“ Абайдың ғылым-білім, ақыл-парасат жайлы ойлары”
Дүйсембеков Бауыржан Ержанұлы, Мәдениетов Абылай Маратович

«Отан және дүние жүзі тарихы» білім беру бағдарламасы 3-курс ОВИ-201 тобы
«Alikhan Bokeikhan University», ББМ, Семей қаласы

Ғылыми жетекші: т.ғ.к., Мухамеджанова Р.Ж.

"AIikhan Bokeikhan University" ББМ, Семей қаласы

Абайдың ғылым-білім, ақыл-парасат жайлы ойлар.

Аннотация : Бұл мақалада қазақтың ұлы ойшылы Абай Құнанбайұлының ғылым-білім және ақыл-парасат жайлы ойлары қарастырылады. Абай шығармаларында білімнің, еңбектің және парасаттың маңыздылығын ерекше атап өтеді. Мақалада ақынның қара сөздері мен өлеңдеріндегі білімге, ғылымға шақырған насихаттары талданып, олардың қазіргі қоғам үшін маңыздылығы айқындалады. Сондай-ақ, мақалада Абайдың надандықпен күреске шақырған ойлары мен адамгершілік қасиеттерді дамыту туралы идеялары қарастырылады.

Кілт сөздер: Ғылым, білім, ақыл, парасат, қара сөздер, ағартушылық.

Abaı's thoughts on science, knowledge, intellect, and wisdom.

Annotation : This article examines the views of the great Kazakh thinker Abai Qunanbaiuly on science, education, and wisdom. In his works, Abai emphasizes the importance of knowledge, hard work, and intellect. The article analyzes his prose and poetry, which advocate for learning and self-improvement, and discusses their relevance in modern society. Additionally, Abai's thoughts on combating ignorance and promoting moral values are explored.

Keywords: Science, education, intellect, wisdom, prose, enlightenment.

Мысли Абая о науке, знаниях, разуме и мудрости.

Аннотация : В данной статье рассматриваются взгляды великого казахского мыслителя Абая Кунанбайулы на науку, образование и мудрость. В своих произведениях Абай подчеркивает важность знаний, труда и разума. В статье анализируются его произведения, в которых он призывает к обучению и саморазвитию, а также обсуждается их актуальность в современном обществе. Кроме того, рассматриваются мысли Абая о борьбе с невежеством и развитии моральных качеств.

Ключевые слова: Наука, образование, разум, мудрость, проза, просвещение.

Абай Құнанбайұлы өз дәуіріндегі ескіліктің шырмауынан шығуға, білім мен ғылымды игеруге үндеген ұлы ойшылдардың бірі. Оның шығармаларынан халық өмірінің басты мәселелері айқын көрініс табады. Абай өз заманындағы кемшіліктерді өткір сынға ала отырып, жастарды алға ұмтылуға, ізденімпаз болуға шақырды. Ақынның басты мақсаты – жас буынның саналы түрде білімге ұмтылып, ғылым мен еңбекті өмірінің ажырамас бөлігіне айналдыруы еді. Ол өнерді, ғылымды меңгерудің қоғам үшін аса маңызды екенін атап көрсетеді. Жалқаулық пен надандықты айыптап, шығармаларында ақыл, парасат, талап, еңбек, білім секілді құндылықтарды жоғары бағалады. Абайдың осындай идеялары оның шығармашылық мұрасының негізі болды және олар қазіргі таңда да өзектілігін жоғалтқан жоқ. [1].

Абай білім мен ғылымды қоғамның дамуының негізгі тірегі деп білді. Оның "Ғылым таппай мақтанба" өлеңінде адамға нағыз пайда әкелетін қасиеттер айтылады. Ол бес нәрсені ерекше атап көрсетеді:

1. Талап – адамға алға ұмтылуға күш беретін қасиет.

2. Еңбек – жетістікке жетудің басты шарты.

3. Терең ой – кез келген мәселеге байыппен қарау.

4. Қанағат – адамды сабырлы, ұстамды болуға үйретеді.

5. Рақым – жүрегі мейірімді, ізгі жан ғана қоғамға пайда әкеледі [2].

Абайдың бұл пікірі бүгінгі күнге дейін өзекті. Себебі нағыз жетістікке білім мен еңбекті қатар алып жүрген адам ғана жете алады. Ақын білімнің кез келген адамды биікке көтеретінін айтып, жастарды оқуға, ойлануға, ғылымды игеруге шақырады [3].

Профессор Т. Тәжібаев Абайдың ойлау жүйесі, адамгершілік қасиеттері және еңбек тәрбиесіне қатысты көзқарастарын талдау тәжірибесін жүргізген. Оның педагогикалық әрі психологиялық тұжырымдарын ғылыми тұрғыда зерттеген ғалымдар қатарында М.О. Әуезов, С. Мұқанов, Қ. Б. Жарықбаев, Х. Сүйіншәлиев және басқалар бар. Бұл ғалымдар Абайдың шығармашылығының ағартушылық бағытын талдап, әртүрлі болжамдар жасаған. [4].

