Абай Құнанбаев

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫНЫҢ БҮКІЛРЕСЕЙЛІК ҚҰРЫЛТАЙ
ИДЕЯЛАРЫН ҚОРҒАУ ЖОЛЫНДАҒЫ КҮРЕСІ
Серікбаев Е.Қ.
М.Х. Дулати атындағы ТарМУ,
«Қазақстан тарихы» кафедрасының меңгерушісі,
тарих ғылымдарының кандидаты, доцент
Қазіргі таңда қазақ халқының тәуелсіздік жолындағы
күресінің бір кезеңі болған Алаш қозғалысына бір ғасыр толып
отыр. Ақпан төңкерісінен кейінгі кезеңдегі қазақ зиялыларының
Уақытша үкіметтің билік орындарына тартылуы, ұлттық
қоғамдық - саяси ұйым – Қазақ комитеттерінің өмірге келуі,
«Алаш» партиясы мен оған оппозиция ретіндегі «Үш жүз»
партиясының құрылуы, мұсылман комитеттерінің әрекеттері,
қазақ өлкесіндегі буржуазиялық және социал-демократиялық
партиялар комитеттерінің қызметі біртұтас демократиялық
өзгерістердің орныға бастауының кепілі болатын.
Аталмыш партиялар мен қоғамдық қозғалыстардың алға
қойған мақсаттары алуан түрлі болды. Алаш партиясы мен қазақ
комитеттері мүшелері Құрылтай жиналысына депутаттыққа
кандидаттар іріктеуде, Құрылтайға аманат мәселелерін
анықтауда халық сеніміне ие болды. Сайлау жақындаған сайын
олардың беделі арта түсті. Мұсылмандық қозғалыс өкілдері де
Құрылтай
жиналысында
жалпымұсылмандық
фракция
құрамында болуды ұрандап, мұсылман қауымына ортақ
мәселелерді талқыға салды. Ал, қазақ өлкесіндегі буржуазиялық
және социал-демократиялық партиялар комитеттері Орталық
Ресейдегі идеяларын жергілікті жердегі қалыптасқан жағдайға
қарай бейімдеуге тырысты. Бірақ, оңшыл бағыттағы партиялар
көзқарасында ұлы орыстық шовинизм басым болды.
Либералдық-демократиялық бағыттағы партиялар комитеттері
«Алаш» және мұсылмандық қозғалыс өкілдерімен келісімге
келуге тырысты. «Үш жүз» партиясы большевиктік позицияға
ауытқуына байланысты халық сеніміне ие бола алмады.
3

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
Сондай-ақ, 1917 жылғы Ақпан революциясынан кейінгі
Ресей империясы көлемінде орын алған саяси оқиғалар мен осы
ХХ ғасырдың соңында, яғни кеңестік империяның ыдырау
кезеңінде болып өткен қозғалыстар арасында көптеген ұқсас,
өзара сабақтас жайлар бар. Бұл тарихи сюжеттерді арнайы
зерттеп тану, өз ретінде бүгінгі болып жатқан түбегейлі
өзгерістердің шынайы мазмұнын тура түсінуге жол ашары хақ.
Өйткені бүгінгі қоғамдық процестердің түп тамыры тарихта. ХХ
ғасырдың басында мемлекеттік дербестікке ұмтылып, қапы
қалған халқымыз осы ғасырдың соңында тағы да осы
мазмұндағы әрекетін қайталап отыр. Осы екі тарихи кезеңдегі
халқымыздың мүмкіндігі мен жағдайын өзара салыстыра зерттеу
сөзсіз үлкен практикалық маңызы бар теориялық тұжырымдарға
апармақ.
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына әзірлік қызу жүріп
жатқан кезде Петерборда большевиктер бүлік шығарыпты деген
хабар тарай бастады. Көп ұзамай олардың үкімет билігін өз
қолдарына алғандығы, астаналық газеттердің біртіндеп жабыла
бастағаны туралы да мағлұматтар келіп жетеді. Ал, өздері
жасаған төңкерісті ақтап алуға тырысқан большевиктер бүкіл
Ресей халықтарына үндеумен қайырылады. Онда: «Петроград
қаласында үкімет билігі Петроград кеңесінің әскериреволюциялық комитеті қолына көшті. Керенский үкіметі
құлатылды... жергілікті үкімет билігі жұмысшы, солдат және
шаруа депутаттары кеңестеріне беріледі» - деп жазыла келе,
халықтың бұл әрекетті қолдаған жағдайында Петроград советі
тез арада әділ соғыс бітімін ұсынып, жерді шаруаларға беріп,
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысын шағыратындығы тілге тиек
етіледі [1].
Бұл өзара қайшылыққа толы үндеуді талқыға салған қазақ
өлкесіндегі қоғамдық-саяси ұйымдар мен партиялар өз
пікірлерін де айта бастады. Өлкедегі жұмысшы және солдат
кеңестерінің бірі «Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы таянып
қалғанда үкіметті басып алу әділетсіздік, үкімет құрылымын
белгілеу тек Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы құзырында»
4

