§14. Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері.

9 сынып №13

ДӘІЖО___________

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
«» КММ
(білім беру ұйымының атауы)
Қысқа мерзімді (сабақ) жоспары
Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері. Зертханалық жұмыс№ 4 «Транспирация үдерісі кезіндегі сыртқы факторларды (температура, ылғалдылық пен су буының қысымы, ауа қозғалысын) зерттеу.

§14. Сыртқы және ішкі факторлардың транспирацияға әсері. БЖБ (20-мин)

(Сабақ тақырыбы)

Сабақтың барысы:

ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ ЖОСПАРҒА ҚОСЫМША

Мәтінмен жұмыс

Транспирацияға сыртқы және ішкі факторлардың әсері

Транспирация – өсімдіктердің жапырақтары мен басқа жер үсті бөліктері арқылы су жоғалтуының процесі. Бұл процеске сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді, олар су жоғалту қарқындылығын анықтауда маңызды рөл атқарады.

Транспирацияға әсер ететін сыртқы факторлар:

1. Температура: Температура жоғарылаған сайын, транспирация қарқыны да артады. Жоғары температура ашылған устома (жапырақ бетіндегі кішкентай тесіктер) арқылы көбірек су буының шығуына әкеледі.

2. Ылғалдылық: Өсімдікті қоршаған ауаның ылғалдылығы төмен болса, өсімдік пен ауа арасындағы су буы градиенті үлкен болады, бұл транспирацияның жоғары қарқынына әкеледі. Керісінше, жоғары ылғалдылық су буы градиентін төмендетіп, транспирацияны баяулатады.

3. Жел: Жел өсімдікті қоршаған ауаны қозғалтып, транспирация қарқынын арттырады. Ауа қозғалысы неғұрлым жылдам болса, өсімдік бетінен көбірек су буы алынады.

4. Жарық қарқындылығы: Жарық қарқындылығының артуы устомалардың ашылуына ынталандыра алады, бұл транспирация қарқынының жоғарылауына әкеледі. Бұл фотосинтез үшін айрықша маңызды, өйткені өсімдік көміртек диоксидін қабылдау үшін су жоғалтуы керек.

Транспирацияға әсер ететін ішкі факторлар:

1. Жапырақ құрылымы: Жапырақ бетіндегі устомалардың өлшемі, пішіні және саны транспирация қарқынына әсер етуі мүмкін. Устомалары көп өсімдіктердің транспирация қарқыны жоғары болады.

2. Тамыр жүйесі: Тамыр жүйесінің мөлшері мен денсаулығы су сіңіруде маңызды рөл атқарады. Дамыған тамыр жүйесі топырақтан суды тиімдірек сіңіре алады, бұл жоғары транспирация қарқынын қолдайды.

3. Өсімдік түрлері: Әртүрлі өсімдік түрлерінің бейімделулері мен физиологиялық ерекшеліктері транспирация қарқынына әсер етуі мүмкін. Кейбір өсімдіктер су жоғалтуды реттеуде тиімдірек.

4. Өсімдіктің жасы мен өсу кезеңі: Жас өсімдіктер мен белсенді өсу кезеңіндегілер, әдетте, қартайған, толық жетілген немесе тоқырау кезеңіндегі өсімдіктерге қарағанда, транспирация қарқыны жоғары болады.

Осы сыртқы және ішкі факторлардың өзара әрекеттесуін түсіну ауылшаруашылығы мен бақшалық жағдайларда өсімдік өсімі мен су пайдаланылуын басқару және оңтайландыру үшін маңызды. Транспирацияның негізгі факторларын тану арқылы фермерлер, бақшалар және бақтар мамандары өсімдіктердің денсаулығы мен өнімділігін қамтамасыз ету жөнінде шешім қабылдай алады.

Экологиялық және логикалық Сұрақтар:

1. Экологиялық сұрақ: Температура жоғарылаған сайын, транспирация қарқыны қалай өзгереді?

2. Логикалық сұрақ: Егер ауаның ылғалдылығы жоғары болса, транспирация қарқыны қалай өзгереді?

