Абай өмірін сол кезеңнің тарихи шындығымен байланыста баяндау

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Абайдың қазақ мәдениеті мен фольклорына қосқан негізгі үлесі оның ұлы ұлтшылдықты бейнелейтін поэзиясында жатыр. Бұған дейін қазақ поэзиясының басым бөлігі қазақ даласы халқының көшпелі дәстүрлерімен үндес болған. Алайда Абай өмірінде бірқатар маңызды әлеуметтік-саяси және әлеуметтік-экономикалық өзгерістер болды. Қазақстандағы орыс ықпалы өсе берді, бұл білім беру мүмкіндіктерінің кеңеюіне, сондай-ақ орыс, батыс немесе азиялық болсын, бірқатар түрлі философияларды зерттеуге әкелді. Абай Құнанбайұлы жақында ашылған географиялық аймақтардың мәдени және философиялық тарихына енді. Бұл тұрғыда Абайдың шығармашылық поэзиясы білімді қазақтардың философиялық ойлауына әсер етті. Алаш Орда қозғалысының көшбасшылары оның шабытын және рухани ізашарын көрді. Абайдың заманауи қазақ бейнелері, әдетте, оны дәстүрлі киімде домбырамен (Қазақ ұлттық аспабы) бейнелейді. Бүгінде қазақтар Абайды өз халқының ұлттық санасына енген алғашқы халық батырларының бірі ретінде құрметтейді. Абай атындағы Алматы мемлекеттік университеті, сондықтан Алматы қаласының басты даңғылдарының бірі болып табылады. Мемлекеттік мектептер де оның есімімен аталады [6].

"...Абай әлемі-біздің жетекші жұлдызымыз. Бұл бізге адасуға мүмкіндік бермейді. Оның жоспары бойынша біз басты бағдарымызды анықтаймыз. Ол барлық күрделі, бұрыннан шатастырылған сұрақтарға жауап берді. Абайды тыңдап, оның кеңесіне құлақ асып, ұлы көшпенділерді дұрыс жолға бағыттауға болады…

Абай-өткеннің ұлы гуманистерінің бірі. Адамдардың санасы мен сезімдеріне әсер ету, қоғамды поэтикалық сөзбен жаңарту, адамның қадір-қасиетін терең құрметтеу-бұл Абайға тән қасиет. Көңіл көтеру үшін емес, өлеңді көркем шығармамен толтыру үшін, сезімтал адамдар үшін, жүрек пен жан үшін, менің өлең жазғанымды есту үшін ол өзінің шығармашылық тақырыбын өзі анықтады. Керісінше, философ ретінде ол өз халқының өмірі мен қайғы-қасіретімен бөлісті. Қуаныш аз болды, бірақ ол қалай өмір сүріп, көңіл көтере алды? Абайдың ерлігі, шын мәнінде, оның бүкіл өмірінің нағыз ерлігі болды, тек оның халқының мүддесі үшін олардың қайғы-қасіреті оның ұлы жүрегі мен халықтың жүрегіне әсер етті. Байлық пен мал оған қол тигізбеді. Өз Отанының ойшылы және патриоты ретінде оның жүрегі қан жылады, өйткені ол өз халқының қоршаған ортаға деген қажеттіліктері мен үміттерін білді.

Курстық жұмыстың өзектілігі Абай шығармаларындағы басты мақсат – адамды кемелділікке, кемелдікке жеткізу, адам үшін кемелдікті лайықты түрде ұсыну, іске асыру, пайдалану, қызықтыру, басқаға қол тигізу, оны әлемдегі озық ету.

1. Абай өміріне шолу

Абай (Ибрагим) Құнанбайұлы 1845 жылы қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Қарабұлақ жайлауында дүниеге келген. 1904 жылы Балашақпақ жайлауында қайтыс болған. Бейіті Жидебайда. Ол – ұлы ақын, философ, ағартушы, композитор. Ақынның арғы бабасы – Олжай батыр. Олжайдан Айдос, Айдостан Ырғызбай, Ырғызбайдан Өскенбай тарайды, Өскенбайдың әйелі Зереден Құнанбай дүниеге келеді. Құнанбайдың әйелі Ұлжаннан Абай дүниеге келеді. Абайдың үш әйелі болған. Бәйбішесі Ділдәдән – Ақылбай, Әбдірахман, Күлбәдән, Әкімбай, Мағауия, Райхан; екінші әйелі Әйгерімнен – Тұрағұл, Мекайыл, Ізкайыл, Кенже, барлығы жеті ұл, үш қыз сүйген. Әмеңгерлік жолмен үйленген әйелі Еркежаннан ұрпақ көрген жоқ.

