде де фольклор қаншалықты көркем болғанымен, онда сол ежелгі
рулық замандағы салттар мен ғұрыптар, діни нанымдар мен ұғымдар бірде
көркемдеуіш құрал, бірде бейнелі сөз, бірде әсіреленген образ түрінде көрініс
тауып, шығармаға поэтикалық, эстетикалық, эмоциялық реңк беріп тұрады.
Осының бәрі қосыла келіп, бізге жеткен фольклорды, – бір жағынан, ежелгі
заманның дүниетанымы, көне мәдениеті әрі мұрасы; екінші жағынан, ел
тұрмысының бір бөлшегі; үшінші жағынан, халықтық сөз өнері деп
сипаттайды.
Орта ғасырлар тұсындағы фоль клор (Мемлекеттік қоғам кезі).
Адамзат тарихының ең бір ұзақ мезгілін рулық қауым қамтыды. Рулық
қауым неолит дәуірінде ыдырап, осыдан 7-8 мың жыл бұрын алғашқы
мемлекеттер пайда болды. Жер бетіндегі ең көне мемлекеттер Египетте,
Месопотамияда, Үндістанда, Қытайда, Грекияда, Иранда, Италияда орнығып,
құлиеленуші сипатта болған да, біздің дәуіріміздің ІІІ-ІV ғасырларында
феодалдық сипаттағы қоғамға ауысқан деп есептеледі [3]. Осы уақыттан
басталатын заман әлем тарихының ортағасырлық дәуірі деп саналады. Бұл
ХVІІІ ғасырға дейін созылған да, одан бергі кезеңді жаңа заман деп атайды.
Қазақстан тарихы да осылай дәуірленеді [4].
Қазақстан жерінде алғашқы мемлекет б.з.д. І мыңжылдықта, сақтар
дәуірінде орныққан. Сақтар «көшпелі, жартылай көшпелі және егінші ел
болатын. Бірақ олар ең алдымен тамаша шабандоздар еді. Дүниеде атпен
шауып келе жатып садақпен оқ атуды бірінші болып сақтар меңгерген.
Қайтпас қайсар кісікиік (кентавр) бейнесінің үлгісі салт атты скиф және сақ
адамы болған... Сақтардың өз жазуы, мифологиясы және дүниежүзілік
деңгейдегі үздік өнері болды, ол әдебиетте «Аң стильді өнер» деп аталды.
Сюжеттері – жыртқыш аңдар мен шөппен қоректенетін жануарлар, солардың
арасындағы күрес» [5].
Сақтардан соң сарматтардың, үйсіндердің, қаңлылардың, түркілердің
мемлекеттері болған, олар мың жылдан астам уақытты қамтып, Қазақстан
тарихында ерекше із қалдырған. Аталған мемлекеттер де, олардан кейін
құрылған оғыздардың, қыпшақтардың, қарлықтар мен қарахандықтардың
мемлекеттері де, кейінірек дүниеге келген Алтын Орда да, Қазақ хандығы да
орта ғасырлық феодалдық сипаттағы мемлекеттер болды. Олардың
әрқайсысы өз қоғамына сай мәдениет тудырды, бірақ рухани жалғастық
үзілген жоқ. Әр дәуір мәдениеті өзіне дейінгіні пайдаланды, соны негізге
алды, жаңғыртты әрі дамытты. Ертедегі орта ғасырдың, яғни сақтар мен
ғұндардың, қаңлылар мен үйсіндердің тұсындағы рухани мәдениет дамыған
орта ғасыр мен соңғы орта ғасыр кезінде сақталынып қана қойған жоқ.
Ежелгі замандағы мифтер мен аңыздаулар, т.б. фольклорлық дүниелер әрі
қарай өзгертіле, кеңейе дамыды. Олардың классикалық фольклорға айналуы
осы дамыған орта ғасырға тұспа тұс келеді. Рулық замандағы көптеген
ұғымдар мен нанымдар, мифтік әңгімелер ендігі жерде көркем фольклордың

18
құрамында танымдық, эстетикалық міндет атқарады. Сөйтіп, ескі мен
жаңаның кіріккен түрі, яғни біртұтас мәдениетке айналған руханият
қалыптасты, ал мұның өзі фольклорды көпсатылы, көпсипатты және
көпқырлы өнерге айналдырды.
Сонау сақтар заманында туып, кейінгі дәуірлерге жеткен фольклорлық
шығармалар миф түрінде, аңыз ретінде ертедегі гректер мен қытай
жазбаларында орын алғанының арқасында бізге жетіп отыр. Олардың
сюжеттері мен кейіпкерлерінің іс-әрекеттері кейінгі уақытта туған жырлар
мен ертегілерде, аңыздауларда көрініс тапқан. Мысалы, атақты Геродот
«Тарихындағы» Томирис пен Кирдің арасындағы қақтығыс туралы сюжет
классикалық фольклорға тән [6]. Мұнда қаһармандық эпостағы мотивтер бар.
Айталық, парсылардың патшасы Кирдің жорыққа шығуы, оның өз
ақылмандарымен кеңесуі; Томиристің Кирге берген жауабы және Кирге
қойған шарты; Кирдің шайқас алдында түс көруі; Томирис ұлының тұтқынға
түсуі, оның өзін-өзі өлтіруі; екі қолдың шайқасы; Кирдің қаза табуы және
Томиристің кек қайыруы.
Бұл сюжетте ежелгі заманның нанымы сақталған. Кирдің түсінде
болашақ патша Дарий аспанға ұшып, бір қанатымен Европаны, екінші
қанатымен Азияны жауып тұрғанын көреді. Ал, Дарийдің әкесі Гистасп
(парсыша - Виштасп) Зардуштың қамқоршысы. Осы арқылы Кирдің жеңілуі
Ахурамазданың қолдамағанынан болды деген сол шақтағы ел арасына
тараған аңыз көрініс береді. Демек «түс көру» мотиві – ең ерте кезде туып,
біздің дәуірімізге жетіп отыр. Жалпы, «түс көру» мотиві Геродоттың
кітабындағы біраз патшалардың өмірінде кездесіп отырады.
Сақтар мен ғұндар кезінде туындаған фольклорлық сюжеттер мен
мотивтер кейінгі замандарда да жалғасын тауып, жаңаша әңгімеленетін
болған, сөйтіп ескі сюжеттер негізінде соны шығармалар дүниеге келіп
отырған, және мұндай туындыларда бұрынғыға ұқсас, немесе жаңадан
қалыптасқан тақырыптар мен сарындар баяндалып отырған. Мәселен,
ғұндардың патшасы Мөденің табғаштарға қарсы соғысы туралы аңыздың
бүкіл сарыны кейінгі түркілер дәуіріндегі фольклорда жалғасын тапқан, яғни
Мөденің өз ата-мекенін, елінің бірлігін, амандығын сақтау үшін жүйрік
тұлпарын да, сүйікті жарын да құрбан етуі, алған сыйларына қанағат етпей
басынған жауға қарсы жорыққа шығуы, оны күйрете жеңуі, – осы сияқты
тақырыптың Түркі қағандары туралы тас жазбаларда кең баяндалатынын
айтуға болады.
Жоғарыда айтылғандай, Қазақстанда орныққан ортағасырлық
мемлекеттер, негізінен, феодалдық сипатта болды. Ол мемлекеттердің басты
ерекшелігі – құлдық қоғамның болмауы, әрі патриархалды рулық өмірдің,
оның салттарының, руханиятының феодалдық болмысқа сіңісіп, араласып
кетуі, тіпті әлеуметтік құрылымға негіз болуы. Бұл, әсіресе, Түркі қағанаты
тұсында айрықша көрінді, себебі қағанат құрамына енген ру-тайпалар
бұрынғы өмір салтын сақтай отырып, феодалдық мемлекеттің талаптары
бойынша тіршілік жасады. Осындай қоспаның арқасында ежелгі руханият
енді мемлекет мүддесі тұрғысынан молынан пайдаланылды әрі патриархалды