3. Функционалдық сауаттылық тапсырмасы: Өсімдіктердің транспирация қарқынын реттеуде қандай ішкі факторлар маңызды рөл атқарады?

4. Дұрыс реттілікті анықтау тапсырмасы: Транспирацияға әсер ететін факторларды дұрыс реттілікпен орналастырыңыз:
   1) Температура
   2) Ылғалдылық
   3) Жапырақ құрылымы
   4) Тамыр жүйесі
   Дұрыс реттілік: 1, 2, 3, 4

5. Бір дұрыс жауабы бар тапсырмасы: Транспирация қарқынына ең көп әсер ететін сыртқы фактор қайсы?
   A) Температура
   B) Ылғалдылық
   C) Жел
   D) Жарық қарқындылығы
   A) Температура

6. Тест тапсырмасы: Жоғары температура транспирация қарқынын қалай өзгертеді?
   A) Төмендетеді
   B) Арттырады
   C) Өзгеріссіз қалдырады
   D) Кейде арттырады, кейде төмендетеді
   B) Арттырады

Жауап кілті:

1. Температура жоғарылаған сайын, транспирация қарқыны артады.

2. Егер ауаның ылғалдылығы жоғары болса, транспирация қарқыны баяулайды.

3. Ішкі факторлардан жапырақ құрылымы, тамыр жүйесі, өсімдік түрлері және өсімдіктің жасы мен өсу кезеңі транспирация қарқынын реттеуде маңызды рөл атқарады.

4. Дұрыс реттілік: 1, 2, 3, 4

5. A) Температура

6. B) Арттырады

Жеке жұмыс парағы

Оқушының аты-жөні:_________________________________________________________ сыныбы:___

№4 зертханалық жұмыс

Тақырыбы: «Транспирация үдерісі кезіндегі сыртқы факторларды зерттеу»

Мақсаты: Ішкі және сыртқы факторлардың транспирацияға әсерін зерттеу

Құрал-жабдықтар: №1 нұсқа үшін өсімдікті салқын камераға алдын ала орналастырады. Аузы тар тұрғылар мен құтылар – 5дана немесе екі валентті сусыз мыс сульфаты- ақ түсті кристалдар ( су молекуласымен әрекеттескен кезде көгілдір түс береді- көзбен шолып оңай анықтауға болады), жапырақтары шамамен бірдей 6 жебежапырақ өсімдігі, қыздырғыш аспап, желдеткіш, аквариум, салқындатылған ауасы бар жылуоқшаулағыш, мақта, ермексаз.

Құрал-жабдықтар: №2 нұсқа үшін 6 дана, өлшеуіш шыны, цилиндрлер, өсімдік майы, бір түрдің 6 қалемшесі (жапырақтарының мөлшері шамамен бірдей); қыздырғыш аспап, желдеткіш, беті жақсы жабылатын аквариум, пульверизатор, салқындатылған ауасы бар жылу оқшаулағыш камера.

Бақылаймыз, нәтижесін дәптерге кестені сызып алып жазамыз.

№3 Нұсқа. Осыған ұқсас жұмысты қарапайым потометр және индикатор ретінде кристалл түріндегі екі валентті сусыз мыс сульфатымен жүргізуге болады.

Қорытынды. __________________________________________________________________

Жеке жұмыс парағы

Оқушының аты-жөні:_________________________________________________________ сыныбы:___

«Қоректену» және «Заттардың тасымалдануы» бөлімі бойынша жиынтық бағалау тапсырмалары

Оқу мақсаттары:

9.1.2.1 - адамның ас қорыту жолдарындағы үдерістерді сипаттау;

9.1.2.2 - ас қорыту үдерісіндегі органикалық заттар мен сәйкесі ферменттердің арасындағы байланысты орнату;

9.1.2.3 - ферменттердің белсенділігіне әр түрлі жағдайлардың (температура, pH) әсерін зерттеу;

9.1.3.1 - активті және пассивті тасымалдарды салыстыру;

9.1.3.3 - ішкі және сыртқы факторлардың транспирацияға әсерін зерттеу;