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
десе, екіншісі «кеңестер үкіметін уақытша түрде Бүкілресейлік
Құрылтай жиналысына дейін мойындай тұратындығы» [2]
жөнінде қаулылар қабылдайды.
Павлодар қаласы мен уезіндегі үкімет және қоғамдық
ұйымдардың 1917 жылғы 29-қазанда шақырылған төтенше
жиналысы «большевиктердің Уақытша үкіметті құлатып,
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысын кешеуілдетуін» айыптай
келе, оларға қарсы енді «сөз орнына іспен» жауап беретін уақыт
таянғанын ескертеді [3]. Семей облысы Қарқаралы уезінің
барлық ұйымдарынан келген өкілдері де бас қосып,
«большевиктердің үкіметті басып алуына теріс көзқарас білдіре
келе, Уақытша үкіметке толық сенім білдіретіндігін» жария
етеді [4]. Большевиктердің шұғыл түрде үкіметті басып алуы
жөнінде өз пікірін білдіргісі келген «Туркестанские ведомости»
газеті: «Олардың бұл асығуы Бүкілресейлік Құрылтай
жиналысымен байланысты еді. Себебі, Бүкілресейлік Құрылтай
жиналысы
сайлауында
көпшіліктің
большевиктерді
қолдамайтындығы туралы ащы шындықты басқалардан гөрі
өздері ерекше сезінді», - деп түсіндіреді [5].
Большевиктердің жасаған төңкерісінің мәнін әшкерелеу
хақында «Қазақ» газетінде мақала жариялаған М. Дулатов
олардың ұстанған саясатының дәйексіздігін, «бай мен жарлы
болмасын, ХХ ғасыр біткенше жұрттың бәрі тату болады деу»
асығыс айтылған көркем қиял екендігін тілге тиек ете келе,
қазақ халқына «мемлекет пен бостандық қыл көпір үстінде
тұрғанда өзара тыныш һәм көрші халықтармен тату тұру
керектігін және ... земство һәм Учредительное собрание
сайлауын көңілдегідей өткізіп, әскерге азық-түлік беруден бас
тартпасаңдар Учредительное собраниеде сыбаға бөліскенде
депутаттардың жүзі жарқын, сөзі өтімді болатындығын» айтады
[6]. Ал, Уақытша үкіметтің Торғай облыстық комиссары ретінде
Ә.Бөкейханов облыстағы шаруа, жұмысшы және солдаттарға
болып жатқан саяси оқиғалардың мәнін түсіндіру мақсатында
жазған «Жаднамасында»: «Безответсственность правителей мы
видали при царе Николае. Большевикский председатель
5

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
Ульянов-Ленин как Николай распоряжается самодержавно.
Ульянов-Ленин как Николай считает народ за безсловесное
животное.
Большевики разогнали Московскую и Петроградскую
Городские Думы. Оны были избрано всеобщим, прямым,
тайным голосованием всем населением Москвы и Петрограда.
Демократия слово иностранное, оно означает народовластие
– власть народа. Большевики власть народа считают
буржуазным прерассудком.
Большевики закрывают газеты, разгоняют собрания.
Комиссар большевиков Ованесов, раньше собиравший
объявлений для буржуазных газет, свободу собрания и свободу
слова назвал буржуазным предрассудком.
Большевики заявили, что они разгоняют само
Учредительное собрание, избранное всеобщим, прямым, тайным
голосованием народа.
Запомните, крестьяне, рабочие и солдаты. Большевики
считают:
1)Ответственность перед народом правителей; 2) Свободу
слова, свободу печати, свободу собраний; 3) Всеобщее, прямое,
тайное
голосование; 4) неприкосновенность граждан и
депутатов; 5) власть народа – буржуазным предрассудком»,- деп
айта келе, олардың ұстанған бағыты қызыл бетперде астындағы
«қаражүздіктер саясаты» екендігін жария етеді [7].
Бүкіл Ресей көлемін қамтыған саяси тұрақсыздық ел қамын
ойлаған қазақ зиялыларын уақыт талабына сай іс-шаралар
атқаруға итермеледі. Сол жылғы қараша айының соңында Қоқан
қаласында Түркістан автономиясы жарияланса, желтоқсан
айында Орынборда шақырылған екінші Жалпықазақ съезі «Ұлт
кеңесін» сайлап, Алаш автономиясын жариялауға бел байлады.
Ресей мен бұрынғы отар аймақтардағы кез-келген мемлекеттік
деңгейде қабылданған қаулыларды негіздейтін және жариялаған
автономияларды бекітетін Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы
деп танылған болатын. Бірақ, қазақ өлкесінен сайланған
депутаттар барып үлгермей-ақ, большевиктердің ықпалымен
мерзімінен кешігіп шақырылған бұл «мемлекет негізін құрайтын
6

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
кеңес» 1918 жылдың 5-қаңтарында қарудың күшімен қуып
таратылды. Бұл оқиға туралы өз пікірін жазған Ә.Бөкейханов:
«Николай түскеннен бері жұрттың сүйенгені, таянғаны ...
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы еді. Бүкілресейлік Құрылтай
жиналысы ашылған күні көп жұмысшылар, өзге көп қала
кісілері «хакімшілік Құрылтайға» деп ту алып, көшеге шыққан.
Осы топты большевик әскері пулемет астана алып, көп кісіні
өлтіріп, қуып тастаған», - дей келе, 1905 жылғы 9 қаңтардағы
«қанды жексенбі» оқиғасын большевиктердің де тағы
қайталайтындығын, ...Николай патшаның да, большевиктердің
де пулеметтеп жатқаны жалпы жұрт, екеуінің де сүйенгені
қараңғы солдат» [8] екендігін тарихи сабақтастық арқылы
дәлелдейді.
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының күшпен қуып
таратылуы Ресейдегі саяси тұрақсыздықты одан әрі ушықтырып,
азаматтық теке-тірестікке алып келді. Ал, бұл құбылыстың қазақ
өлкесіне таралуынан сақтанған ұлт зиялылары алдын-ала екінші
Жалпықазақ съезінде Ұлт кеңесін сайлаумен қатар, Ұлттық
милиция, яғни қазақ әскери қарулы күштерінің негізін қалау
туралы қаулы алған болатын.
1917 жылғы желтоқсан айының 5-13 жұлдыздары
аралығында Орынбор қаласында өткен сол съезде милиция
түзудің уақытша тәртібі жарияланады. Онда милиция қызметіне
20 мен 35 жастағы әскери қызметке жарайтын азаматтар
алынатындығы, алғашқы кезде әрбір ауылнай өзінен милицияға
алынатын азаматтарға ер-тұрман, киім-кешек түзеп беруге
міндеттілігі, милиция қаржысын қалыптастыру мәселелері
айтылған еді. Милиция құруға кететін шығын мөлшерін съезд
мына төмендегідей етіп белгілеген болатын: 1) қару-жарақ, оқдәрі және қылыш алу үшін – 16 300 000р., 2) жылдық жалақы:
офицерлерге – 810 000р., нұсқаушыларға – 810 000; 3)
милиционерлерге арналған баспана үшін – 1620 000р., 4)
милицияның басқармасына – 720 000р., 5) 24 адамнан үш
мерзімге қабылдау арқылы оқытылатын юнкерлер дайындауға –
100 000р. барлығы: 68 960 000р. Сонымен қатар, съезде «Бөкей,
Орал, Торғай, Ақмола, Семей және Жетісу облыстарындағы
милиционерлердің жалпы саны 13 500» болуы керектігі
7