19
рулық қауымның мәдениетін де жаңа сапаға көшірді. Ежелгі мифтер мен
нанымдар, сюжеттер мен мотивтер Түркі қағанаты тұсында бірыңғай
идеологиялық сипат алып, қағанды дәріптеу үшін біршама көркем қасиетке
ие болды. Мұны Орхон-Енисей ескерткіштеріндегі жазбалардан айқын
көреміз [7]. Ол мәтіндерден көне түркі заманындағы мифологиялық
ұғымдардың ежелгі мифтік түсініктермен байланысты екені байқалады.
Аспанға табыну, оны Тәңір деп білу, Көк Тәңір деп құрметтеу, ал жерді
Ұмай-әйел ретінде қастерлеу, жалпы табиғатты қадірлеу сияқты ежелгі
анимистік нанымның, сондай-ақ түркі жұртының бабасы – Көкбөрі деп,
Ашинадан тарағаны туралы тотемистік ұғымның іздері Құлтегін, Білге Қаған,
Тоныкөк туралы жазуларда жақсы сақталған [8]. Ал, бұл мәтіндер өзінің
мазмұны мен стильдік-көркемдік қасиеттері жағынан ерте заманғы жырдың
үлгісі болып есептеледі. Олардағы бейнелілік, кейіпкерлердің сипатталуы,
қағандардың ерлік іс-қимылдары, олардың астындағы аттарының бейнеленуі,
– осының бәрі батырлық эпостың поэтикасына лайық. Ендеше, Орхон-Енисей
ескерткішіндегі мәтіндер – VІІ-VІІІ ғасырда хатқа (тасқа) түскен
фольклорлық шығармалар деуге толық негіз бар. Аталмыш текстердің кейбір
тұстарында жоқтаудың үлгілері, мақал-мәтел, шешендік сөз тәрізді
тіркестердің, тұрақты формулалардың кездесуі сондықтан. Осы Құлтегін мен
Білге қаған және Тоныкөк туралы шығармалардан Түркі қағанаты кезіндегі
фольклор туралы, тіпті сол шақтағы әдеби-көркем жүйе жайында толық
мағлұмат алуға болады. Ол ғана емес, сол замандағы Түркі мемлекетінің
тарихы, өмірі, мәдениеті, басқа елдермен қарым-қатынасы, басты-басты
саяси, әскери оқиғалары жөнінде кең ақпарат табуға болады. Сол себепті де
ол мәтіндер тарихи дерекнама ретінде де зерттелді [9], сондықтан да оларды
ғалым И.В. Стеблева тарихи-қаһармандық поэма деп атады [10]. Қалай
болғанда да бұл жазбаларда фольклорлық сипат айқын, тіпті әлемнің,
адамның пайда болуы туралы рулық замандағы мифологиялық түсінік,
сондай-ақ ел билеушінің ерекше жаралатыны жайындағы наным анық
сақталған. Мәселен, Құлтегіннің үлкен жазуында аспан мен жердің,
адамзаттың жаралуын «Үстіде көк тәңір, Астыда жазық жер жаралғанда,
екеуінің арасында адам баласы жаралған» деп айтса, Кіші жазуда «Тәңір
текті, Тәңірден жаралған Түрк Білге Қаған. Бұл шақта отырдым» деп
қағанның жай адам емес екенін айтады. Патшаның жай адамнан тумай,
құдайдың құдіретімен ерекше жағдайда туатыны туралы ұғым ежелгі рулық
фольклорда ғана емес, құлиеленуші мемлекеттер тұсындағы мифтерде
(мысалы, Александр Македонскийдің, Иса пайғамбардың ғайыптан тууы),
тіпті орта ғасырдағы аңыздар мен шежірелерде де кездеседі (Шыңғыс
ханның күн нұрынан жаралғаны). Бұл ғайыптан туу мотиві ежелгі
тотемизмнің өзгерген түрі. Мұндай жағдайды біздің көркем
фольклорымыздан да таба аламыз. Алпамыстың, Қобыландының, Ер
Төстіктің дүниеге келу жағдайын еске алуға болады. Көркем фольклорда бұл
көне наным өзгертілген, мұсылманданған түрінде де бас қаһарманды
дәріптеудің бір амалына айналып кеткен.