Абай Ескітам қонысында әкесі ашқан медреседе, оқып, ауыл молдасы Ғабитханнан дәріс алған. Әкесі Абайды он жасқа толған соң, Семейдегі Ахмет Риза медресесіне береді. Онда үш жыл оқиды. Медресенің үш жылында Абай осы қаладағы «Приходская школаға» да қосымша түсіп, онда үш ай орысша оқиды. Осы жылдары шығыс классиктері Низами, Сағди, Қожа Хафиз, Жәми еңбектерін оқыса, екінші жағынан А. С. Пушкин, А. И. Герцен, И. А. Крылов, Ф. М. Чернышевский мұраларын оқып таныс болған, Батыс Еуропа әдебиетінен Гете, Дж. Байрон сияқты ақындарды оқып, түрлі ғылым салалары бойынша зерттеулер жүргізді. Есейген шағында солардың ішіндегі өзіне әсері болған кесек туындыларын қазақ тіліне аударады. Абай өлең жазуды он жасында бастаған («Кім екен деп келіп ем түйе қуған...») «Сап, сап, көңілім», «Шәріпке», «Абыралыға», «Жақсылыққа», «Кең жайлау» өлеңдері 1870 - 80 жылдар аралығында жазылған. Ақындық қуатын танытқан үлкен шығармасы – «Қансонарда» 1882ж. жазылған.

Абайдың көркемдік ойлау, бейнелеп айту, суреттеу тәсілі мүлде жаңа, даралық стилі еркін, икемді, поэзиядағы қалыптасқан дайын үлгілерді қайталамайды.

А. С. Пушкин, М. Ю. Лермонтовтың шығармаларын шеберлікпен аударып, қазақ әдебиетін жаңа ой орамымен байытты.

1885 жылы мамыр айында Шар өзенінің бойындағы Қарамола деген жерде Семей облысының генерал – губернаторы Цеклинскидің басқаруымен Семей облысына қарайтын 5 уездің 100 - ден астам би - болыстары бас қосқан төтенше съезі өткізілді. Осы съезде төбе би болып сайланған Абайға «Семей қазақтары үшін қылмысты істерге қарсы заң ережесін» әзірлеу тапсырылады. Абай бастаған комиссия барлығы 93 баптан тұратын ережені 3 күн, 3 түнде әзір етті.

Абай музыка саласында да мол мұра қалдырып, қазақтың музыка өнерін дамытты. Қазіргі уақытта ақынның 27 әнінің 36 нұсқасы нотаға түсірілген. Абай әндерінің бір саласы тек өз шығармасы ғана тән өлең өлшемдеріне сай, соңы ырғақпен өріс табады.

Абайдың философиялық, көркемдік, әлеуметтік гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі – қара сөздері.

Абайдың қара сөздері ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, философиядағы даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы. Абайдың толық жинағында 1890 жыл мен 1898 жыл арасында жазылған бір алуан шығармалары бар. Жалпы саны қырық бес бөлек шығарма.

Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зер салған. Абайдың қара сөздеріндегі гуманистік, ағартушылық, әлеуметтік ойлары дін туралы пікірлермен бірігіп, тұтас бір қазақ халқының философиялық пікірлерімен бірігіп, философиялық тұжырымдамасын құрайды. Абай қара сөздері көбінесе барлық жайлардан өзі сөз бастап, өзі әңгіме дүкен құрып отырған болады. Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз т. б. көптеген әлем тілдеріне аударылды. «Қара сөздер» деген атау өлең сөзден бөлек шығарма мағынасын білдіреді. Өлең өнерін қазақ қара сөз демейді. Қара сөз «проза» деген мағынада айтылған. Қара сөз еркін ой білдіру формасы. Ақын өлеңдерінің кейбір күрделі дүниетанымдық мәселелері қара сөздерде түсіндірілген. Абайдың біршама өлеңдерін қара сөздердегі кейбір ойларды түсініп барып қабылдауға мүмкіндік ашылады. Мысалы «Алланың өзі де рас, сөзі де рас» деген өлеңің түсіну үшін алдымен отыз сегізінші сөзді оқыған жөн. Абай қара сөздерінде Сократ, Платон, Аристотельдерді хакімдер деп атай отырып, өзінің де хакім екендігін дәлелдеп берген, Абай «хакім» деген ұғымды тек қолданып қоймай оны түсіндірген.

Соңғы қара сөздер жөнінде ақын байқалатын бір өзгешелік, Абай өзінің өлең сөздерінің көптен – көбін заманындағы оқушы мен тыңдаушыларына үнемі түсінікті болмайтындай көрінеді. Онысы – анығында солай еді.