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
айтылып, «әр облыстан әскер қатарына шақырылғандар саны
мына төмендегі мөлшерде белгіленді: Бөкей – 1000, Орал – 2000,
Торғай – 3000, Ақмола – 4000, Семей – 1500, және Жетісу - 2000
адам. Жоғарыда көрсетілген милиция қаржысы сол аталған алты
облыстың қазақтары есебінен жиналатын болды» [9].
Милицияға алынған жігіттерді арнайы дайындықтан өткізу
үшін «100 милиционерге 1 офицер, 50 милиционерге 1
нұсқаушыны шақыру белгіленді. Қазақ офицерлерін дайындауда
Орынбор казак әскерінің тәжірибесі мен көмегін пайдалану
қажеттігі де» съезд шешімдерінен көрініс табады.
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысын қайта шақыру бағытын
таңдаған Алаш зиялылары Ресейдегі ірі саяси орталықтармен
байланысқа шыға бастады. Алғашқы байланыс Москвадағы
Кеңес үкіметі басшыларымен жасалады. 1918 жылдың наурыз
айында Оралдан Мәскеуге Алашорда үкіметінің тапсыруымен
Халел және Жаһанша Досмұхамедовтер аттанып, барған бетте
Халық комиссарлары кеңесінің төрағасы В.И. Ленинмен және
ұлт істері бойынша халық комиссары И.В.Сталинмен кездесіп,
оларға екінші Жалпықазақ съезінің (Орынбор, 1917 желтоқсан)
қаулысын табыс етеді. И.Сталин қаулымен танысқан соң, 19
наурыз күні Семейге телеграфпен хабарлап, Ә.Бөкейханов және
оның орынбасары Х.Ғаббасовты телефон арқылы келіссөзге
шақырады. Ертеңіне, 20 наурыз күні Сталинмен телеграф
арқылы келіссөзді Х.Ғаббасов жүргізеді. Әңгіме «Алашорда»
үкіметінің статусы жөнінде болады. И.Сталин халық
комиссарлары шығарған Ресей халықтарының құқықтары
туралы декларация Кеңес үкіметінің ұлт мәселесі қызметінде
негізгі құжат болып отырғандығы, жалпықазақ-қырғыз съезінің
қаулысы да жоғарыдағы құжатпен астарлас келетіндігі жөнінде
айта келе, Алашорданың өз ретінде Кеңес өкіметін тануға қарсы
болмағандығын қалайтындығын білдіреді [10].
Сол тарихи кезеңдегі қазақ халқының жағдайын Ә. Ермеков
мына төмендегідей баяндайды:
« ... Жазалау отрядтары, зорлық-зомбылық және Дала
әскери
соты
әрекеттері
жаппай
орын
алған
еді.
Жұмысшылармен, шаруалармен бірге қазақ елі де майдан
даласына тән террорды басынан кешті. ... Семейдегі кеңес
8

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
өкіметі Алаш қаласын басып алып, тонай бастады. Оған қарсы
жауап ретінде Алашорда үкіметі «Алаш автономиясының
территориясында кеңес өкіметінің барлық декреттері заңсыз,
орындауға жатпайды» деп қаулы қабылдады. ... Капитан
Х. Тоқтамышев басқарған Алашорда милициясы Ертістің қыр
жағалауындағы Алаш қаласын қорғанысқа алды. Әскери іске
Х. Ғаббасов, Б. Сәрсенов, М. Тынышбаев, А. Тұрлыбаев,
Б. Мәметов жетекшілік етті» [11].
Қазақ зиялыларының көпшілігі жоғарыда айтылған зорлықзомбылықты өз бастарынан кешті. Азамат соғысы жылдары
Колчак және басқа да уақытша үкіметтер тарапынан Ж. Ақбаев
бірнеше рет абақтыға жабылып, Алашорда үкіметінің мүшесі
ретінде халық ісіне бел шеше араласу мүмкіндігінен айрылады.
1918 жылдың қаңтар-мамыр айларында большевиктер
Орынборды басып алып, Орал облысының бірқатар уездерінде
кеңес өкіметін орнатты. Кеңестердің Торғай облыстық съезі
«Қазақ» газетінің баспаханасын жапты.
1918 жылдың 31 сәуірінде Алашорда Ұлт кеңесі Орал
әскери үкіметімен әскери одақ құрып, қазақтардың кеңестер
съездеріне қатысуына қарсы шықты. Осы жылғы сәуір айының
соңында атаман А.И. Дутов Торғай далалық аймағына шегіне
отырып, Сібірдегі Чехословак корпусының бүлігін пайдаланып,
Орынборды қоршады.
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы большевиктердің
күшімен қуылып, таратылғаннан кейін Самара қаласындағы
Бүкілресейлік
Құрылтай
жиналысына
депутат
болып
сайланғандар Ресейдегі өкімет билігін негіздеу өздеріне тиесілі
екендігін халыққа таныта бастайды. Бұл әрекеттер 1918 жылдың
қаңтар айының ортасынан бастап маусым айына дейін
созылады. Қызыл армияға қарсы тұратын нақты әскери күш
жасақтау шараларының барлығы да сәтсіздікпен аяқталады. Ал,
сол жылғы мамыр айының бас кезінде Чехославак корпусы
толқуы дайындалып жатқандығы туралы хабар алынып, олармен
келіссөзге Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының мүшесі
И.М.Брушвит Пенза қаласына аттандырылады. Нәтижесінде,
чехтар бас көтеруі жақын арада болатындығы және олардың
Самара жері арқылы өтетіндігі айқындалады. Бірақ, чех
9