20
Исламның Қазақстан жеріне енуі (VІІІ ғ.) Түркі қағанаты
қалыптастырған мәдениетке өзгерістер әкелді, фольклорға мұсылмандық
қасиеттер дарытты және басқа да ескі дүниелерді мұсылмандандырып, басқа
арнаға түсірді. Мұның өзі фольклорды жаңа бесікке көтерді, сөйтіп
толыққанды классикалық фольклордың қалыптасуына игі ықпал етті.
Әсіресе, оғыз-қыпшақтар мен қарахандар тұсындағы мемлекеттердің
мәдениеті барынша жанданды, өйткені бұл кезде қазақ жеріне ислам
өркениеті кең етек жая бастаған еді. Соның арқасында қала мен дала
мәдениеті, дәстүрлі түркі мен ислам мәдениеті етене жақындасып, біртұтас
көркемдік-эстетикалық жүйеге айналған болатын. Алтын Орта заманында да
бұл процесс үзілген жоқ, оған тағы бір арна – моңғол фольклоры мен
мәдениеті келіп қосылды. Осының бәрі, сайып келгенде, нағыз классикалық
фольклорды тудырды, яғни бұрынғы фольклор алуан түрлі өңдеудерге түсті,
тұтастану құбылысын бастан кешірді, бірнеше мәдениеттің дәстүрін бойына
сіңірді. Міне осындай тоғысу мен дамудың арқасында дамыған орта
ғасырдың өзінде-ақ көркемдік қасиеті жоғары, өзіндік көркем жүйесі бар
фольклор қалыптасты. Соның нәтижесінде ежелгі сюжеттер толығып,
кеңейіп, жаңа сипаттарға ие болды, бұрынғы аңыздаулар үлкен эпикалық
туындыға айналып жатты.
Нақтылап айтар болсақ, Алтын Орда тұсында ежелгі космогониялық,
тотемистік, этиологиялық және эсхатологиялық мифтер өзінің бұрынғы
«танымдық-ақпараттық» міндетімен қатар енді біршама «тәрбиелік» қызмет
те атқарды, себебі ол баяғы құпия-сакралды қасиетінен ада болған еді. Оның
үстіне үлкен күш алып келе жатқан ислам дінінің ықпалының артуына
байланысты ол мифтер біртұтас жүйелену процесіне түспей, ыдырай
бастады. Олар бірте-бірте өзінің алғашқы түрінен айрылып, басқа жанрға
(мәселен, хикаяға) айналды, немесе өзге жанрлардың құрамына сіңіп кетті,
соның салдарынан бізде ертедегі құлиеленуші мемлекеттерге тән жүйеленген
үлкен мифология қалыптасып үлгермеді. Есесіне, ғұрыптық фольклордың
түрлері, ертегілер, батырлар туралы әңгімелер, мақал-мәтелдер қарқынды
түрде дами бастады, жаңа жанрлар туып, фольклордың құрамы байи түсті.
Бұл үрдіс өте-мөте Қазақ хандығы кезінде үлкен қарқын алды. Фольклор
– халықтың ең негізгі руханиятына айналды, оның жанрлық құрамы
баюымен қатар сюжеттік һәм тақырыптық аясы кеңейді. Фольклор жанрлары
бұрынғы көпфункциялықтан арыла бастады. Өмір талабына сәйкес батырлар
жыры жедел дамып, басты рөл атқарды. Сонымен қатар қазақ пен қалмақ
арасындағы ұзаққа созылған ұрыстар жаңа жанрды, яғни тарихи жырды
дүниеге әкелді. Байырғы «Алпамыс», «Қобыланды», «Ер Сайын» сияқты
жырлар қайта жырланып, Абылай, Бөгенбай, Қабанбай туралы жырларға әрі
үлгі, әрі поэтикалық негіз болды. Ежелгі мифтер мен ертегілер, аңшылық
әңгімелер мен аңыздар жаңа мемлекеттің саяси-қоғамдық ауанына сай
жаңғыртылды, сөйтіп тағы бір жанр-шешендік сөз пайда болды. Дәл осы
Қазақ хандығы тұсында ғашықтық жыр да өріс ала бастайды, ерте уақыттан
бері айтылып келе жатқан Қозы Көрпеш пен Баян Сұлу туралы аңыздаулар
үлкен эпосқа айналды, «Қыз Жібек» жыры дүниеге келіп, ел арасына тарай

21
бастады. Тағы басқа жырлар туып, фольклорлық циклге түсіп жатты. Бұларда
көне сюжеттер мен мотивтер, ескі ұғымдар жаңаша пайымдалып, заман
талабына сай жырланып жатты. Олар енді, негізінен, көркемдік міндет
атқарды да, эпосты, бүкіл фольклорды эстетикалық тұрғыда түрлендірді.
Тарихтан белгілі, қазақ мемлекеті пайда болған кезінен бастап бейбіт
өмірді, тыныш тіршілікті білмеді. Ол барлық уақытта экспансия объектісі
болып, жау мемлекеттер тарапынан жасалған шабуылды тойтарумен болды.
Жоңғар хандықтарымен соғыстар өте ұзақ уақыт болды және қиян-кескі
жүргізілді, олар әлсін-әлсін қайталанып, үш ғасырға созылды. Бұл дәуірде
фольклордың, әсіресе эпостың рөлі ерекше артты. Жыршылар бұрынғы
батырлар жырын асқақтата қайта жырлады және өз замандас батырлары
туралы жаңа эпос туғызып, олардың ерлігін мадақтады. Жыршылар, әрине,
фольклорлық дәстүрді пайдаланды, олар ескі жырлардың поэтикасына
сүйеніп, жаңа жырдың өзіндік сипатын қалыптастырды. Ал, ескі жырдың
өзін де жаңа заман мен қоғамның талап-тілектеріне байланысты өңдеп
отырды, сөйтіп екі түрлі эпос қатар өмір сүрді. Мұның өзі эпос жанрын
тарихи тұтастануға әкелді. Яғни ерте кездегі эпостың оқиғ алары
жыршылардың өмір сүріп отырған уақытына көшірілді де, енді бұрынғы
рулық-тайпалық жырда өз руы мен тайпасының бақыты үшін ындыстарға
(индустар), қызылбастарға (парсыларға) қарсы соғысқан Алпамыс та,
Қобыланды да, Сайын да, Көкше де, Қамбар да, Қырым батырлары да Қазақ
хандығы тұсындағы нақты жаулармен – қалмақтармен шайқасып жүреді.
Сөйтіп, бір жырда бірнеше ғасыр тоғысады да, әр ғасырдағы оқиғалар мен
кейіпкерлер араласып жүреді, ежелгі және кейінгі жаулар бір дәуірдің
өкілдері болып көрсетіледі. (Мұны ғылымда тарихи тұтастану дейді, басқаша
айтқанда бұл – фольклордағы тарихи анахронизм). Осындай процестің
барысында эпос жанры бірте-бірте бірнеше тұтастану түрінен өтеді: тарихи,
өмірбаяндық, шежірелік, географиялық. Осылайша бізге жеткен классикалық
эпостың түрі қалыптасты, ол – феодалдық мемлекет дәуірінің эпосы болатын.
Нағыз мемлекеттік эпостың үлгілері – Қазақ хандығы кезіндегі
қалмақтармен шайқасқан батырлар мен хандар туралы эпикалық туындылар,
яғни тарихи жырлар («Есім хан», «Олжаш батыр», «Абылай хан», «Бөгенбай
батыр», «Қабанбай батыр», «Өтеген батыр» т.б.). Бұл жырлардың бұрынғы
батырлық эпостан бірнеше өзгешелігі бар. Біріншіден, бұл шығармалар
оқиғалардың ізі онша суымай тұрғанда пайда болды; екіншіден, сол себепті
оларда шындыққа жақындық басым; үшіншіден, бұл жырларда әсірелеу
едәуір аз, ал мифтік, я болмаса қиял-ғажайыптық белгілер жоқтың қасы;
төртіншіден, тарихи жырларда кейіпкерлердің кейбір кездерде көрсететін
өзіне ғана тән мінез-құлқы көрініс беріп қалады, яғни батырлар бұрынғыдай
аса дәріптелмейді, олардың образы өз прототипіне жақынырақ; бесіншіден,
бұл туындыларда батырлар ру мен тайпа үшін емес, бүкіл қазақ үшін
күреседі, қазақ жерін, мемлекетін азат ету үшін соғысады. Бұл – ең басты
ерекшелігі; алтыншыдан, батырлар бұрынғыдай жеке-жеке, өз бетінше жауға
шаба бермейді, олар мемлекет басшысы – ханның маңайына топтасып, оның