Абай үшін адамның білімді болуы жеткіліксіз, ол алған білімін дұрыс қолдана білуі керек. "Он жетінші қара сөзінде" ақын ақыл, жүрек және қайраттың тепе-теңдігі жөнінде ой қозғайды. Ақыл адамға дұрыс жолды көрсетсе, жүрек мейірімділік пен адамгершілікке жетелейді, ал қайрат адамды табандылыққа баулиды. Егер осы үш қасиет тең болса, адам өмірде үйлесімді өмір сүре алады [5].

Абай сондай-ақ надандық пен білімсіздікті қатты сынға алған. "Жиырма бесінші қара сөзінде" ақын: "Білімсіз адам – жарым адам, надандық – ең үлкен кесапат" деп тұжырымдайды. Ол халықтың надандығының себебін білім мен ғылымнан алшақ жүруімен байланыстырады [6].

Абай ашу-ыза сезімін басқаруға қатысты ой айтқан. Ол бұл туралы өз шығармаларында, әсіресе, 36-қара сөзінде кеңінен тоқталған. Адам мінезін адамгершілік пен ізгілік аясында бағалап, оның жақсы немесе жаман жақтарын саралаған. 7-қара сөзінде баланың туғаннан бастап бойында болатын екі түрлі мінез ерекшеліктерін атап өткен. Сонымен қатар, жан құмары мен тән құмарының танымдық негіздеріне тоқталған. [4]

Абайдың пікірінше, адам баласы білімді болумен қатар еңбекқор болуы тиіс. Ақын өзінің "Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар: надандық, еріншектік, залымдық" деген сөзінде ең басты кемшіліктерді атап көрсетеді. Ол адамның еңбек етуге ұмтылуын, өзін дамытуға талпынуын маңызды деп біледі. Еріншектік пен жалқаулықтың кесірінен адам рухани және материалдық байлықтан айырылады [2].

Абай жастарға үнемі білім алудың қажеттігін айтып, оларды жаңашылдыққа шақырды. "Оныншы қара сөзінде" ол: "Біз ғылымды сатып алмаймыз, оны ізденіп, еңбекпен табуымыз керек" деп көрсетеді. Ақынның бұл сөзі бүгінгі таңда да өзектілігін жоғалтқан жоқ, себебі табыс пен жетістікке жету үшін адам білімін үздіксіз жетілдіріп отыруы қажет [3].

Абай өзінің "Жасымда ғылым бар деп ескермедім" өлеңінде де білімнің маңыздылығын түсінбегеніне өкініп, кейінгі ұрпаққа уақытты босқа өткізбей, ғылым жолында еңбектену қажеттігін ескертеді[7].

Ақын үшін білім – қараңғылықтан құтылудың басты жолы. Ол оқу мен ізденісті халықтың кемелденуінің негізгі шарты деп біледі. Оның айтуынша, ғылым арқылы адам баласы жетіледі, санасы өседі, ал надандық – дамудың басты жауы[8].

Абай ақылды адамның басты белгісі – білімге, әділдікке, адамгершілікке ұмтылу деп есептейді. Ол өз шығармаларында ақыл мен қайрат, жүрек үшеуінің рөлін ерекше атап көрсетеді. "Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста" деген ойы арқылы адамның жан-жақты дамуын меңзейді [9].

Абайдың 17-қара сөзінде ақыл мен парасаттың рөлін ерекше атап өтеді. Онда адам өмірдегі әрбір ісін ақылға салып орындауы керек екенін, ал білімсіз, ойсыз істелген әрекеттердің пайдалы болмайтынын түсіндіреді [10].

Абай еңбексіз білімнің де, ғылымның да пайдасы шамалы екенін үнемі айтып отырған. Ол жас ұрпақты еңбексүйгіштікке, табандылыққа шақырып, жалқаулықтан сақтандырады. Оның айтуынша, ғылым-білім жолында табандылық танытпаған адам биік мақсаттарға жете алмайды [11].

Абай шығармаларында "еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей" деген қағиданы басшылыққа алады. Ол нағыз білімді адамның еңбекті қадірлейтінін, өз ісіне адал болатынын атап көрсетеді [12].

Абайдың ғылым-білім туралы ойлары бүгінгі күні де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Қазақстанда білім беру саласы қарқынды дамып келеді, алайда ақын айтқандай, нағыз білімді адам болу үшін тек теориялық білім алып қана қоймай, оны практикада қолдану, үздіксіз ізденіс қажет. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың "Абай және XXI ғасырдағы Қазақстан" мақаласында да Абай мұрасының қазіргі заман үшін маңыздылығы ерекше атап көрсетілген[13].

Абайдың ғылым мен білімге қатысты ойлары бүгінгі күннің өзінде маңызын жойған жоқ. Ол адамның ақыл-парасаты, ғылымға құштарлығы, еңбексүйгіштігі мен адамгершілік қасиеттері арқылы кемелденетінін айтты. Абайдың мұрасы – тек қазақ халқы үшін ғана емес, бүкіл адамзат үшін құнды рухани қазына. Сондықтан оның білім мен парасат туралы ойларын қазіргі заман жастары да басшылыққа алып, өзін-өзі дамытуға талпынуы қажет.

