МӘНЕРЛЕП ОҚУДЫ ҮЙРЕТУДІҢ ЖОЛДАРЫ

МӘНЕРЛЕП ОҚУДЫ ҮЙРЕТУДІҢ ЖОЛДАРЫ

- Т.А.Ә.

- фото (tif немесе .jpg форматында).

- қызметі, ғылыми дәрежесі, атағы

- жұмыс орны, ауылы, ауданы

- қызметтік және ұялы телефоны, e-mail (авторлармен байланыс үшін)

Аңдатпа

Мәнерлеп оқу – оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастырып, шығарманы терең түсінуіне ықпал ететін маңызды дағды. Бұл дағдыны дамыту үшін оқыту әдістерінің алуан түрін қолдану қажет. Оқушыларға интонацияны дұрыс қою, дауыс ырғағын өзгерту, эмоционалды жеткізу және мәтінді мағыналық бөлікке бөлу әдістерін үйрету арқылы олардың мәнерлеп оқу қабілетін жақсартуға болады. Сонымен қатар, жаттығулар, диалогтік оқыту, театрландырылған сабақтар, аудио-жазбалармен жұмыс жасау да тиімді тәсілдер болып табылады.

Кілт сөздер: мәнерлеп оқу, дауыс ырғағы, сөйлеу мәдениеті, оқыту әдістері, театрландырылған оқу, эмоционалды жеткізу.

Abstract

Expressive reading is an essential skill that helps students develop speech culture and gain a deeper understanding of the text. To enhance this skill, various teaching methods should be employed. Improving expressive reading abilities can be achieved through proper intonation, speech modulation, emotional delivery, and meaningful text segmentation. Additionally, exercises, dialogic learning, dramatized lessons, and working with audio recordings are effective approaches.

Keywords: expressive reading, intonation, speech culture, teaching methods, dramatized reading, emotional delivery.

Аннотация

Выразительное чтение – важный навык, который способствует развитию речевой культуры учащихся и помогает им глубже понимать текст. Для его формирования необходимо использовать разнообразные методики. Улучшить навыки выразительного чтения можно с помощью правильной интонации, изменения темпа речи, эмоциональной передачи и смыслового деления текста. Также эффективными методами являются упражнения, диалогическое обучение, театрализованные уроки и работа с аудиозаписями.

Ключевые слова: выразительное чтение, интонация, речевая культура, методика обучения, театрализованное чтение, эмоциональная подача.

Оқушылардың мәнерлеп оқу дағдысын қалыптастыру мен үшін өте маңызды, себебі бұл олардың тіл байлығын дамытып, сөйлеу мәдениетін жетілдіріп, өз ойын әсерлі жеткізуіне мүмкіндік береді. Мәнерлеп оқу – тек сөздерді дұрыс дыбыстау ғана емес, мәтіннің мазмұнын терең түсіну, оны тыңдаушыға эмоциямен жеткізу және тілдік құралдарды шебер пайдалану қабілеті¹.

Менің тәжірибем көрсеткендей, мәнерлеп оқуды дұрыс үйреткен кезде оқушылардың өзін-өзі сенімді ұстауы артады, сөздік қоры кеңейеді, шығармашылық қабілеті дамиды. Сонымен қатар, көркем мәтінді оқу арқылы олардың қиялы дамып, тіл байлығы артады. Бұл дағдыны қалыптастыру – оқушылардың болашақтағы шешендік қабілетінің негізін қалау деген сөз.

Баланың бойында бұл дағдыны қалыптастыру үшін мен интонацияны дұрыс қою, дауыс ырғағын қолдану, эмоциямен жеткізу және тыныс алу техникасын меңгерту әдістерін қолданамын. Театрландырылған оқу, сахналық қойылымдар, аудио-жазбалармен жұмыс және рөлдік ойындар арқылы оқушыларды өз ойын еркін әрі көркем жеткізуге үйретемін.

мәнерлеп оқудың негізгі қағидаларын, оқыту әдістерін, осы дағдыны қалыптастырудағы кездесетін қиындықтарды және оларды шешу жолдарын қарастырамын. Мәнерлеп оқудың оқушы дамуына тигізетін әсерін, оның білім сапасын арттырудағы рөлін, сонымен қатар мұғалім ретінде қолданатын тиімді әдістеріммен бөлісемін².

Мәнерлеп оқудың негізгі қағидалары

Менің байқауымша, оқушылар мәнерлеп оқуда интонация мен дауыс ырғағының маңызын түсінбесе, мәтіннің мазмұны әсерсіз болып қалады. Интонация – мәтіннің мағынасын ашып, тыңдарманның назарын аудартатын негізгі құралдардың бірі. Егер оқушы мәтінді бірсарынды оқыса, оны тыңдау да қызықсыз болады. Сондықтан мен оқушыларға дауыс ырғағын өзгерту, сөздерді дұрыс екпінмен айту, пауза жасау сияқты тәсілдерді үйретемін.