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
қозғалысы өкілдері өздерінің саясаттан тыс екендігін және
олардың мақсаты Владивосток бағытында сапар шегіп, жолында
кедергі болғандармен соғыса отырып, өз Отанына жету екендігін
мәлімдейді. Бұл мәлімдеме чех қозғалысы өкілдерінің орыс
демократиясына сенімсіздік танытып, олардың қандай да бір
халық билігі үшін күреске шығуға дәрменсіз деп бағалануынан
да туындағаны даусыз.
Самарадағы Құрылтай жиналысы мүшелерінің Комитеті
(Комуч) сол жылдың 3 маусымынан бастап Орта Еділ бойын,
Оңтүстік Орал өңірін және Екатеринбург губерниясын басқарды.
Ол заң шығарушы орын ретінде қызмет атқарды. Ал, атқарушы
билік өзі құрған мекеме басшыларының Кеңесіне берілді.
Барлық мекеме басшылығында эсерлер отырды, тек еңбек
мекемесін ғана меньшевик И. М. Майский басқарды. 15 шілдеде
Комуч құрамына атаман А. И. Дутов және Орал облыстық
үкіметі қосылды. 1918 жылдың қыркүйек айының ортасына
қарай Комитет 100-ге жуық мүшелерінің басын қосты. Оның
құрамында қазақ зиялыларынан А. Байтұрсынов, С. Досжанов,
С. Қадырбаев,
А. Бірімжанов,
Жанша
мен
Халел
Досмухамедовтар, У. Танашев, М. Тынышбаев, М. Шоқай,
Н. Ипмағанбетов, Г. Алибеков бар еді. Алибеков пен Жанша
мен Халел Досмухамедовтар қазақ атқару комитеттерінен, ал
қалған зиялылар «Алаш» партиясы атынан ұсынылғандар
болатын [12].
1918
жылдың
маусым
айында
Семей
облысы
большевиктерден азат етілгеннен кейін, Алашорда үкіметі ресми
түрде жарияланып, автономияны басқару туралы қаулылар шыға
бастайды. Алашорда үкіметі жанынан 1918 жылдың 11 (24)
маусымындағы қаулыға сәйкес «әскери кеңес» құрылып, оған
«большевиктермен күресу үшін жігіттер шақыру міндеті»
жүктеледі [13]. Міне, осы кезден бастап жарияланған қазақ
милициясына жігіттер алу арнайы бұйрық бойынша жүргізіледі.
Милиция бөлімдерін жасақтау Жетісу, Орал сияқты казак
әскерлерінің шоғырланған жерінде ертерек, яғни ақпан айынан
бастап-ақ қолға алына бастаған еді. Жетісуда құрылып жатқан
атты милицияны қаруландыру жөніндегі облыс комиссарының
10

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
уезд комиссарларына арналған телеграммасында «қаружарақтың тапшылығына байланысты қолдарына түскен барлық
винтовкаларды,
атап
айтқанда
демалысқа
жіберілген
солдаттардан тартып алынған, христиан дініндегі тұрғын
халықты қаруландыруға арналған және сол сияқты қарулар
түгелімен, қажет болған жағдайда тізім (опись) бойынша
милиция басшыларына тікелей өткізілуі керектігі» айтылды.
Алашорда үкіметінің бұйрығы бойынша Торғай облыстық
Алашорда бөлімі милиция алу туралы төмендегі тәртіптерді
шығарды: 1) Әрбір 25 үйден 1 жігіт алынды. Үй саны 25-ке
толмаса, жігіт алынбайды... 2) милицияға алынатын жігіттердің
жасы 20-дан кеме емес, 35-тен артық болмасқа қажет; 3)
Милицияға дені сау, мүшелерінде кемшілік жоқ жігіттер
алынады; 4) Бір үйдегі жалғыз жігіт алынбайды.... Сондай-ақ
Алашорда еркі бойынша «Қостанайда - 2-ші қазақ полкі,
Жаманқалада (Орск) – 3-ші және Оралда 5-ші, 6-шы қазақ
полктері жасақталады... Бұлардан басқа ...қазақ жігіттерінен 1-ші
полк пен офицер шығаратын медресені өзіміздің қазақ капитаны
Хамит Тоқтамышев Өскеменде ашқандығы» [14] жөнінде
баспасөз деректері сыр шертеді.
Алашорда үкіметін қорғап, оны Бүкілресейлік Құрылтай
жиналысын қайта шақырғанға дейін жеткізетін ұлттық әскер
біршама қалыптасады. Енді Алашорда үкіметі мүшелері екінші
Жалпықазақ съезінде қабылданған стратегиялық маңызы бар
мәселелермен айналыса бастады. Ахмет Байтұрсынов, Халел
һәм Жаһанша Досмұхамедовтер 1918 жылдың 19-тамызында
Самарадағы Құрылтай мүшелерінен құрылған комитетке
барады. Сол жерден олар Омбыда Сібір үкіметімен сөйлесіп
жатқан «Алашорда» бастығы Ғалихан Бөкейханды
...
телеграфқа
шақырып мына
төмендегідей мәселелерді
баяндайды: «... Самарадағы Учредительное собрание үкіметін
былай қойып, алдымен Сібір үкіметімен сөйлескендеріңізге
ғажап қалып тұрмыз... Біз үшінші күні жоғарыда айтылған
Самар үкіметінің шет мемлекеттермен хабарласып тұратын
министрі Вединяпинмен сөйлесіп, екінші Жалпықазақ съезінің
қаулысын көрсеттік. Вединяпин қаулыны үкіметтің қалған
мүшелерімен таныс қылып, хабарын бізге жеткізбекші болды».
11