4. - сыртқы факторлардың флоэма арқылы заттардың тасымалдануына әсерін зерттеу;

1.Көп таңдауы бар тапсырма: Қорыту процесінің кілтті кезеңдерінің қайсысы емес?
A. Ауызда шайнау және сілекей әрекеті
B. Асқазанда тамақты ыдырату
C. Жіңішке ішекте қоректік заттарды сіңіру
D. Тоқ ішектен қалдықтарды шығару

2.Сәйкестендіру тапсырмасы: Төмендегі қорыту мүшелерін олардың негізгі функциялары бойынша сәйкестендіріңіз:

• Асқазан_________________________________________________

• Жіңішке ішек____________________________________________

• Бауыр__________________________________________________

• Ұйқы безі_______________________________________________

3.Дұрыс реттілікті анықтау тапсырмасы: Қорыту процесінің келесі кезеңдерін дұрыс ретпен орналастырыңыз:

• Тамақ өңешке түседі

• Қоректік заттар жіңішке ішекте сіңіріледі

• Тамақ ауызда шайналып, сілекеймен араласады

• Қалдықтар тоқ ішек арқылы шығарылады

4.Бір дұрыс жауабы бар тапсырма: Қорыту ферменттерінің тиімділігін анықтайтын ең маңызды фактор қайсысы?
A. Температура
B. pH
C. Фермент концентрациясы
D. Жоғарыдағылардың барлығы

5.Көп таңдауы бар тапсырма:
Өсімдіктердің транспирация қарқындылығына әсер етпейтін ішкі фактор қайсысы?
A. Өсімдіктің өлшемі
B. Өсімдіктің жасы
C. Ыдырау саны
D. Топырақтың ылғалдылығы

6.Сәйкестендіру тапсырмасы:
Төмендегі сыртқы факторларды олардың өсімдіктердің транспирация қарқындылығына әсер ету тәсіліне сәйкестендіріңіз:

1. Температураның артуы A. Транспирация қарқындылығын арттырады

2. Ылғалдылықтың артуы B. Транспирация қарқындылығын төмендетеді

3. Жел жылдамдығының артуы C. Транспирация қарқындылығын арттырады

4. Жарық қарқындылығының артуы D. Транспирация қарқындылығын төмендетеді

7.Дұрыс реттілікті анықтау тапсырмасы:
Транспирация процесінің келесі қадамдарын дұрыс ретпен орналастырыңыз:

1. Өсімдік тамырлары топырақтан су мен минералдарды сіңіреді

2. Су ксилема тамырлары арқылы жоғары қарай тасымалданады

3. Су жапырақ беттерінен ыдырау арқылы буланады

4. Бұл транспирациялық тартылысты тудырады, ол тамырлардан қосымша су тартуға көмектеседі

8.Бір дұрыс жауабы бар тапсырма:
Өсімдіктердегі транспирация процесінің негізгі мақсаты не?
A. Фотосинтез үшін көмірқышқыл газын сіңіру
B. Тамырлардан жапырақтарға қоректік заттарды тасымалдау
C. Булану арқылы өсімдікті салқындату
D. Өсімдікке құрылымдық қолдау беру

Жауап кілті:

1. Жауап: D. Тоқ ішек арқылы қалдықтарды шығару қорыту процесінің негізгі кезеңі емес, ол қалдықтарды кетіру сатысы.

2. Асқазан - тамақты сақтайды және ыдыратады; Жіңішке ішек - қоректік заттарды сіңіреді; Бауыр - өт өндіреді, май қорытуға көмектеседі; Ұйқы безі - қорыту ферменттерін бөледі.

3. Дұрыс ретті: 3, 1, 2, 4.

4. Жауап: D. Температура, pH және фермент концентрациясы сияқты барлық факторлар қорыту ферменттерінің тиімділігін анықтауда маңызды.