Өлең оқудағы екпіннің маңызы ерекше. Егер оқушы екпінді дұрыс қоя алмаса, мәтіннің мазмұны өзгеріп кетуі мүмкін. Менің тәжірибемде өлең жолдарын қайталатып оқу, әртүрлі эмоциямен оқыту әдістері жақсы нәтиже береді. Мысалы, бір шығарманы қуанышпен, мұңмен, таңданыспен немесе ашуланып оқу арқылы оқушылар интонацияның мәтінге әсерін түсіне бастайды³.

Мәнерлеп оқудың тағы бір маңызды аспектісі – артикуляция және дикция. Кейбір оқушылар сөздерді дұрыс дыбыстамай, жұтып айтуға немесе жылдам оқуға бейім болады. Бұл олардың ойын анық жеткізуіне кедергі келтіреді. Сондықтан мен сабақтарымда арнайы тіл жаттығуларын, артикуляциялық тренингтерді, дикцияны жақсартуға арналған жаңылтпаштар мен жаттығуларды жиі қолданамын⁴.

Сонымен қатар, оқушылардың дауысы анық әрі көркем шығуы үшін тыныс алу техникасын меңгерту өте маңызды. Мен оларға диафрагмалық тыныс алуды үйретемін, өйткені дұрыс тыныс алу – сөздерді анық айтуға, ұзақ сөйлемдерді кідіріссіз жеткізуге және дауыс күшін реттеуге көмектеседі.

Мәнерлеп оқуда интонация, дауыс ырғағы, артикуляция, дикция және тыныс алу техникасы маңызды рөл атқарады. Егер оқушылар осы дағдыларды меңгерсе, олардың мәнерлеп оқу қабілеті жақсарып, сөйлеу мәдениеті қалыптасады. Бұл дағдылар тек мектепте ғана емес, өмірде де қажет болатыны сөзсіз.

Мәнерлеп оқуды үйрету әдістері

Мен оқушылардың мәнерлеп оқу дағдыларын дамыту үшін әртүрлі әдістерді қолданамын:

• Дыбыстау мен екпін қою жаттығулары
  Әрбір жаңа мәтінді оқымас бұрын оқушылармен бірге интонацияны дұрыс қою, екпін түсіру, пауза жасау жаттығуларын жасаймын. Бұл олардың сөздерді айқын, анық айтуына көмектеседі.

• Театрландырылған оқу және сахналық қойылымдар
  Менің тәжірибемде оқушылар шығарманы кейіпкердің рөліне еніп оқыған кезде, олардың мәнерлеп оқу дағдылары әлдеқайда тез дамиды. Сондықтан мен ертегілерді, өлеңдерді сахналық қойылым ретінде оқытуға тырысамын. Бұл балалардың шығармашылық қабілетін арттырады және эмоциямен жеткізу дағдысын қалыптастырады.

• Диалогтік оқыту және топтық жұмыс
  Мен оқушыларды жұппен немесе топпен мәнерлеп оқуға үйретемін. Бұл әдіс арқылы олар бір-бірінің қателіктерін түзетуге, өзара пікір алмасуға, тыңдау мәдениетін қалыптастыруға үйренеді.

• Аудиожазбалармен және видеоматериалдармен жұмыс
  Кейде мен оқушыларға таныс актерлердің немесе дикторлардың мәнерлеп оқыған аудиожазбаларын тыңдатамын. Бұл әдіс оқушыларға кәсіби деңгейде мәнерлеп оқудың үлгісін көрсетуге мүмкіндік береді.

Мәнерлеп оқу дағдысын қалыптастыруға арналған жаттығулар

Менің оқыту тәжірибемде арнайы жаттығулар оқушылардың мәнерлеп оқу қабілетін дамытудың негізгі құралы болып табылады⁵.

✔ Дауыс жаттығулары және тыныс алу техникасы
Мәнерлеп оқуда дұрыс тыныс алу маңызды. Егер оқушы сөйлем ортасында демі жетпей қалса, ол мазмұнды бұзып оқиды. Сондықтан мен оларға тыныс алу жаттығуларын жасатамын.

✔ Өлеңдер мен прозалық шығармаларды мәнерлеп оқу
Оқушыларға әртүрлі өлеңдерді интонациямен оқу, кейбір жолдарын ерекше екпінмен айту сияқты жаттығулар орындатамын.

✔ Кейіпкерлерді сомдау және эмоцияны жеткізу
Әрбір ертегі немесе әңгімедегі кейіпкердің дауысы әртүрлі болады. Сондықтан мен оқушыларға әр кейіпкердің мінезіне сай дауыс қоюды үйретемін.