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
Мұнан кейінгі келіссөз нәтижесін баяндаған Алашорда
үкіметінің мүшелері Самар үкіметінің бастығы Вольский және
басқалары Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы қайта жиылып,
Алашорданы және басқа жұрттардың үкіметтерін бекіткенше,
бұл сайланып қойылған үкіметтерді ресми билік ретінде
танығандығын тілге тиек етеді. Сонымен қатар, Самар үкіметі
Алашорда милициясына қару-жарақ беруден де тартынбайды.
Ал, Торғай облысының милициясы үшін келісілген бұл қаружарақтың алдын Мырзағазы барып, алып та келеді [15].
Өлкеде жасақталған қазақ милициясы Бүкілресейлік
Құрылтай жиналысын қорғауға аттанған еріктілер құрамалары
және казак-орыс әскери бөлімдерімен бірге большевиктерге
қарсы күреседі. Алаш милициясын алғаш атты казак офицерлері
басқарғанымен,
кейіннен
қазақ
әскери
үйретушілері
(инструктор) мен офицерлері даярлана бастайды. Тұңғыш қазақ
әскери үйретушілері Орал облысында ашылған әскери
үйретушілер әзірлейтін мектептен 1918 жылдың 1 қазан айында
оқу бітіріп, қазақ жігіттерін әскери өнердің соңғы жетістіктеріне
сай баулуға шығады. Ал, қазақ офицерлері осы жылдың
желтоқсан айынан бастап даярлана бастайды. Алаш қаласында
келесі қазақ полкін жасақтау қамына кіріскен капитан Хамит
Тоқтамышев 20 шақты орысша оқыған, жүрегінде ұлттық
намысы бар қазақ жігіттерін әскери ғылымға үйрету мақсатында
офицерлік медресе (учебная команда) ашады [16].
Иә, 1917 жылғы Ақпан революциясы қазақ халқының
азаттық жолындағы күресінің бір белесіндей болды.
Революциямен бірге келген бостандықтар қазақ халқы мен оның
зиялы қауымын бір серпілтіп тастады. Ал, сол жылғы қазан
айының соңындағы большевиктер төңкерісі ұлт зиялыларының
өз халқына тәуелсіз мемлекет негізін қалап беру жолындағы
күресінің өрісін тарылта келе, Ресей демократиялық күштерімен
бірге большевиктерге қарсы аяусыз күреске шығуына мәжбүр
етті.
Бүкіл Ресейді қамтыған азамат соғысы орбитасына қазақ
ұлтының да тартылуы заңды құбылыс болатын. Барлық
сайланбалы үкіметтерді қолдаған Самара Бүкілресейлік
Құрылтай жиналысы мүшелерінің комитеті де қазақ ұлтының
12

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
тәуелсіздік үшін жүргізген күресіне өз үлесін қосады. Бірақ,
Ресей демократиясы өте әлсіз болатын. Оның жүргізген
саясатын, яғни жалпыға бірдей демократиялық бостандықтарды
уағыздауын Ресей халқы өз дәрежесінде бағаламады. Қазақ
ұлтының зиялылары да халық пен мұсылман қауымдары
тараптарынан
үлкен
қолдау
тапқанымен,
Ресей
демократиясының тағдырына байлаулы еді. Осы кезден бастап
Ресей демократиялық күштері талқандалып, монархиялық
билікті жақтаған оңшыл күштер мен большевиктер арасындағы
аяусыз күрес кезеңі басталады деп айтуға біршама негіз бар.
Себебі, самодержавиелік Ресей империясының негізгі әскери
тірегі казактар болғаны белгілі. Енді олар большевиктермен
күрес барысында өздерінің саяси күш екендігін толық сезінеді.
Демократиялық қозғалыс өкілдерін жаппай тұтқындау арқылы
олар оңшыл күштер үстемдігін орнатуға тырысқан еді.
Большевиктер өзінің 70 жылдан астам билігінің барысында
тоталитарлық жүйе орнатып, қазақ зиялыларының тәуелсіздік
жолындағы күресіне мән бермей келді. Тәуелсіздік
жылдарындағы Алаш қозғалысы тарихын зерделеу, өз ұлтына
егемен мемелекет қалыптастыруға ұмтылған зиялылардың
майталман ерліктерін паш етуге жол ашты. Қазір мерейтойын
атап отырған зиялылардың күрес жолы болашақ ұрпаққа үлгі
болып табылады.
Әдебиет
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Қазаққа автономия // Сарыарқа. -1917. -№15. -29 қыркүйек.
Автономия кеңесі // Сарыарқа.- 1917.- №15.
Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы: Санат, 1994.
Об агитации. ҚР ОМА, 1192-қ. 1-т., 24-іс., 1-п.
Алашқа // Сарыарқа.-1917.-№16.
М. Дулатов жеделхаты. ҚР ОМА, 41-қ. 1-т., 1-іс., 31 об-п.
Воззвание. ҚР ОМА, 39-қ., 1-т., 1177-іс., 51,77-пп.
Жұрт алдында жауапкер // Қазақ.- 1918.- №258.