22
бұйрығымен соғысқа аттанады. Бұл да – мемлекеттік эпостың айырықша
белгісі.
Сонымен, орта ғасырларда, әсіресе оның дамыған кезеңінде және соңғы
дәуірінде қазақ фольклорының барлық дерлік жанры түгел қалыптасып
болды және біртұтас руханиятқа айналды. Жаңа дәуірде олар өзінің бүкіл
көркемдік-эстетикалық жүйесін орнықтырып, жаңа сападағы классикалық
фольклор түрінде дами түсті.
Жаңа дәуірдегі фольклор. Бұл кезең ХVІІІ ғасырдан бергі уақытты
қамтиды. Әлбетте, фольклор – өмірдің ағымы сияқты тез өзгере беретін
құбылыс емес. Дегенмен, халық тұрмысымен, оның санасымен тікелей
байланысты болған соң ол да әр кезде өзгеріске ұшырап отырады. Қазақ
хандығының Жоңғар хандығымен үш ғасырдай жүргізген соғысы халық
өмірінің барлық саласына әсер етті, ал рухани мәдениетте ерекше із
қалдырды. Фольклор да айтарлықтай жаңарып, оның жанрлық құрамы
толыға түсті әрі көркемдік сапасы да артты. Бізге жеткен фольклор
нұсқалары, негізінен, осы жаңа дәуірде, яғни ХVІІІ-ХІХ ғасырларда
сұрыпталып, көркемдік жағынан әрленіп, жүйеленіп, осы күнгі қалпына
жеткен деуге болады. Бұл кезеңде ертеден келе жатқан батырлар жырымен
қатар жаңа эпикалық жанр – тарихи жыр барынша етек алып, жеке түр
ретінде үлкен қарқын алды. Тарихи жырдың мазмұны да байи түсті. Оның
шығармаларында енді тек қана қалмаққа қарсы соғыс жырланып қойған жоқ.
Жаңа туындаған тарихи жырда Ресейдің отарлық саясаты мен іс-әрекетіне,
сондай-ақ қоқандықтардың шапқыншылығына көрсетілген елдің қарсылығы
жырланатын болды. Еліміздің әр тұсында бірінен соң бірі орын алған
көтерілістерде қол жинап, ел басқарған қайсар азаматтардың батылдығы мен
ерлігі халық санасында тарихи жыр түрінде жаңғырып жатты. Бұл жағдай
жаңа жырмен бірге көптеген аңыздарды, өлең мен ән-күйді дүниеге әкелді.
Олардың да мазмұны әр алуан болды. Бірде орыс әскерімен ұрыс баяндалса,
енді бірде қоқандықтарға қарсы соғыс әңгімеленеді, бірде қазақ
қайраткерлерінің елшілік істері айтылады. Сырым бастаған көтеріліс туралы
аңыз, әңгімелер, «Ерназар-Бекет», «Досан батыр», «Жанқожа батыр»,
«Кенесары-Наурызбай» жырлары, Қаздауысты Қазыбектің қонтажыға барған
елшілігі жайындағы аңыздар қазақ фольклорына жаңа тақырып пен жаңа түр
енгізіп қана қойған жоқ, олар фольклор құрамын өзгертті, фольклорға саяси
мағына берді.
ХVІІІ-ХІХ ғасырларда қазақ фольклоры шешендік сөздермен және
шежірелермен молықты, аңыздың ішкі түрлерімен, хикаятпен және
әпсаналармен толықты. Тарихи жырдың тағы бір түрі – реалды тарихи эпос
қалыптасты («Қаншайым-Наурызбай», «Айман-Шолпан», «Сұраншы
батыр»). Бұл жанр, негізінен, Қытай жерінде қалған қазақтардың да
«Мырзаш батыр», «Түкібай-Шолпан» сияқты жырлары түрінде айқын
көрінді. Халық поэзиясының шағын түрлері де туындап жатты. Атап
айтқанда, тарихи өлең мен қара өлең өмірде болып жатқан алуан түрлі
оқиғаларды қамтып, халық санасына, эстетикалық талап-талғамына сәйкес
баяндады. Атақты «Қаратаудың басынан көш келеді» мен халық тұрмысында

23
жиі қолданылатын әдет-ғұрыптық мәндегі өлеңдер ел қажеттілігін өтеді.
Мәселен, ел басына түскен қиын-қыстау сәттерде қоштасу сияқты жанр
пайдаланылғанын айтуға болады. Кей жағдайларда тарихи өлең, қара өлең,
қоштасу, – бәрі араласып, астасып кетеді де, бір өлеңде бірнеше жанрдың
белгісі бірігіп кеткені байқалады.
Жаңа дәуірдегі фольклорлық дәстүрдің өрлей түсуіне ақындар мен
жыршылар ерекше үлес қосты. Олар өмірде болған ірі оқиғалардың арасында
болып, соның ізімен көргендері мен естігендері туралы неше алуан әңгіме,
аңыз, өлең тудырып отырған. Олар тудырған шығармалар ауызша туып,
ауызша тарағандықтан бірте-бірте фольклорлық айналымға түсіп, алғашқы
авторлық шығарма халық дүниесіне айналған. Бізге жеткен көптеген
жырдың, өлеңнің, ән-күйдің фольклорлық сипатта болуының басты себебі –
осы. Әрине, фольклорлық циклге түскен шығарма айтыла-айтыла әрленеді,
қосымшалармен толығады, сөйтіп бірнеше орындаушының шлифовкасынан
өткен соң халықтың түсінік-пайымын бойына сіңіреді әрі дәстүрлі түрде
айтылып, даралықтан айырылады. Сондай халді тек өлеңдер ғана емес,
бұрыннан келе жатқан эпостар да бастан кешірді, сол себепті де олар біздің
заманға көп вариантты болып жетті. Ақындар мен жыршылар жаңа оқиғаны
ғана сөз етіп қоймай, олар ежелгі жырларды да бірде жаңғырта, бірде
дәстүрлі түрінде жырлап, ескі мен жаңаны қатар өзінің жадында,
репертуарында сақтап жүрді. Қазіргі кезде оқып жүрген классикалық
эпостар, әсіресе батырлық және ғашықтық жырлар осы күнгі қалпына сол
ХVІІІ және ХІХ ғасырда жеткен. Әйгілі Жанақ, Шөже, Марабай,
Мұсабайлардан ХІХ ғасырда жазылып алынған мәтіндер – ойымызға толық
дәлел бола алады.
Айтылмыш кезеңде қазақ фольклорына исламның, Шығыс фольклоры
мен әдебиетінің әсері күшейеді. Ғұрыптық фольклорға енді мұсылмандық
нышандары молдап еніп, тұрақты белгіге айналады. Ел арасына қисса, хикаят
деген атаумен Шығыс дастардары кеңінен тарайды. Солардың үлгісімен
ақын-жыршылар дәстүрлі қазақ сюжеттерін дастанға айналдырып, ұлттық
фольклорда дастан жанрын қалыптастырады. Осының ықпалымен хикаялық
(новеллалық) ертегі өріс алды. Ежелгі қиял-ғажайып пен батырлық ертегілер
жаңа көркем сапаға көшеді, олар мазмұн мен идея жағынан хандық мемлекет
ауанына ыңғайландырылады. Жаңа заманғы ұғым-түсініктер талабына сай
ескі кейбір наным-пайымдар қайта қаралып, жоққа шығарылады, сыналады.
Соның нәтижесінде сықақ күшейіп, сатиралық ертегі бой көтереді. Осындай
сықаққа негізделген өтірік өлең ерекше көрініс береді. Өтірік өлеңде ежелгі
ритуалдық күлкінің орнына әжуа-сықақ орнығып, күлкі үлкен сатиралық
мазмұнға, аллегориялық мағынаға ие болады. Жаңа жұмбақтар мен жаңа
мақал-мәтелдер де пайда болып, дидактикалық қызмет атқарады. Балалар
фольклоры да осы кезеңде орнығады. Сөйтіп, ХVІІІ-ХІХ ғасырларда қазақ
фольклорының барлық дерлік жанры даму үстінде болды, олар халықтың
рухани қажетін толығымен өтеп отырды. Эпикалық жанрдың бұрынғы да,
жаңа түрлері де, шағын жанрлар да, жаңадан пайда болған жанрлар да, – бәрі
біртұтас көркем жүйеге айналды, қоғамның мәдени сұранысын мейлінше