Осы жайды ескеріп, Абай енді қара сөзінде сол өлеңдерінде айтылатын ойларының бірталайын жаңа сөзбен таратады. Сондықтан кейбір қара сөздерінде бұрынғы өлеңінде айтылған ойлар жеңіл, қарапайым, оңай ұғымдар мен қайтадан айтылады. Бұл жөнінде көпшілік оқушы, тыңдаушысымен әңгімелеседі және сол әңгіменің үстінде адамгершілік мәселелерінен; әділет, ақтық, турашылдық, шындықты, сүйгіштік, ғылымға құмарлық, еңбектің бағалағыштық сияқты жайларды айтады. Немесе осылардай, адамдық, жалғаншылық, бәлеқұмарлық, мақтаншақтық, мансапқорлық, өсекші - өтірікшілік, еріншектік, әр алуан арамтамақтық сияқты мінездердің барлығын айтқанда, Абай сол жайларды тыңдаушының көңіліне, көкейіне қонымды ету жағын алдымен ойлайды. Айтпақ сөздерді мен ойларын мысалдармен келтіреді. Кейде өзі көп алдында отырғандай, тыңдаушысына сұрақтар береді. Өзі онымен жауаптасып, әңгімелескен кісі тәрізденіп отырады. Мысалдарды қазақтың Абай заманындағы күнделік болмысынан алады.

Сол мысалдарды кейде күлкіге санап, мысқыл әжуа-хәлдерді әдейі айқындай түседі. Әңгімесі тыңдаушысына пайдалы өсиет болумен бірге, көңілді айтылып, қызықты боп жетсін деген мақсатты ойлайды.

Өзінің адамгершілік, әлеуметшілік, ағартушылық ойларын айтуда Абай педагогикалық жақсы әдіс қолданады. Оңайдан қиынға қарай, жақыннан жарыққа қарай, қызықты, күлкілі жайдан үлкен қорытындыға қарай біртіндеп жетектейді.

Жалпы алғанда Абайдың осы барлық қара сөз дейтін мұралары көркем прозаның өзінше бір бөлек, бір алуаны боп саналады. Бұлар сюжетті шығармалар емес. Бұрынғы жазушылар қолданған естелік, мемуар да емес.

Стиль, мазмұн жағынан алғанда, осы шығармалар Абайдың өзі тапқан бір алуан көркем сөздің түрі. Кейде бұлар сыншылдық, ойшылдық және адамгершілік, мораль мәселелеріне арналған өсиет, толғау тәрізді. Бұл шығармаларда Абай өзінің оқушыларымен әңгімелесіп, жүзбе – жүз кездесудегі мәслихат, кеңес құрып отырған ойшыл ұстаз тәрізденеді.

2 Абай – мәңгілік поэзия

Ұлы Абай қазақ халқының руханияты мен мәдениетінің символы болып табылады. Оның ілімі халықтың рухани жаңғыруымен тығыз бай­ла­нысты, ал даналығы қа­зір­гі заманмен үндес. Абай шығар­машылығымен танысу сананы оятып, ойға ой қосады, жаңа көңіл күй мен сезімге бөлейді, асыл армандарға жетелейді, өзіңді өзің талдап тазаруға итермелейді.

Кемеңгер бейнесі көптеген аса көрнекті ақындар мен жазу­шылардың, суретшілердің назарын аударып келеді. Ұлы ақын өз дә­уі­рінің ар-ожданы бол­ған сол кезеңдегі қазақ қо­ғам­дық ойы мен әдебиеті Абай есімімен тығыз байланысты болды.

Алаш қозғалысының 100 жылдығы аталып жатқан кезде біз Абай­ды және оның бай мұ­­ра­­сын қазақ халқының ру­­ха­ни әлеміне қоса отырып, Алаш қай­рат­керлерінің ел тә­уел­­сіз­дігі жолында өз із­гі мұрат­­­тарын тауып, ұлт пен Ота­­нын сақтау үшін кү­рес жүргізгендерін айқын сезіне­міз.

Абайдың алғашқы өмір­баянын Алаш қозғалы­сының көшбасшысы, белгілі экономист, тарихшы, әдебие­тші, пуб­лицист, журналист, аудармашы Әли­хан Бөкей­ханов жазған болатын. Ә.Бөкей­ханов­тың орыс тілін­де жазы­лып, 1905 жы­лы «Семи­палатинские ведомос­ти» газе­тін­де жарияланған «Абай (Ибра­һим) Құнанбаев» ат­ты мақаласы ұлы ақын туралы тұңғыш та анағұрлым толыққанды ғылыми еңбек болып табылады. Кейін бұл ма­қала Абайдың портретімен бірге 1907 жылы «Записки Се­ми­палатинского подотдела Западно-Сибирского отдела Императорского русского географического общества» журналында жарияланды. 