13

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
9.

10.

11.
12.
13.
14.
15.
16.

Жамбыл облыстық мемлекеттік архиві, 50-қ., 2-т., 4-іс. 30-п.;
Краевой съезд крестянских депутатов // Туркестанские
ведомости.-1917.-№169.- 25 октября
Аманжолова Д. На изломе. Алаш в этнополитической истории
Казахстана.- Алматы: Издательский дом «Таймас», 2009.- 412с.С. 243.
Алаш ардагерлерінің бірі Алимхан Ермеков.-Қарағанды, 2010.Б. 141.
Дулатбеков Н. Алаш ардақтылары: Санкт-Петербург іздері.Қарағанды: Болашақ – Баспа, 2012.- 188б.-Б. 25.
О вооружении милиции. ҚР ОМА 9-қ., 1-т. 137-іс., 1-п.
Алаш Орда // Жас Азамат. -1918.- № 5. -1 қыркүйек.
Қару ала бастады // Қазақ. -1918. -№264. -10-қыркүйек.
Тұңғыш қазақ инструкторлары // Сарыарқа.- 1918.-№57.-12
қазан.
ТӘУЕЛСІЗДІК ЖОЛЫНДАҒЫ ҰЛЫ ЕРЛІК.
«АЛАШ ҚОЗҒАЛЫСЫ» ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ
АЛҒЫШАРТТАРЫ
Бақторазов С.У.
М.Х. Дулати атындағы ТарМУ доценті,
тарих ғылымдарының кандидаты

Биыл «Алаш» қозғалысына 100 жыл толып отыр.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев: ««Алаш» партиясының жетекшілері
ұсынған көптеген қағидалар күні бүгінге дейін өз маңызын
сақтап отыр. ХХ ғасырдың басындағы ұлт зиялыларының
жанкештілігі арқасында Қазақ халқы өзінің басты мақсаты –
ұлттық мемлекеттігін қайта қалпына келтіруге нақты мүмкіндік
алды. «Алаш» қозғалысының маңызы сонысымен де құнды», – деп
ой қорытқан болатын. Осы тұрғыда демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет құрудағы ұлы мақсаттарын
жүзеге асырып келе жатқан Қазақстан Республикасының тұтас
14

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
тарихын түзу үшін оның мемлекеттілігінің қайнар бастауын, әр
дәуір, әр кезең сайын өсіп-өркендеп, қалың бұқараның басым
көпшілігін өз соңына ерте білген, елдегі саяси күштердің,
қозғалыстардың және жеке қайраткерлердің қалыптасып-дамуын
зерттеудің қажеттілігі анық.
Ал, «Алаш» атауының «Егемендік» ұғымымен сабақтас
екендігін еске алар болсақ, Тәуелсіздік туралы ой –
толғауларындағы Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың: «Біздің
халқымыз тарихтың қатпар-қатпар қыртыстарына тамырын терең
жіберген қиын да қызықты, талайлы тағдыр кешті. Ол, негізінен,
тәуелсіздік жолындағы күреспен өтті», - деген сөздерін қаперден
шығармағандығымыз абзал. Осыған орай ой өрбітер болсақ, Қазақ
мемлекеттігінің түп тамыры болып табылатын қазіргі Қазақстан
мен Орта Азия территорияларын б.д.д. 8-7 ғасырларда мекендеген
сақтар бірлестігінің, б.д.д. ІІІ ғасырда көшпенділердің алғашқы
империясын құрған үйсін тайпалары одағының және тарих
аренасына атойлап келген көшпенділердің келесі легі – түркілердің
Ел және жер тұтастығын сақтап, «Жер мемлекеттің негізі», - деген
ұранды ұстанғанын айта аламыз. Кейіннен Түркі империясы 603
жылы Батыс және Шығыс қағанаттарына бөлініп, Ежелгі Үйсін
жерінде құрылған Батыс Түрік қағанаты негізінде қалыптасқан
ұлыстарға Естеми (Естемес) қағанның мұрагерлері Қараша хан
мен Бәйдібек бабамыз және оның ұрпақтары билік жүргізгендігі, ал
ол ұлыстарды мекендеген қазақ руларының ұйытқы болуымен
Қазақ хандығы орнағандығы белгілі. Осылай тарих сахнасына
тамырланып жеткен Қазақ халқын Ақтабан шұбырынды
жылдардағы Жоңғар шапқыншылығы да еш жасыта алған жоқ.
Бүкілхалықтық қарсыласуды ұйымдастырушылар Бөгенбай,
Қабанбай, Саңырық, Жәнібек, Малайсары, Елшібек және
басқалары «Алаш» деп ұрандап, халықты туған жерін қорғауға
көтерді. Жоңғар басқыншылығына қарсы Отан соғысының (17231730) жеңіспен аяқталуына көптеген батырлар, билер, сұлтандар,
рубасылары – барлық үш жүздің өкілдері атсалысқаны тарихқа
белгілі.