24
қанағаттандырды. Фольклор толық сөз өнері ретінде авторлық әдебиетпен
қатарласа өмір сүрді, әдебиеттің біраз қасиетін қабылдады, ал дастан сияқты
жанр әдебиетке жақындай түсті.
ХІХ ғасырда қазақ даласына тіршіліктің жаңа бір түрі – үлкен өндірістік
өмірдің енуіне байланысты фольклор құрамында «жаңа бір сала жұмысшы
жырлары туып, дами бастады... Күнделікті тірлік, азапты ауыр тұрмыстан
туған әңгіме-жырлар мен мақал-мәтелдерден жұмысшының ой-пікірі,
қоғамдық құрылысқа деген көзқарасы да аңғарылады» [11]. Қазақ жұмысшы
фольклорын зерттеушілер оны «тақырыбына, дәуіріне қарай үш салаға
жіктейді: 1) ауыр еңбек, азапты өмір жайындағы өлең жырлар; 2) орыс-қазақ
жұмысшыларының достығы мен ерлік күресі туралы жырлар;
3) империалистік соғыс дәуіріндегі және 1916 жылғы көтеріліс жырлары»
[12]. Әрине, бұл жіктеудің негізінде Кеңес өкіметінің саяси-идеологиялық
ұстанымы жатқаны анық. Дей тұрғанмен, зерттеушілер қазақ фольклорында
мүлде жаңа жанр пайда болғанын дөп басып, көре білген, оның
ерекшеліктерін де аша алған. Сол себепті де біз ХІХ ғасырдың екінші
жартысында қазақ фольклоры тағы бір жанрмен толыға түскенін айтуға
тиістіміз.
Жалпы, фольклор – табиғатынан консервативті руханият, ол қоғамдағы
өзгерістер мен тіршілік ағымында үнемі ілесіп отырмайды, жедел өзгере
қоймайды. Бірақ соған қарамастан дүбірлі ХХ ғасыр фольклорды да айналып
өтпеді, оған да өз ықпалын жасады. Күллі мәдениет сияқты, фольклор да
Кеңес өкіметі мен компартияның саяси-идеологиялық қыспағына түсті. Ең
алдымен, фольклор екі жікке бөлініп қаралды. Оның біртұтас руханият
екендігі жоққа шығарылып, оны бағалауда таптық көзқарас негізге алынды
да, фольклорды «халықтық» және «халыққа жат» деп тану орнықты. Мұның
өзі фольклорды біржақты жинап, зерттеуге әкеліп соқты. Соның салдарынан
фольклордың дінге, әдет-ғұрыпқа байланысты салалары назардан тыс қалды,
ал классикалық фольклор жазба әдебиеттің заңдылықтарымен зерттелді.
«Совет фольклоры» болуға тиіс деген идеологиялық ұран ежелгі
фольклордың өзін бұрмалауға және жаңадан жыр, дастан, тіпті жаңа ертегі
мен әпсаналарды ойлап шығаруға, орындауға, жинауға, зерттеуге мәжбүр
етті. Сөйтіп, халық ақындары «жаңа» фольклорлық шығармалар туғызды,
таптық-әлеуметтік жырлар мен дастандарды шығарды. Партия көсемдері
туралы жасанды әңгімелер мен ертегілер дүниеге келді. Бұл жасанды
фольклор ХХ ғасырдың 60-шы жылдарында-ақ сынға ұшырады, оның қате
екені мойындалып, ғылым енді біртіндеп, негізінен, халықтың өткен
замандарда тудырған фольклорын бөлмей-жармай, біртұтас мұра деп
бағалап, тереңдей зерттеуге бет бұрды.
Алайда, ақиқатын айтар болсақ, фольклор үлгілері ХХ ғасырда да
туындап жатты. Бірақ ол ресми саясат қолдаған жасанды фольклор, емес-тін,
әрі үлкен эпос та, дәстүрлі ертегі де емес еді. Бұл дәуірде пайда болған
фольклордың дені – өлеңдер мен анекдоттар, аңыздар мен әңгімелер,
жұмбақтар мен мақал-мәтелдер болды. Бұлар көп жағдайда болмыстың
өзінен туындап жатты, кейде ескі фольклорды жаңашалаудың нәтижесінде