Бұл жарияланым Әлихан Бөкейхановтың Абайдың жеке өзі мен шығармашылығын, ше­жіресі мен оның қоршаған ортасын жақсы білгендігін дәлелдейді. Ол Абайдың ұлы Тұрағұлмен және Абайдың немере інілері Шәкәріммен және Кәкітаймен жақын таныс болды.
Ә.Бөкейханов өз мақала­сын­­да Абайдың қоғам­дық қыз­­мет­­тен ақындық­қа қалай ауы­­сып, орыс және әлем поэ­зия­сын көркем аудару­мен ай­на­лыс­қандығын, Спен­­сер­дің «Тәжірибелер», Льюистің «Ақиқат философия­сы», Дрэ­пер­дің «Еуропаның ақыл­ды да­муы» еңбектерімен таны­са келіп, қалай еуропа­лық мәде­ниет биігіне көтеріл­генді­гін егжей-тегжейлі қарас­тыра­ды. Ол өзінің Абай өмірі мен шы­ғар­ма­шылығы туралы осы қыс­қа­ша очеркін аяқтай келіп, оны Еуропаның атақты ақындары қатарына қосады.

Алаш қозғалысының көр­нек­­ті басшыларының бірі, ағар­­­­­ту­­шы, ақын, филолог Ах­мет Байтұрсынов Абайды «Қазақ­­тың бас ақыны» деп атап, «Онан асқан бұрынғы-соң­ғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ», деп жазды.

Әлем әдебиетінің классигі Мұх­тар Әуезов дербес әде­биет­­тану ғылымы ретіндегі абай­та­нудың негізін қалады. Ұлы ақын туралы «Абай жолы» роман-эпопеясының авторы: «Ол өз халқының тарихында биіктен көрінеді. Ол қазақ халқының көп ғасырлық мәдениетінен озығын алып, бұл қазынаны әлемдік және орыс мәдениетінің игі ықпалымен байытты», деп Абай талантына жоғары баға берді. 

Әрине, Абай тірі күнінде өз кітаптарын көрген жоқ, алай­да оның шығармашылық дәс­түрін жалғастырған рухани шәкірт­тері Әлихан Бөкейханов, Ах­мет Байтұрсынов, Мұхтар Әуе­зов оның әдеби мұрасының бү­кіл жер шарына таралуына ық­пал етті.

Абайдың 1845 жылы 10 тамызда Семей облысының Шыңғыстау бөктерінде өмірге келгені мәлім. Тобықты руы­ның беделді де өктем басшы­сы Құнанбай өз ұлын Семей медресесіне оқуға береді. Бұл мек­тептің қатаң тәртібін бұз­ған Абай орыс тілін білмек ниетте медреседен кетіп, орыс-­приход мектебіне ауысады. Әкесі Семейге келгенде он үш жастағы Абай туған өлкесіне қайтып оралады, бі­рақ он бес жылдан кейін білімін тереңдетіп, ұлттың рухани көшбасшысы болу үшін қайтадан қалаға келеді. Семейге келе салысымен ол орыс және Еуропа әдебиеті классиктерін оқиды, патша үкіметі Семейге жер аударған алдыңғы қатарлы зиялылармен танысады. Ағылшын философтары Милль, Дрэпер және басқа еуропалық ойшылдар еңбектерін терең оқып біледі. Бұл туралы америкалық саяхатшы және журналист Джордж Кеннан 1906 жылы Петербургте жарияланған «Сібір және жер аудару» кіта­бында Абай туралы: «Ағыл­шын философтарын мық­тап зерт­теп біліп, Миллді, Бокль мен Дрэперді оқиды», деп есте­лік қалдырды.
А.С.Пушкин мен Гете, М.Ю.Лер­монтов пен Дж.Бай­рон Абай­дың ең сүйікті ақын­да­ры болған сияқты. Оны олар­­дың шығармаларының шы­найылығы, жоғары шебер­лігі, өмірлік қуаты толғандырды. Абай алыстағы қазақ ауыл­дары­­ның тұрғындарын ұлы орыс ақындарының шығар­машылығымен таныстыруды ниет етіп, ХІХ ғасырдың екінші жартысында А.С.Пушкиннің «Евгений Онегин» романы­нан үзінділер және М.Ю.Лер­монтов өлеңдерін аудара бас­тайды. Ақын ту­ған халқы мәдениетінің дамуындағы орыс классиктері шығар­ма­шы­­лығының маңызын жете тү­сін­­ді. Абай осы аударма­лары­ның қазақ даласына тез тар­ап, ұғынықты болуы үшін бұл туындыларына ән жазады. Халық ақын әндерін жылы қабылдады да, Пушкин мен Лермонтов өлеңдері ең сүйікті шығармаларға айналды. 