5. D. Топырақтың ылғалдылығы

6. 1-A, 2-D, 3-C, 4-A

7. 1, 2, 3, 4

8. C. Өсімдікті булану арқылы салқындату

Жеке жұмыс парағы

Оқушының аты-жөні:_________________________________________________________ сыныбы:___

Өсімдіктердегі транспирация: Су айналымының маңызды процесі

Транспирация - өсімдіктердегі маңызды физиологиялық процесс. Бұл өсімдіктердің жапырақтарынан су буының атмосфераға шығуы. Транспирация өсімдіктердің су балансын реттеуге, қоректік заттардың тасымалдануына және температураны бақылауға көмектеседі. Бұл процесс өсімдіктердің өмір сүруі мен өсуі үшін өте маңызды.

Бос орындарды толтырыңыз:

1. Транспирация - бұл өсімдіктердің __ арқылы су буын шығару процесі.

2. Транспирация өсімдіктердің __ реттеуге көмектеседі.

3. Өсімдіктер транспирация арқылы __ тасымалдайды.

4. Транспирация өсімдіктердің __ бақылауға көмектеседі.

5. Транспирация процесі өсімдіктердің __ мен өсуі үшін маңызды.

Сөздер банкі: температураны, жапырақтары, су балансын, қоректік заттарды, өмір сүруі

Бірнеше таңдау сұрақтары: Әр сұраққа дұрыс жауапты таңдаңыз.

1. Транспирация процесі қайда жүреді?
   a) Тамырларда
   b) Сабақтарда
   c) Жапырақтарда
   d) Гүлдерде

2. Транспирацияның негізгі функциясы қандай?
   a) Фотосинтез
   b) Су балансын реттеу
   c) Тозаңдану
   d) Жемістерді өндіру

3. Транспирация кезінде өсімдіктен не шығады?
   a) Оттегі
   b) Көмірқышқыл газы
   c) Су буы
   d) Азот

4. Транспирация процесі өсімдіктің қай бөлігінде басталады?
   a) Тамырларда
   b) Жапырақтардағы саңылауларда
   c) Сабақтарда
   d) Гүлдерде

5. Транспирация қалай өсімдіктің температурасын реттейді?
   a) Жылу шығару арқылы
   b) Жылуды сіңіру арқылы
   c) Су буландыру арқылы
   d) Жапырақтарды жабу арқылы

Ашық сұрақтар: Келесі сұрақтарға толық сөйлемдермен жауап беріңіз:

1. Транспирацияның өсімдіктер үшін маңыздылығын түсіндіріңіз.

2. Транспирация процесіне әсер ететін екі факторды атаңыз және олардың әсерін сипаттаңыз.

3. Өсімдіктер транспирацияны қалай реттейді? Мысал келтіріңіз.

Жауаптар кілті:

Бос орындарды толтыру:

1. жапырақтары

2. су балансын

3. қоректік заттарды

4. температураны

5. өмір сүруі

Бірнеше таңдау сұрақтары:

1. c) Жапырақтарда

2. b) Су балансын реттеу

3. c) Су буы

4. b) Жапырақтардағы саңылауларда

5. c) Су буландыру арқылы

Ашық сұрақтар:

1. Мысалы: Транспирация өсімдіктер үшін өте маңызды, өйткені ол су балансын реттейді, қоректік заттардың тасымалдануына көмектеседі және өсімдіктің температурасын бақылайды. Бұл процесс өсімдіктердің өсуі мен өмір сүруі үшін қажет.

2. Мысалы: Транспирацияға әсер ететін екі фактор - температура мен ылғалдылық. Жоғары температура транспирация жылдамдығын арттырады, ал жоғары ылғалдылық оны азайтады. Температура жоғарылағанда, өсімдік көбірек суды буландырады, ал ылғалдылық жоғары болғанда, ауа қанығып, транспирация баяулайды.

3. Мысалы: Өсімдіктер транспирацияны жапырақтардағы саңылауларды (стоматаларды) ашу және жабу арқылы реттейді. Мысалы, құрғақшылық кезінде өсімдіктер су жоғалтуды азайту үшін стоматаларын жабады. Керісінше, жеткілікті су болған кезде, олар стоматаларын ашып, транспирацияны арттырады.