25
пайда болып жатты. Жоғарыда айтылғандай, ХХ ғасырдың бас кезінде туған
жұмысшы фольклорының басым көпшілігі бұрынғы формада туған өлеңдер
мен аңыз-әңгімелер болды. Бұл жағдайды 1916 жылғы көтеріліске
байланысты пайда болған фольклордан да байқау қиын емес. Мәселен,
көтерілістің алғашқы кезеңіндегі ел басына түскен ауыр жағдайды
суреттейтін толғаулар, одан кейінгі шақта, яғни ұрыстар туралы баяндайтын
жорық өлеңдері, ал көтеріліс жеңілген тұста туған қоштасу үлгілері,
майданға барған жігіттердің елге жолдаған сәлем хаттары, – бір жағынан,
дәстүрлі формада болса, екінші жағынан, жаңа тақырыпқа арналған болатын.
Сәлем хат жанры бертінгі Ұлы Отан соғысы жылдарында ерекше дамыды.
ХХ ғасырдың 30-40 жылдары ежелгі фольклор үлгілерін жаңғырта
жырлау тәжірибесі орныққанын айтпасқа болмайды. Атақты ақындарымыз
өзінің шығармаларымен қатар ескі эпостарды жырлаумен шұғылданып,
оларды көркемдік жағынан әрлей түсті, бірақ идеялық тұрғыдан жаңаша
пайымдады («Өтеген батыр», «Нарқыз», т.б.). Әлбетте, бұлар жаңа фольклор
деп есептелмеді, алайда олар кеңестік өмірде халық шығармашылығы
тоқтамағанының дәлелі ретінде қабылданды. Ал, шындығында, бұл
жаңғырулар идеологиялық тапсырыс пен талаптан туған еді. Сөз жоқ, қай
заманда да халық шығармашылығы болады, бірақ ол әр түрлі сипатта
формада көрініс береді. Соның жарқын көрінісін ХХ ғасырдағы
фольклордың жағдайынан аңғаруға болады.
Егер фольклордың тарихын оның қоғамда атқарған әлеуметтік әрі
эстетикалық қызметі тұрғысынан қарасақ, қазақ фольклорының шарықтап,
халықтың бүкіл рухани сұранысын өткерген кезеңі – ХХ ғасырдың І
жартысымен шектеледі деуге болады. Бірақ қазақ фольклоры ХХ ғасырдың ІІ
жартысында да өмір сүруін тоқтатқан жоқ. Ол өміршеңдік танытып, осы
дәуірде де өзінше, профессионалды әдебиетпен, мәдениетпен қатар өмір
сүріп жатты, әрине, бұрынғы қалпындағыдай емес. Ол үш түрлі, яғни үш
бағытта ғұмыр кешті. Біріншісі – ескі жанрлардың кейбірі пассивке көшіп,
ұмытыла бастады (бақсы сарыны, арбау, жалбарыну, жарапазан, төрт түлік
туралы өлең, бәдік); екіншісі – эпикалық жанрлар жаңа туындылармен
байыған жоқ. Олар классикалық мұраға айналып, жаңа дәуір мәдениетіне
негіз болды, оның қайнар көзі әрі ажырамас бөлігі ретінде өмір сүрді
(батырлар жыры, ғашықтар жыры, тарихи жыр, ертегілер). Олар көркем
әдеби, музыкалық шығармаларға негіз болып, профессионалды кино мен
театр туындыларына айналды, сөйтіп қоғамға әрі тәлімдік, әрі танымдық, әрі
эстетикалық қызмет атқарды. Сондай-ақ, халықтың классикалық мұрасы
ретінде фольклорлық шығармалар арнайы түрде, ресми мерекелі шараларда,
кейде жасөспірімдер үшін орындалып жүрді (өлеңдер, халық әндері мен
күйлері, халық биі мен қолөнер бұйымдары, ертегілер); үшіншісі – ХХ
ғасырдың өзінде де, бүгінгі күнде де фольклордың жаңа түрлері туындап
жатқаны. Мәселен, өлең, мақал, мәтел, жұмбақ сияқты жанрлар Кеңес өкіметі
тұсында соны сипат ала отырып, жаңа үлгіде де пайда болып отырды.
Бұлармен қатар қазақ фольклорында анекдот жанры да бой көрсетті. Мұның
өз себебі бар еді. ХХ ғасырда қазақ халқының біраз бөлігі үлкен қалаларға

26
қоныс аударды, өндірісте, мемлекеттік мекемелерде, оқу орындарында
жұмыс істеді. Олар қала тұрғындарының фольклоры болып саналатын
анекдоттарды дүниеге әкелді. Бұл процесте орыс фольклорының әсері де
болды. Кеңес өкіметінің, партия көсемдері мен мемлекет басшыларының
келеңсіз шешімдері мен іс-әрекеттері туралы халық өз пікірін, ресми
саясаттан мүлде басқа, кейде оған кереғар көзқарасын осы анекдот арқылы
білдіріп отырды. Тұрмыстық жәйттар мен қызметтегі, жұмыстағы әр түрлі
жағымсыз жағдайлар жайында да көптеген анекдот айтылып жүрді. Қазақ
жұртының арасында да бұл анекдоттар кеңінен тараған болатын. Қазақтар да
өз өміріне қатысты анекдот шығарып жүрді. Бұл үрдіс бүгінгі таңда да бар.
Ел арасында қазіргі тұрмысқа, кейбір оқиғаларға байланысты өткір
анекдоттар айтылуда. Олар халықтың өмірдегі құбылыстар мен тұрмыстық
жағдаяттарға деген бейресми қатынасын көрсетеді. Демек, анекдот бүгінгі
қазақ фольклорының жеке жанрын құрайды деп айта аламыз, өйткені халық
ешқашан ештеңе шығармай отыра алмайды, өмірге, оқиғаға, жеке тұлғаға
деген өз ойын, көзқарасын білдіріп, бейжай қарай алмайтынын көрсетеді.
Әрине, бұл анекдоттар халықтың эстетикалық, көркемдік сұранысын өтей
алмайды. Бұл түсінікті де. Өйткені бүгінгі өркениет заманында, кино, театр,
теледидар сияқты ғаламат әсер ететін күштер тұрғанда, қоғамның, халықтың
мәдени талап-тілегін фольклор қандай түрде болса да орындай алмайды. Рас,
фольклордың кейбір түрлері жаңа дәуір талаптарына байланысты басқа
формаға көшіп, жекелеген топтар мен қауымдардың қажеттігін атқара
алатынын көруге болады.
ХХ ғасырдың 70 жылдарынан бастап фольклор көркем өнерпаздар
үйірмелері, отбасылар ансамблі, халықтық театрлар түрінде де көрініс
бергені белгілі. Олардың репертуарында дәстүрлі фольклормен қатар әдеби
шығармалар да, әуесқой сазгерлер шығарған ән-күйлер де орын алды.
Халықтық театрлар профессионалды сахнада қойылып жүрген «Қозы
Көрпеш – Баян Сұлу», «Айман-Шолпан» секілді эпостық туындыларға
негізделген пьесаларды да қамтып жүрді. Әрине, бұлар фольклор туралы
классикалық түсінік тұрғысынан қарағанда таза фольклор бола алмасы анық.
Алайда, бұл жерде басты критерий етіп алуға негіз болар нәрсе – халықтық
өнер мен шығармашылық. Орындаушылар да, авторлар да – кәсіби актер, я
болмаса композитор емес. Олар ежелгі ақын-жыршылардың рөлін атқарды,
яғни «жалғыз актер театрының» орнын басып, белгілі дәрежеде бұқара
көпшіліктің көңілінен шығып жүрді.
Тәуелсіздікке қол жеткеннен кейінгі тұста қазақ фольклорының бұрын
шет қалып жүрген жанрлары, әсіресе, тарихқа, әдет-ғұрыпқа, наным-сенімге
қатысты түрлері қайтадан активті процесті бастан кешіруде. Үйлену салты
бойынша орындалатын жар-жар, беташар сияқты жанрлар жаңаша түрде,
соны мазмұнмен айтылатын болды. Егер ертеде жар-жар қыз ауылында
жігіттер мен қыздардың диалог түрінде айтылатын өлеңі болса, бүгінде тойға
жиналған қауым түгел бірігіп айтады, ал беташар мазмұн жағынан мүлде
өзгеріске түсті. Сол сияқты аңыз, шежіре, шешендік сөз тәрізді жанрлар да
үлкен сұранысқа ие болды, олардың жаңа варианттары да пайда болып

27
жатыр, бірақ бұрынғы фольклор секілді ауызекі айтылу, елге тарау цикліне
түсіп жатқан жоқ.
Қазіргі таңда ескі халық әндері мен күйлері де, қолөнер бұйымдары да
жаңа сапада көрінуде, сөйтіп олар елдің бүгінгі мәдени қажеттігін өтеп отыр.
Әндер мен күйлер жаңаша аранжировкаға түсіп, ұлттық музыкалық аспаптар
эстрадалық аспаптар мен техникалық құралдардың қосындысы арқылы соны
саздық әуенге, ырғаққа, эстетикалық мәнге ие болды.
Сонымен ойымызды қорыта айтқанда, жаңа дәуірде қазақ фольклоры
нағыз көркем өнер болып қалыптасып, бізге классикалық мұра әрі өнер
түрінде жетіп, бүгінгі мәдениеттің бір бөлігі ретінде өмір сүруде, қоғамға
қызмет етуде.