Шынайы өмірдің барлық құбылыстарына өзінің өткір де сергек ойын білдірген ол халықтың сана-сезімін оятып дамытатын бейнелер сомдады. Абай шығармаларын қайта-қайта оқи отырып, шынайы бейнелердің көркемдік қуаты мен идеялық мазмұнының санқырлылығына және та­қы­рыптық әралуанды­ғы­на орай Абай шығармашы­лы­ғы­­ның нағыз өмір энциклопедия­сы екендігіне тәнті боласың. Адамдардың типтік түрлері, портреттік суреттемелер, таби­ғат пен тұрмыстың қанық­­қан әсерлі бояулары, лирика­лық ой толғаныстары тұтастана келіп, бізден алыс өмір ақиқатын көз алдымызға әкеледі.

Абай 1904 жылы қайтыс бол­ды. Ақынның тірі кезінде оның жекелеген өлеңдері 1889-1890 жылдары Омбыда шық­қан «Дала уәлаятының газеті» беттерінде жариялан­ды. Абайдың алғашқы өлең­дер жинағы ол өмірден өткен­нен кейін ғана, 1909 жылы Петер­бургте жарық көрді. Осылай­ша ішкі сезім­нен буырқанып шыққан шындық­қа толы ақын сөзі терең ұғын­дырылып, ла­йық­ты бағаланған болатын. Абай шығармалары одан кейін 1922 жылы Қазанда жә­не Ташкентте, 1933 жылы Қызыл­ордада жеке кітап болып басылып шықты. Одан іле-шала Алматыда, Мәскеу­де және әлемнің басқа қалала­рында жиі-жиі шықты.

Абай шығармалары әлемнің көптеген тілдеріне аударылған, оның ақындық талантына шет елдердің ақындары мен жазушылары, әдебиет сыншылары кеңінен үн қатты. Оның шығармашылығы туралы мақалалар, «Қара сөздеріне» арнал­ған зерттеулер Корея мен Қытайдан, Үндістан мен Иран­нан, Еуропа елдері мен АҚШ-қа дейінгі әлемнің көптеген мемлекеттерінде жария­­лан­ды. Бұл мақалалар мен зерттеулерде ұлы ақын шығарма­шылығының Батыс пен Шығыс елдерінде қабыл­дануы кеңінен қарас­тыры­лып, оның әлем әдебие­тіндегі рөлі ашып көрсетілген.
Бүгінгі күні Абай мұрасы әлем мәдениеті қазынасының ажырамас бір бөлігіне айнал­ды, ал оның есімі қазіргі за­ман­ның ұлы ақындарының қатарында тұр.

Абай мұрасы – түркі мәде­ниетінің бір бөлігі. Өзбек ғалы­мы Абдулла Рустамов Абай­ды «адам жанының емші­сі» деп атаған болатын. Ол пайым­дағандай, Абай шығар­малары ғасырлар сүзбесінен өткеннен кейін де өзінің өзектілігі мен маңыздылығын жойған жоқ. «Өлең жолдарынан көптеген сұрақтарға жауаптар табуға болады, жаралы жүректі емдеуге болады, жаңа арманға беріліп, қиял жетегінде кетуге болады, жай ғана – оның тақуа сөздерінен жаңылып қалуға болады. Ақын өлеңдері – бұл жаралы жүректер қуанышы, бұл әлсіздер үшін күш, бұл түңілгендер үшін тірек пен қолдау». А.Рустамов Абай поэзия­сын «өз бастауын биік те қуатты таудан алатын» ұлы сарқырамамен салыстырады, ал «адамдардың көңіл күйі үшін оның өлең жолдары өмірді жасартатын сиқырлы сусын ретінде қызмет етеді».

Башқұрттың қабырғалы қаламгері Мұстай Кәрімнің жү­рек түкпірінен шыққан тілек сөздері түркі әлемі үшін Абай­дың маңыздылығын жоғары таныған сырлы жолдарға толы: «Біздер, баш­құрттар үшін қазақ жазба поэзиясының ал­ғаш­қы хабаршысы, алғашқы үні Абай болды. Ол бірінші болып бізге қазақ жанын аш­ты... Абай ұлттық қана емес, әлем­нің ақындық мәдениетінің шыңы болып табылады. Ал шыңдар алыстан көрінеді және олар үнемі өздеріне тартады. Биікті алыстан да, Шығыстан Батысқа дейін көреді. Абайдың рухани ой-өрісіне, ақындық көзқарасының кеңдігі мен те­рең­дігіне, Абай парасатының қуат­тылығына таң қаласың. Осының өзі оның Шығыс пен Батыс мәдениетіне қатысты­лығын байқатады».
«Абай – қазақтардың ғана емес, барлық түркі халықта­рының да рухани әкесі. Абай – біздің ортақ игілігіміз, – деп нық айтқан еді Түркияның белгілі мемлекет қайраткері Намык Кемал Зейбек. – Абай адамзатқа қажет! Біз Қожа Ахмет Ясауиді, Абайды, өткен ғасырлардың басқа дана адамдарын өз әкелеріміздей біліп құрметтеуіміз керек».