15

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
ХҮІІІ ғасырдың 30-40 жылдары
патша өкіметінің
Қазақстандағы әскери-отаршылдық әрекеттерінің басталуы Қазақ
хандығының дербестігін жойды. Дегенмен, Ресей билігінің озбыр
саясатына қарсы ұлт-азаттық күрес бір сәт те толастаған жоқ.
Сырым Датұлы, Саржан сұлтан, Исатай мен Махамбет, Кенесары
бастаған ұлт-азаттық күрестер бұқаралық сипат алды. Осындай
әділетті күрес Оңтүстік қазақтарының Қоқан және Хиуа жаулап
алушыларына қарсы бас көтерулеріне ұласты. Тентек төре, Байзақ
датқа, Батырбек датқалар, Құдайменді сұлтан, Қобыз сұлтандар
басқарған қазақтар жаулаушыларға қарсы жан аямай күресті.
1914 жылы басталған бірінші дүниежүзілік соғыс Ресей
империясында пісіп-жетілген жалпыға бірдей дағдарысты тездетті.
Тиісінше, 1916 жылдың 25-ші маусымындағы патшаның Қазақстан
мен Орта Азия тұрғындарының 19 – 43 жас аралығындағы ер
азаматтарын тыл жұмысына алу туралы жарлығы аталған
өлкелердің барлық дерлік аудандарын қамтыған ұлт-азаттық
көтерілістің басталуына себеп болды. Жалпы, қазақ қоғамында
патшаның жарлығы мен көтеріліске көзқарас бір мәнде болған жоқ:
байлардың үстем топтарының белгілі бір бөлігі, сондай-ақ
«бұратаналық әкімшілік» дейтіннің шенеуніктері «реквизиция
туралы» патша жарлығын сөзсіз қолдады және оны басты жүзеге
асырушылар болды; қазақ зиялыларының батыл өкілдері (мысалы,
Тоқаш Бокин, Жаңабай Ниязбеков, Әубәкір Жүнісов, Тұрар
Рысқұлов, Әліби Жангелдин, Сейтқали Меңдешев, Бәймен
Алманов және басқалар) патша жарлығына батыл қарсы шықты
және халықты қарулы қарсылыққа шақырды, ал «Қазақ» газетінің
төңірегіне
біріккен
либерал-демократияшыл
зиялылардың
жетекшілері (А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатов және
басқалар) патша әкімшілігін адам алуға асықпауға, қайта әуелі
дайындық шараларын жүргізуге көзін жеткізуге талай рет әрекет
жасады. Сонымен бірге, олар қарусыз халық патша өкіметінің
аяусыз жазалау шараларының құрбанына айналмауы үшін, «Қазақ»
газетінің 1916 жылдың 11-ші тамызындағы санында Алаш (қазақ
халқы – авт.) арасында бұйрықты ешқандай қарсылықсыз іске
асыруды жақтады. Осы орайда, аталған қайраткерлер, егер
16

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
қазақтар тыл жұмыстарына қатысса, Ресей соғыста жеңген
жағдайда автономия алу мүмкіндігі арта түседі деп санады. Дәл
солай болмағанымен, шындығында да 1917 жылдың ақпанындағы
төңкеріс нәтижесінде патша өкіметінің құлауы Ресей мен оның
ұлттық шет аймақтарындағы саяси күштердің орналасуын
түбірімен өзгертті. Патша тақтан түскеннен кейін қалыптасқан қос
өкіметтің бір жағында буржуазия мен буржуазияланған
помещиктердің Уақытша үкіметі пайда болса, екінші жағында
жұмысшы және солдат депутаттарының мүддесін көздейтін
Кеңестер құрылды. Қос өкіметтің кілтипаны мынадай болды:
нақты билікке ие Уақытша үкіметтің күшті әлеуметтік базасы
болмады, ал Кеңестер әлеуметтік күшке ие бола тұрып, нақты
билікке қол жеткізе алмады. Дегенмен, Мемлекеттік Думаның
Уақытша үкіметінің, сонымен қатар, жұмысшы және солдат
депутаттары Кеңесінің құрылуы туралы хабар (негізінен жеделхат
түрінде) Қазақстанға 1917 жылғы наурыздың 2-3-інде келіп жетті.
Осылай,
Петроградтан
тараған
нұсқауларға
сәйкес
Қазақстанда да Уақытша үкіметтің жергілікті құрылымдарының
атқарушы (азаматтық) комитеттері мен революциялық билік
органдары – Кеңестер құрыла бастады.
Жекелеген қалаларда (Әулиеата, Орал, Верный, Ақмола,
Семей) алғашқы қырғыз (қазақ) және мұсылман комитеттері
құрылды.
Оларды
ұйымдастырудың
бастамашылары
Ә.Н.Бөкейханов бастаған қазақ интеллигенциясының либералдықдемократиялық көсемдерімен тығыз байланыста болды. Олар бұл
кезде тыл жұмысшыларының мәселесін қарастыру үшін Минскіде
жүрген болатын. Ақпан төңкерісі жеңісінің хабары жеткен бойда
Белоруссиядағы 15 қайраткер Қазақстандағы өз жақтастарына
үндеухат жібереді. Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Есболов,
Н.Төреқұлов, Т.Жаманмұрынов, және басқалары қол қойып,
барлығы Қазақстанның 25 мекенжайы бойынша жіберілген бұл
үндеуде: «Қазақтарға, жаңарған Ресейдің еркін азаматтарына!
Ресейдің барлық халықтары үшін еркіндіктің, теңдік пен
туысқандықтың таңы атты. Жаңа құрылыс пен жаңа үкіметке
қолдау көрсету үшін қазақтар ұйымдасуы қажет. Жаңа
құрылысты қолдайтын барлық ұлттар тығыз байланыста жұмыс
17