Сілтемелер және ескертпелер:

1. Веселовский А.Н. Историческая поэтика. Л., 1940; Пропп В.Я. Исторические корни
волшебной сказки. Л., 1946; Соныкі. Фольклор и действительность. М., 1976; Каскабасов
С.А. Казахская волшебная сказка. А.-А., 1972.
2. Қазақ мифтері туралы кеңірек қараңыз: Қасқабасов С.А. Қазақтың халық прозасы. А.,
1984; Соныкі: Жаназық. Астана, 2002.
3. История древнего мира. В 3-х томах. Т.3. М., 1982. С. 269-277.
4. Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). 5 томдық. 1, 2 томдар. А., 1996, 1998.
5. Қазақстан тарихы. 1-том, 13-б.
6. Геродот. История. В 9-ти книгах. Л., 1972. С. 76-79.
7. Қараңыз: Стеблева И.В. Поэзия тюрков VІ-VІІІ веков. М., 1965; Жолдасбеков М. Асыл
арналар. А., 1990.
8. Стеблева И.В. К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы
// Тюркологичес-кий сборник – 1971. М., 1972. С. 213-226; Патапов Л.П. Умай – божество
древных тюрков в свете этнографических данных // Тюркологичесий сборник – 1972. М.,
1973. С.265-286.
9. Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории
Средней Азии. М., 1964.
10. Стеблева И.В. Поэзия тюрков... С. 61.
11. Қазақ әдебиетінің тарихы. І том, 1-кітап. А., 1960, 715-б.
12. Сонда, 717-б.

28
ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНЫҢ БҮГІНГІ ЖАНРЛЫҚ ҚҰРАМЫ


Бізге жеткен фольклор – жанр жағынан бай, көркемдігі жағынан
кемелденген, әр алуан қызмет атқаратын рухани мұрамыз және күнделікті
тіршілігімізге қолданыста болып, мәдени қажеттігімізді атқарып жүрген
ұлттық өнеріміз. Бүгінгі заманға ол көптүрлі, көпсатылы руханият ретінде
жетіп отыр. Оның біраз түрі есте жоқ ескі заманда туса, енді бір тобы кейінгі
дәуірлерде пайда болған. Олар ұзақ тарихи даму жолында бір-бірімен
араласып, тоғысып, бірі-біріне сіңісіп кеткен, сондықтан олардың
әрқайсысын жеке бөліп алып, тек соған ғана тән белгілерді анықтау оңай
емес. Сол себепті ғылымда фольклордың тарихы, оның жанрлық құрамы
дегенде басты критерий етіп фольклорлық шығармада белгілі бір дәуірдің
шындығымен қатар санасы, ұғым-түсінігі, наным-сенімі қандай дәрежеде
көрсетілетінін, қаншалықты сақталғанын, шығарманың көркемдігі қай
дәрежеде екендігін және оның қандай мақсатпен орындалатынын алады.
Міне, осы тұрғыдан келгенде бізге жеткен фольклордың жанрларын ежелгі,
көне және жаңа (ғұрыптық, көркем және бейкөркем) деп шартты түрде
бөлуге болады. Жоғарыда қай жанр қай дәуірде пайда болғанын, кейін
қандай өзгеріске түскенін шолу түрінде баяндап шыққандықтан біз ұлттық
фольклорымыздың жанрларын осы күнгі жағдайы бойынша ең ескі дегеннен
бастап бертінгі кездерде туғандарына дейінгісін қысқаша түрде сипаттап
беруді жөн көрдік. Сонымен, біздің дәуірге сарқыншақ түрінде өзгеріп
жеткен ең ежелгі жанр деп мифті айтамыз.
Мифтер. Әлем фольклорында мифтің түрі көп. Олар әр елдің өмір салты
мен рухани даму деңгейіне сәйкес әр алуан сипатта болады. Айталық, жаңа
дәуірге дейін алғашқы рулық қауым формасында өмір кешкен
австралиялықтардың, африкалықтардың мифтерінде архаикалық белгілер көп
сақталған. Ал, феодалдық мемлекет түрінде ғұмыр кешкен жұрттарда мифтер
ежелгі қасиеттерін жоғалтқан, немесе басқа бір жанрға айналып кеткен, я
болмаса өзге жанрларға сіңіп, сарқыншақ түрінде көрінеді. Қазіргі ғылым
осының бәрін зерттей келіп, мифтің мынадай түрлерін анықтаға н:
жасампаздық мифтер, космогониялық мифтер, этиологиялық мифтер,
эсхатологиялық мифтер, тотемистік мифтер, шамандық мифтер,
генеалогиялық мифтер, дуалистік мифтер, т.т. Қазақ фольклорында бұлардың
барлығы дерлік ұшырасады, бірақ олар көбінесе таза күйінде емес, басқа
жанрлардың құрамында, кейде жеке әңгіме түрінде кездеседі. Мифтің басты
міндеті – жер бетіндегі нәрселердің, аспан шырақтарының, адамның, жан-
жануардың пайда болу себептерін түсіндіру. Бұл үшін алуан түрлі ежелгі
наным-сенімдер, ұғым-түсініктер пайдаланылады. Солардан мифтік сананы,
оның өзгеруін, сөйтіп бірте-бірте көркем құралға айналғанын көруге болады.
Қазақ мифінің ішінде әсіресе кең тарағаны – жер бетіндегі тау-тастың, көлдің
пайда болу тарихын баяндайтын, сондай-ақ аспан әлемінің құрылысын
түсіндіретін және әртүрлі жануар мен жәндіктердің кейбір қасиеттерін
әңгімелейтін шығармалар. Айталық, Жетіқарақшы, Ай мен Күн, Құс жолы