Абай шығармашылығы Еу­ропа мен АҚШ-қа да белгілі. Қазақ ақын-жазушыларының үлкен досы Леонард Кошут қаламынан Абайдың 20 өлеңі алғаш рет неміс тіліне аударылып шыққан еді. Осы аудар­машы Берлиннен «өзіндік, қай­таланбас, терең мағына мен ма­ңыз­ға толы Абай сөздерінің інжілдік-шығармашылық қуа­ты» өзін таңғалдырғаны туралы жазады. «Оның поэтикасы сіресіп қалған дәстүр­лерді өлең құрылысына, бейне­лілі­гіне, дауыс ырғағына дейін бұза­ды, аудармашы ақын ал­ды­­на күрделі мәселелер қоя­ды...» деп таңданады ол. Абай өлең­дері авторды түрлі кө­ңіл күйде – батыл, мазасыз, ой­лы, қайғылы, жалғыз етіп көрсетеді. Мұның бәрі бізге, ХХІ ғасыр оқырмандарына арналған.

Абай үнінің ғажайып күші туралы айтудан Францияда Мадлен және Альберт Фишлер еш тынған емес. Ақын, философ, ойшыл пікірінше «халық­тар арасындағы қарым-­қаты­настар өзара баю, ұғы­нысу және құр­меттеу негізін­де қа­лып­тасуы тиіс... Иә, Абай сөзін бізге арнайды. Абай біздің рақат күй­де ұмытылып қалуымызға жол бермейді. Абайдың «Ес­­кен­­дір» поэмасындағы: «Жақ­сы болсаң, жарықты кім көр­мейді, Өз бағаңды өзің­нен кім сұрайды?!» деген сөзде­рін­дегі философиялық ой-толғаныстарда өсиет пен ғиб­рат үнемі байқалады».

Ресей әдебиеттануы Абай шығармашылығына ерекше қы­зығу­шылық таныта­ды. Шығыс­танушы, түркітану­шы-ғалым Владимир Горд­лев­скийдің 1914 жылы шығыс­танушы, академик Николай Веселовскийдің 70 жылдығына арналған «Шығыс жинағына» Абай мен Міржақып Дулатов шығармаларын енгізгендігі белгілі жайт. Әдеби байла­ныс­­тардың осы даңқты дәстүр­лерінің жалғасындай РҒА М.Горький атындағы Әлем әде­бие­ті институты РФ және ТМД халықтары әдебиеттері бөлі­мінің меңгерушісі, Ресей Жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі Қазбек Сұлтанов «Абай Құнан­баев шығармашылығын қазіргі зерттеу тұрғысында оның қа­зақ­тар үшін маңызы орыс әдебиетіндегі Пушкин рөлімен салыстыруға келеді», деп жазады. 

Жазушы, әдебиеттанушы, М.В.Ломоносов атындағы Мәс­­кеу мем­лекеттік универси­теті­нің про­фессоры, филология ғылы­мының докторы Николай Анастасьев Абай туралы «Абай. Ұшу­дың ауырлығы» ат­ты «Тамаша адамдар өмірі» серия­сы бойынша шыққан кіта­­бын (Мәскеу, 2008) Абай өмі­рі мен шығармашылығына арнады. Ғалым өз еңбегінде Абай «жас күнінен жыр ортасында өсті, ол ырғақ пен ды­быс­тың баласы еді. Бұл тура­лы Мұхтар Әуезов өзінің ро­ман-эпопеясында тамаша сурет­теген. Баяндау сөзі үне­мі өзгеріске ұшырайды, бірде бір­қалыпты жылжып, енді бірде арғымақтың жүрдек жыл­­дамдығын алады. Абай поэ­­зиясының ырғақты кейпі де осындай – бірде одан кер­уен­нің қалыпты қозғалысы байқа­лады, бірде алыс­тан да­ла тынысын бұзған құм­ның, жер қыртысының үнсіз қимылы, енді бірде аң аулай­тын құс самғауы, тағы бірде ат тұяқтарының тықылы естіле­ді», деп тамсана жазды.

Абай поэзиясы елдер мен құр­­лық­­тарға танылуда, се­бебі оның поэзиясында ұлы ақынның бүкіл өмірі қамтылған, оның жарқын болашақ туралы арманы жыр­лан­ған.