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
істеуі керек. Қазақтар Құрылтай жиналысына дайындалуға және
оған лайықты кандидаттар таңдауға тиіс. Сіздерді бұрынғы
қазақішілік дау-дамайды, отбасы, ошақ қасылық ұрыс-керісті
тастауға, халықты – бірігу мен әділдіктің ұранын көтеруге
шақырамыз! Жер мәселесін тездетіп талқыға салыңыздар. Біздің
ұранымыз – «демократиялық республика», жер одан өнім өндіретін
малшылар мен егіншілерге тиесілі. Құдайдан басқа ештеңеден де
қорықпаңыздар!», - делінген. Құжатқа мән бере отырып, халыққа
үндеу жасап отырған қазақ зиялыларының жоғарыда айтылған
Ресейдегі қос үкіметтілік жағдайында Уақытша үкіметтің
тұғырнамасын қолдайтындығын аңғару қиын емес. Осы орайда,
Ә.Н.Бөкейхановтың Петроградтағы Ресей конституциялықдемократиялық партиясының VII съезіне (25-28 наурыз, 1917 жыл)
делегат ретінде қатысуы бұл партияның Уақытша үкіметті
толығымен қолдайтындығына, «жауды толық және түпкілікті
жеңіп шыққанша соғысты жалғастыра беруді» және Құрылтай
жиналысының тұғырнамасында аграрлық және Ұлттық
мәселелерді шешуді қалайтындығына да байланысты болса керек.
Сонымен қатар, Әлихан Бөкейхановтың кадеттер партиясы ОК-нің
құрамына кіруі сол кездегі жағдайға байланысты билік тетігіне
ұлттық қозғалыс басшылығының қол жеткізуіне бірден жол ашты.
Көп кешікпей Ә.Н.Бөкейханов Торғай облысы бойынша Уақытша
үкіметтің комиссары болып тағайындалды. Сәл кейінірек
М.Тынышбаев, одан соң Мұстафа Шоқай Уақытша үкіметтің
Түркістан комитетінің құрамына енгізілді. Жанша Досмұхамедов,
Халел Ғаббасов, Жақып Ақбаев, Асфендияр Кенжин, Әзімхан
Кенесарин және қазақ халқының басқа да өкілдері Қазақстан мен
Түркістанның бірқатар уездері мен қалаларындағы Уақытша
үкіметтің атқарушы органдарының басшылық құрамына кірді. Еске
алар болсақ, Қазақ Елі патшалық Ресей бодандығы кезінде өзінің
бір өкілін де империяның губерниялық, облыстық, тіпті, уезд
бастығы дәрежесіндегі басшылық қызметке өткізе алмағандығы
мәлім. Метрополияның әкімшілік басқару жүйесінде қазақтар
болыстық қызметтен жоғары мансапқа көтерілмеген еді.
Сондықтан да, Уақытша үкімет тұсындағы қазақ зиялыларының
облыс басшысы болып, губерниялық билікке қатыстырылуы саяси
тұрғыда оң жаңалық болды деуге негіз бар. Тиісінше, Ақпан
18

Ә. Бөкейханов және ұлттық таным мен
руханият әлемі
төңкерісінен кейінгі Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріндегі
белсенділіктің артуына облыстық, уездік қазақ комитеттері үлкен
әсер етті. Осылай, ұлт зиялыларының ұйымдастыруымен 1917
жылдың көктемінде: Торғай (Орынбор қаласы, 2-8 сәуір, 300-ден
астам делегат, төрағасы – А.Байтұрсынов), Жетісу (Верный қаласы,
12-13 сәуір, 81 делегат, төрағасы – И.Жайнақов), Орал (Орал
қаласы, 19-22 сәуір, 800-ден астам делегат, төрағасы –
Ж.Досмұхамедов), Ақмола (Омбы қаласы, 25 сәуір – 5 мамыр, 150ге жуық делегат, төрағасы – А.Тұрлыбаев) қазақ облыстық съездері
өткізілді. Бұл съездерде ұлт азаттығы, жер, дін, мәдениет,
қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық және басқа да
мәселелер қарастырылып, осы мақсаттарға жету жолындағы ісшаралар тізбесі айқындалды. Ұлт жетекшілері 21-26 шілдеде
Орынбор қаласында өткен жалпықырғыз (жалпықазақ) съезінде
қырғыздардың (қазақтардың) жеке саяси партиясын құру туралы
қаулы қабылдады. Партияны ата-бабаларымыздың ұраны болған
«Алаш» атымен атау көпшіліктің көңілінен шықты. Ендігі жерде,
«Алаш» көсемдері қазақ халқының болашақ мұраттары – еркіндік
пен бірігу идеяларын кеңінен насихаттай бастады, халықты
алмағайып заманның қиыншылықтарына қарамай, өз мемлекетін
құруға шақырды. Ұлтымыздың осындай озық қайраткерлерінің
қарымды ұмтылыстарының нəтижесінде Қазақ жерінде
«Алашорда» аталатын қазақтың ұлттық үкіметі (1917 жылы 13
желтоқсанда) құрылып 1917–1920 жылдары өмір сүргені тарихтан
белгілі. Алаш автономиясының құрамына сол кездегі Бөкей
ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей облыстарындағы, Каспий
сырты
облысындағы,
Алтай губерниясындағы
қазақтар
мекендейтін аудандар енгізілді. Әрине, Қазақ хандығы мен
мемлекеттік билік жүйесінің бірнеше ғасырлар бойы қалыптасып,
ұлттық мүддені қорғау мен жүзеге асырудың мол тəжірибесінің
жинақталуы, Алаш зиялыларына XX ғасырдың басында Ресей
құрамындағы автономия ретінде өз мемлекетін құрып, Елдің іш