29
мен Кемпірқосақ туралы әңгімелер – космогониялық мифтер болса,
қарлығаштың құйрығы неге айыр, қоянның ерні неге жырық, суыр неге
адамша қол қусырып тұрады? – деген сұрақты-себепті баяндаулар
этиологиялық мифке жатады. Ертедегі адамдар табиғаттың құбылыстарын,
аспан әлеміндегі шырақтарды түсіну үшін олар туралы неше түрлі миф
шығарып, өз тұрмысын соларға көшірген, көп нәрсені күнделікті шаруа мен
тұрмыс, адамдық қасиеттер мен қатынас тұрғысынан түсіндірген. Мифтердің
басты кейіпкерлері – ілкі ата, жасампаз қаһарман, тотем-баба мен шаман.
Бұлармен бірге ежелгі рух-иелер: желаяқ, көлтауысар, саққұлақ, таусоғар
жүреді.
Хикаялар. Алғашқы қауымның мифі үздіксіз пайда болып отыратын
тұрмыстық әңгімемен бірігіп, келе-келе, әсіресе рулық қауым шарықтап,
феодалдық қоғамға көшкен тұста жаңа бір жанрды, хикаяны
қалыптастырады. Хикаяда шындық бір факті болуы мүмкін, бірақ
шындықтан гөрі қоспа көп болады, себебі бір оқиға туралы әңгіме, көбінесе
жеке адамның өзі туралы әңгімесі ел арасында айтыла-айтыла көптеген
өзгеріске ұшырайды. Оған әу-баста болмаған жағдайлар жамалады. Кейіпкер
енді әдеттегідей жануармен ғана емес, мифтік ұғымнан қалған түсінік
бойынша елдің ойдан шығарған неше түрлі ғажайып сиқырлы мақлұқтармен
кездескен болып көрсетіледі. Мысалы, бір аңшының басынан кешкен
әңгімелері бірден-бірге айтылып, алғашқы оқиғасы қоюланып, біраз
әсіреленіп, енді батырдың жезтырнақпен, немесе жалғыз көзді дәумен, я
болмаса албастымен, яғни адам көрмеген өзге хайуанмен жолығып,
айқасқаны туралы хикаяға айналады. Мұндай хикаяларда ертеректе туған
шамандықтың да белгілері кездесіп қалады.
Хикаялар архаикалық мифтердің негізінде де пайда болады. Мемлекеттік
қоғам орныққан кезде ежелгі рух-иелік мифтер өзгеріске түседі, ондағы
кейіпкерлер басқа сипатта, өзге рөлде көрінеді. Бұрынғы ілкі-ата, жасампаз
қаһарманның орнына Зевс сияқты, Тәңір секілді дүниенің бәрін жаратушы, ал
рух-иелердің орнына тіршіліктің әр саласын басқаратын құдайлар келеді.
Сөйтіп, ертедегі мемлекеттерде көпқұдайлы мифология қалыптасады. Қазақ
фольклорында көпқұдайлы мифологияның іздері көне Түркі қағанаты
тұсында болған көктегі Тәңір мен басқа да тәңірлер туралы ұғым-
түсініктерден қалған сарқыншақтардан көрінеді. Ислам келгеннен кейін ол
нанымдар мен кейіпкерлер ысырылып, орнына исламдық мифологияның
кейіпкерлері енеді. Сөйтіп, ежелгі албасты, жезтырнақ, үббе, күлдіргіш
тәрізді кейіпкерлермен бірге хикаяларда жын, шайтан, диюлар жүреді.
Фольклордың басқа жанрларынан бөлектеп тұратын тағы бір белгі – хикаяда
кей жағдайда адам мен мифологиялық кейіпкердің қақтығысы трагедиямен
аяқталады, яғни адам жеңіліс табады.
Еңбек пен кәсіпке байланысты фольклор. Бұл топқа аңшылық пен
бақташылыққа, диқаншылыққа қатысты айтылатын, сондай-ақ алуан түрлі
жағдайлар туралы баяндайтын архаикалық әңгімелер жатады. Олар меморат
түрінде, яки хикая іспетті болып келеді. Мұндағы басты кейіпкерлер – аңшы,
мерген және әртүрлі аң-құстар. Алғашқы қауымның өзінде-ақ тұрмыстық

30
әңгімелер туып отырған. Олардың мазмұны күлкілі әрі ритуалдық мәнде
болған (кейін бұл күлкінің ритуалдығы өзгеріп, кәдімгі сықақ болып
шығады). Малшылық, аңшылық кәсіпке байланысты да әңгіме, өлең
қалыптасып, олар да магиялық мақсатта орындалған. Осы ретке төрт түлікке,
аң мен құсқа қатысты өлеңдер мен әңгімелерді жатқызуға болады.
Диқаншылыққа қатысты фольклор да ежелгі нанымдарға арқа сүйейді.
Тұрмыстық, кәсіптік фольклордың бір түрін лирикалық өлеңдер құрайды.
Ғұрыптық фольклор. Бұл топ ежелгі заманғы діни нанымдар мен
ырымға, салт-ғұрыпқа негізделген жанрлардан тұрады. Олар – арбау, алғыс,
қарғыс, бәдік, бақсы сарыны, т.б. Бұл жанрлар ерте заманда таза магиялық
функция атқарған да, ғұрыптық іс-әрекеттермен тығыз байланыста болған.
Сондықтан олар тек утилитарлық, яғни қолданбалы мақсатта орындалған.
Келе-келе олар көркемдік қасиеттерге де ие болған. Сөйтіп, кейбіреулері
өнерлік те сипат қабылдаған. Айталық бақсы ойыны мен сарынында біршама
көркемдік белгілер бар. Көне дәуірлерде туып, адамның алуан түрлі
тірлігінде қолданылған бұл жанрлар әр мезгілдерге сай өзгеріп отырған.
Мысалы, ислам діні енгеннен кейін байырғы алғыс енді бата, ал ескілікті
жалыну, жалбарыну енді мінәжат түріне айналады.
Ғұрыптық фольклордың құрамында үйлену салты мен жерлеу рәсіміне
қатысты жанрлар бар. Үйлену салтымен байланысты той бастар, жар-жар,
сыңсу (қоштасу), беташар сияқты жанрлар да екі бірдей қызмет атқарады:
ғұрыптық әрі көркемдік. Олар ежелгі діни наным-сенімдік мәнінен бірте-
бірте айрылып, біздің уақытымызға, негізінен, сейілдік әрі эстетикалық
мақсатта орындалатын руханият түрінде жетіп отыр. Осы секілді жерлеу
рәсіміне қатысты орындалатын іс-әрекеттер мен фольклор да өте көнелік
мағынасын өзгерткенмен әлі күнге дейін қолданыста бар. Рас, олар қазіргі
кезеңде көркемдіктен гөрі ғұрыптық қызмет атқарады. Мәселен, естірту,
көңіл айту, жұбату түрлері осы мәнде болып келеді де, ал жоқтау көп
орындала бермейді. Солай бола тұрса да, ХХ ғасырдың екінші жартысына
дейін ел арасында естірту мен жоқтау көркемдік мәнісін жоғалтқан жоқ еді.
Ал, өткен ғасырлардан жеткен үлгілері – көркем фольклордың әдемі
нұсқалары, оларда ежелгі мифтік ұғымдар мен мифологиялық түсініктер,
діни нанымдар алуан түрлі көркемдік-бейнелеу құралдарына айналып, неше
түрлі символикаға бай поэзия туғызған.
Ертегілер. Бұл топқа енетін жанрлар да ерте замандарда пайда болып,
адамзат тарихының әр кезеңінде өзгеріске түсіп отырған, сөйтіп біздің
дәуірге классикалық көркем фольклор түрінде жетіп отыр. Ертегілер көне
мифтермен, хикаялармен, наным-сенімдермен тығыз байланысты, ежелгі
мифологияны жетілдіре пайдаланып, қиялды араластырып, ғажайыптық
сипатқа ие болған. Соның нәтижесінде осы жанрдың өзіне тән поэтика мен
эстетикасы қалыптасқан, болмысты солардың тезінен өткізіп бейнелеген.
Бізге жеткен ертегілер бірнеше жанрдан тұрады: хайуанаттар туралы
ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер, хикаялық
(новеллалық) ертегілер, сатиралық ертегілер. Бұлардың бәріне ортақ
белгілері және әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері бар.