Тәуелсіздік жылдары Абай­­­дың ақындық дауысы ағыл­шын, белорус, болгар, корей, моңғол, неміс, поляк, түрік, француз, парсы, урду тілдерінде сөйледі. Жаңа аудар­ма­лар қазақ ақынының жар­қын да қайталанбас жыр әлемін ашып берді.
Абай әлемді бағындыруда. Оның өлеңдері корей тіліне Абай­дың 100 туындысын аудар­ған Ким Бён Хак үшін «жүй­рік аттың шабы­сын бей­нелейді, өмірлік күш-қуатқа толы. Оның арғы­мақтары гүлге толы даламен желіп келе жат­қан­дай әсер беріп, қоршаған орт­а­ны таң­ғалдырады. Мифтік тұл­парларға айналған бұл арғы­мақтар даланың үстінен бір­де шапшаң ұшса, бірде Қазақстанның ашық аспанында байсалды қалықтайды».
Абайдың «Күз» және «Қан­сонар­да бүркітші шығады аң­ға» атты өлеңдері институт жү­зе­ге асырған «Жаңа дәуір­дегі қазақ-американ әдеби ын­ты­мақ­тастығы» ғылыми жобасы деңгейінде шыққан «Жаз­ғы кеш, даладағы түн, алтын бидай жері: қазақ әдебиетіндегі қор­шаған әлем» атты ағылшын тіліндегі қазақ әдебиеті антологиясына алғаш рет енді. Кітаптың Вашингтонда өткен тұсаукесерінде Смитсо­нов­ский институтының Азия мә­дениеті жөніндегі бағдар­ла­малар директоры Пол Тей­лор өзінің философиялық және әлеуметтік маңызын жоғалт­паған Абай поэзиясы мен му­зы­­ка­­сының сұлулығын, терең мағынасын АҚШ-та қа­лың жұртшылыққа жеткізуді міндеттеріне алғандығы туралы әңгімеледі. Абай поэзия­сы америкалық оқырмандар қызығушылығын туғызуда. Жаңа басылымдарда әкесінің емес, Отанының ұлы болуды армандаған қазақ халқының лайықты ұлына деген құрмет жалғаса түсуде. 

Абай, ең бірінші, – қазақ хал­қының жаны, ал оның «қа­ра сөздері» әлем мен адамдар мағынасын ұғынудың құн­ды кітабына айналды. Абай үні ға­­сырлар өтсе де өзінің қуат­ты кү­шін жоғалтқан емес. «Рас, бұрынғы біздің ата-бабаларымыздың бұл за­ман­дағылардан білімі, күті­мі, сыпайылығы, тазалығы төмен болған, бірақ бұл замандағылардан артық екі мінезі бар екен... Ат аталып, ар­уақ шақырылған жерде ағайынға өкпе, араздыққа қарамайды екен, жанын салысады екен... Бұлар да арлылық, намыстылық, табандылықтан келеді», деген Абай үні (Отыз тоғы­зыншы сөз) ғасырдан артық уақыт өтсе де өзінің қуат­ты күшін жоғалтпай, те­рең­ді­гімен таңғалдырады.

Абайдың 150 жылдық мерейтойы 1995 жылы ЮНЕСКО деңгейінде бүкіл әлемде кеңі­нен атап өтілді. Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев кезін­де ұлы Абайдың мерей­тойын ЮНЕСКО-ның Естелік күн­тізбесіне енгізу туралы ЮНЕСКО-ға хат жазған болатын. Елбасының осы ерлікке пара-пар әрекетінің арқасында Абай мерейтойының биік дең­гейде атап өтілуі үлкен әлем­­дік құбылысқа айналып, шетелдік оқырмандардың ұлы ақын, ойшыл мұрасына қы­зы­ғушылығын арттырғаны бел­гілі.

Абай – бүкіл адамзат игілігі. Оның поэзиясы – мәңгілік поэ­зиясы, даналықтың, махаббат пен адалдықтың поэзиясы. Соң­ғы жылдардағы зерттеулерде Абайдың рухани ізденістері терең ашылып, оның ұлттық рухани қалыптасуындағы рөлі айқындалды. Бүкіләлемдік қауымдастық Абайдың туған күнін 1845 жылдың 10 тамызы деп есептейді. Алайда соңғы кезде кейбір отандық ғалымдар ескі жыл санауға сүйеніп, оның туған күнін 23 тамыз деп ұсынуда. Бұл пікірталас тақы­рыбы емес. Әлемдік қа­уым­дастық, Еуропа, Азия мем­лекеттері мен АҚШ-тағы ірі әдебиеттану орталықтары, сыншылар мен баспагерлер, Абай шығармаларын аударушылар оның туған күнін жыл сайын 10 тамызда атап өтеді. Осымен бұл тақырыпқа байланысты кейбір пікірталастар мен пікірлерге нүкте қою керек деп ойлаймын. Қазақстан халқы Абайдың туған күнін 10 тамызда тойлайды, бұл дата мектеп және ЖОО оқулықтарында, ел таныған абайтанушылардың ғылыми еңбектерінде нақты көрсетілген. ХХІ ғасырда мәңгі жас классиканы жаңаша оқу үрдісі өтуде. Ғұлама ақын, ойшыл Абайдың мұрасын жаңаша ұғыну жалғаса береді, оның жалынды өлеңдері ешқашан да өзінің күшін жоғалтпайды. Өйткені Абай халықпен мәңгі бірге.