✔ Кітап оқу арқылы мәнерлеп сөйлеу дағдысын дамыту
Мәнерлеп оқуды үйретудің ең тиімді жолдарының бірі – үнемі кітап оқу. Сондықтан мен оқушыларға күнделікті кітап оқуды әдетке айналдыруды ұсынамын⁶.

Мәнерлеп оқуға қатысты қиындықтар және оны шешу жолдары

• Дыбыстау және артикуляция мәселелер

• Кейбір оқушылар дыбыстарды дұрыс айта алмайды немесе тым тез оқып, сөздерді жұтып қояды. Бұл мәселені арнайы артикуляциялық жаттығулар, баяу оқу және қайталап оқу арқылы шешемін⁷.

• Сенімсіздік пен ұяңдық ейбір балалар көпшілік алдында оқудан ұялып, өздерін сенімсіз сезінеді. Олардың осы қорқынышын жеңу үшін мадақтау, топтық жұмыстар ұйымдастыру⁸, рөлдік ойындар ойнау сияқты әдістерді қолданамын⁹.

• Оқушылардың қызығушылығын арттыру.Мен балалардың мәнерлеп оқу дағдысын дамыту үшін қызықты шығармаларды таңдаймын, шығармашылық тапсырмалар беремін, жарыстар ұйымдастырамын¹⁰.

Қорытынды

Мәнерлеп оқу – тек мәтінді дауыстап оқу дағдысы ғана емес, сонымен қатар оқушылардың тіл мәдениетін қалыптастыру, сөздік қорын байыту, ой-өрісін кеңейту және шығармашылық қабілеттерін дамыту құралы. Бұл дағды арқылы балалар эмоцияны жеткізу, тыңдаушыға әсер ету, көркемдік талғамын қалыптастыру қабілеттерін меңгереді.

Менің тәжірибемде мәнерлеп оқуды үйретудің ең тиімді әдістері – театрландырылған оқу, диалогтік оқыту, интонациямен жұмыс жасау, көрнекі құралдарды пайдалану және арнайы жаттығулар орындау. Осы әдістерді жүйелі түрде қолдану арқылы оқушылар өз ойын айқын әрі көркем жеткізуге, мәтіннің мазмұнын түсініп, оны дұрыс интонациямен оқуға, сөздерді дұрыс дыбыстауға және эмоциямен жеткізуге үйренеді.

Егер мен оқушыларға мәнерлеп оқуды қызықты әрі шығармашылық тұрғыдан үйретсем, олар бұл дағдыны тек мектепте ғана емес, өмірде де қолдана алады. Өйткені мәнерлеп сөйлеу – адамның өз ойын анық, сенімді және әсерлі жеткізуіне көмектеседі. Бұл дағды кәсіби ортада, көпшілік алдында сөйлеуде, пікірталастарда, шығармашылық жұмыстарда және күнделікті қарым-қатынаста үлкен рөл атқарады.

Менің басты мақсатым – оқушылардың оқуға деген қызығушылығын арттыру, олардың сөз байлығын кеңейту және оларды өз ойын еркін, көркем жеткізуге үйрету. Егер олар мәнерлеп оқудың қыр-сырын меңгерсе, кез келген ортада сенімді, шешен, ойы анық әрі көркем сөйлеуге қабілетті тұлға болып қалыптасады. Сондықтан мәнерлеп оқуды дамыту – бастауыш сыныптағы ең маңызды дағдылардың бірі, және мен оны барынша тиімді үйретуге бар күшімді саламыз.

Пайдаланылғван әдебиеттер:

1. Ахметов Т. Сөйлеу мәдениеті және мәнерлеп оқу әдістемесі. – Алматы: Білім, 2020.

2. Құлмағанбетова С. Көркем мәтінді оқу технологиясы. – Астана: Фолиант, 2019.

3. Жұмабаева Г. Театрландырылған сабақтар және мәнерлеп оқу. – Шымкент: Өрлеу, 2021.

4. Әлімбекова Р. Дыбыстау және артикуляция жаттығулары. – Алматы: Мектеп, 2020.

5. Мұқанов С. Бастауыш сынып оқушыларын мәнерлеп оқыту әдістемесі. – Алматы: Ана тілі, 2018.

6. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі. Қазақ тілі мен әдебиетін оқыту әдістемесі. – Нұр-Сұлтан, 2021.

7. Назарбаева С. Балалардың тілін дамытудағы көркем әдебиеттің рөлі. – Алматы: Қазақ университеті, 2017.

8. Vygotsky L.S. Thought and Language. – Cambridge, MA: MIT Press, 2012.

9. Қаратаев Ә. Көркем шығарманы мәнерлеп оқудың психологиялық аспектілері. – Алматы: Рауан, 2016.

10. ҚР Білім беру стандарттары. Бастауыш білім беру бағдарламасы. – Нұр-Сұлтан, 2022.