Абай білімнің адам өміріндегі ең маңызды факторлардың бірі екенін атап өтті. Ол білімді тек жеке бас пайдасы үшін ғана емес, халықтың өркендеуі мен мәдениетінің дамуы үшін қажет құрал ретінде қарастырды. Ақын өзінің "Ғылым таппай мақтанба" өлеңінде адамға қажетті бес қасиетті атап көрсетеді: талап, еңбек, терең ой, қанағат және рақым. Бұл қағидалар бүгінгі таңда да маңызды, өйткені жеке тұлғаның дамуы мен кәсіби жетістігі осы қасиеттерге байланысты[14].

Қазіргі таңда Қазақстанда білім беру саласы қарқынды дамып келеді. Цифрлық технологиялардың дамуы, онлайн білім беру платформалары мен жаңа оқыту әдістері білім алуға үлкен мүмкіндіктер ашады. Дегенмен, Абай атап көрсеткендей, білімді жай ғана алу жеткіліксіз, оны дұрыс пайдалану қажет. Жастар алған білімдерін елдің дамуына, жаңа технологиялар мен инновацияларды енгізуге бағыттауы керек [15].

Абай еңбексіз жетістікке жету мүмкін еместігін әрдайым ескертті. Оның "Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей" деген сөздері бүгінгі күннің өзінде өзектілігін жойған жоқ. Ақын жалқаулық пен еріншектік адамды дамудан тежейтінін атап көрсетті[16].

Бүгінде көптеген жастар жылдам табысқа жетуді қалайды, алайда тұрақты жетістікке тек табанды еңбек арқылы ғана қол жеткізуге болатынын естен шығармау керек. Қазақстандық еңбек нарығында бәсекелестік жоғарылаған сайын, мамандарға қойылатын талаптар да артуда. Сондықтан, жастар тек теориялық біліммен шектелмей, практикалық дағдыларын дамытып, өз саласында үздік болуға ұмтылуы қажет[17].

Пайдаланылған әдебиеттер :

1. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі . –Алматы : Ана тілі, 1995 .- 75 бет .

2. Әуезов М. Абай Құнанбайұлы: өмірі мен шығармашылығы. – Алматы: Ғылым, 1997. – 41-47 беттер.

3. Сүлейменов Ж. Абайдың ағартушылық идеялары. – Астана: Фолиант, 2005. – 55-58 беттер.

4. Мәдібаева Қ.Қ., Абильмажинова А.К.

M35 Абайтану: оқу құралы. 1 кітап / Қ.Қ. Мәдібаева, А.К. Абильмажинова. – Алматы, Эверо, 2020. – 173 бет.

5. Тұрсынбеков Қ. Абайдың философиялық көзқарастары. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – 63-бет.

6. Қасымов А. Абай мұрасы және қазіргі заман. – Өскемен: ШҚМУ баспасы, 2015. – 72-бет.

7. Мұқтар Әуезов. Абай Құнанбаев. – Алматы: Санат, 1997. – 45-б.

8. Құнанбаев А. Қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 2013. – 52-б.

9. Тоқсанбаев Қ. Абайдың философиясы. – Астана: Фолиант, 2015. – 75-б.

10. Исмаилов Е. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 2008. – 88-б.

11. Әлмашұлы Б. Абай және қазақ ағартушылығы. – Өскемен: ШҚМУ, 2012. – 94-б.

12. Ахметов З. Қазақ поэзиясының даму жолдары. – Алматы: Білім, 2003. – 101-б.

13. Тоқаев Қ.-Ж. "Абай және XXI ғасырдағы Қазақстан" // Егемен Қазақстан, 2020. – 109-б.

14. Абай Құнанбайұлы. Қара сөздер. – Алматы: "Атамұра", 2018. – 27-б.

15. Жарықбаев Қ. "Абайдың педагогикалық көзқарастары". – Алматы: "Білім", 2005. –94-б.

16. Абай Құнанбайұлы. Өлеңдер жинағы. – Алматы: "Жазушы", 2017. – 56-б.

17. Тәжібаев Т. "Абай және оның рухани мұрасы". – Алматы: "Ғылым", 1993. – 112-б.

Өтініш формасы:

1. Дүйсембеков Бауыржан Ержанұлы, Мәдениетов Абылай Маратович.

2. "Alikhan Bokeikhan University".

3. ОВИ-201 тобы, 3-курс, білім беру бағдарламасы "Отан және дүниежүзі тарихы".

4. Мухамеджанова Р.Ж. тарих ғылымдарының кандидаты.

5. +77075733466, madictor.2005.server.05@gmail.com

6. “ Абайдың ғылым-білім, ақыл-парасат жайлы ойлары”.

7. «Тарих ғылымдарындағы Абай мұрасы: ұлттық құндылықтар және заманауи көзқарастар» .

8. Офлайн, онлайн.

9. Техникалық жабдықтар: иә.