Қорытынды

Абай өз халқының бақытқа жету жолында ағартушылықта, мәдени деңгейін көтеруде, алдыңғы қатарлы және қуатты орыс халқымен достықта болды. Абай патша мен бюрократиялықты, Ресей мен орыс халқы арасындағы айырмашылықты қарастыра алды. Оған орыс әдебиетімен жақын танысуы көмектесті. Ақын Пушкин А. С., Лермонтов М. Ю., Л.Н. Толстой, М. Е. Салтыково-Щедрина, Крылова И. А. секілді орыс әдебиетінде еліктеуге лайықты үлгілерді, халық рухани мектебіне енгізген кездегі мұсылман әдебиетіне қарсы көрді. Ақынның білім алуға, оқуға деген ыстық ықыласы Абай айналасында топтасқан прогрессивті жастардың жүрегіне әсер етті. Қазақ халқын орыс мектептерінде білім алуға, орыс әдебиетін оқуға шақыра отырып, бірақ сол уақытта соқыр, ақылсыз орыс мәдениетін меңгеруге қарсы қорғайды. Жас қазақтар мектепті бітіргеннен кейін орыс самодержавиясының мойынсұнғыш құралы бола алмады деп қорқады. Абай өзінің терең философиялық ой-пікірлерінде өмірдің барлық құбылыстарына өзінің ыстық қатынасын білдіреді және оларға дұрыс баға береді. Абайдың өмір сүретін ортасы, қоғам өмірінің қайшылықтары және өзінің жеке өмірі мен шығармашылығы туралы терең адамгершілік мағынаға толы уақыт туралы айтады. Халық тәрбиесі тұрғысынан оның шығармаларының маңызы ерекше құнды. Халықтың қоғамдық прогресінің артта қалуы мен аяқталмауына негізделген әлеуметтік қарым-қатынастардағы шиеленіске толған адам ақаулары Абай сынының "қара сөздерінде" және басқа да көптеген шығармаларда маңызды объектісі болып табылды. Мәдени мұраны сақтау-тәуелсіз мемлекеттің табиғи функциясы. Біріншіден, ол халықтың рухани құндылықтарын білдіретін нақты пәндерге қол жеткізуі, жинақталған мәдени тәжірибені белсенді пайдалануында толыққанды деп атала алады. Екіншіден, біз адамдар біздің мемлекетіміздің басты субъектісі болып табылатындықтан, ол әрбір адамның ішкі дамуына қамқорлық жасауы тиіс. Сонымен қатар, мәдени мұраны сақтау мен игеру мұнда тұратын барлық этностардың өзіндік санасын нығайтудың маңызды элементі болып табылады, олардың толыққанды өзара – этносаралық, мәдениетаралық, конфессияаралық өзара іс-қимылының негізі болып табылады. Ал бұл өз кезегінде Қазақстанның ішкі тұрақтылығы мен қауіпсіздігінің кепілі. Осылайша, мәдени және философиялық мұраны белсенді игеру ұлттық сана-сезімнің өсу динамикасының, халықтың ұлттық бірегейлігін нығайтудың маңызды құралы болып табылады[7, 34 б.]. Қазақ халқының прогрессивті мәдениеті тарихында, Қазақ ағарту тарихындағы ұлы ойшыл, философ, ағартушы, ақын, композитор, қазақ жазба әдебиеті мен Қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы Абай Құнанбаевтың рөлі зор. Әлем Абайды өзінің шексіз дарынының, ой тереңдігінің, адамдарға деген жанашырлығының арқасында таныды.

Пайдаланылған дерек көздерінің тізімі

1. Назарбаев Н. А. Қазақстан-2030. Алматы 1997ж.

2. Назарбаев Н.Ә. жаңа ғасырдағы елдің тұрақтылығы мен қауіпсіздігі. / Егемен Қазақстан. 15 желтоқсан 1999 ж.

3. Жарықбаев к., Қалиев С. қазақ халқының тәрбие тарихынан. Алматы 1992. -196 Б.

4. Сламұлы к. Қалиев С. қазақ менталдық ойының антологиясы 1-том. Алматы 1994; 317.