ӘДЕБИЕТ ПЕН ТАРИХТАҒЫ МОМЫШҰЛЫ БЕЙНЕСІ

Жамбыл облысы Тараз қаласы

Тараз инновациялық көпсалалы колледжі

1 –курс студенті

Болат Қарақат Қуанышқызы

Аңдатпа.Мақалада қазақ халқының даңқты ұлы, Кеңес Одағының Батыры, жазушы және қоғам қайраткері Бауыржан Момышұлының ұлттық рух пен ерліктің символы ретіндегі тұлғасы жан-жақты қарастырылады. Автор тарихи деректер мен көркем әдебиет материалдарына сүйене отырып, батыр бейнесінің қалыптасуы мен оның әдебиеттегі көріністерін талдайды. Мақалада Момышұлының тұлғалық болмысы, әскери-педагогикалық көзқарастары, ұлттық мінез бен рухани мұрасы талданады. Сондай-ақ, оның шығармалары мен бейнесінің қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі маңызы айқындалады.

Тірек сөздер:Бауыржан Момышұлы, ұлттық рух, ерлік, патриотизм, әдеби бейне, тарихи тұлға, рухани тәрбие, батырлық дәстүр, ерлік мектебі.

Қазақ халқының тарихы — ерлік пен рухтың, азаттық пен намыстың шежіресі. Сан ғасыр бойы ел тәуелсіздігі жолында күрескен батырлар мен баһадүрлердің есімдері ұлт жадында мәңгі сақталып келеді. Солардың ішінде Бауыржан Момышұлы — ХХ ғасырдың қаһарманы, ұлттық рух пен ерліктің биік символына айналған тұлға.

Бауыржан Момышұлы — Кеңес Одағының Батыры, халық қаһарманы, жазушы, әскери стратег және ұлт ұстазы дәрежесіне көтерілген қайраткер. Ол өз дәуірінде тек жауынгер ғана емес, рухани көшбасшы, қазақ мінезінің көрінісі ретінде танылды. Момышұлының өмір жолы мен шығармашылық мұрасы — елдік пен ерліктің, ұлт намысы мен тәртіптің, парасат пен рухтың тұтас бір мектебі. Бауыржан Момышұлы тұлғасы — тарих пен әдебиет, әскери өнер мен ұлттық педагогика тоғысқан тұғырлы бейне. Қазіргі таңда жаһандану мен рухани құндылықтардың әлсіреу қаупі бар кезеңде Бауыржан Момышұлының мұрасы бұрынғыдан да өзекті. Оның бейнесі — жастардың бойында отансүйгіштік, ар-намыс, тәртіп, жауапкершілік сезімдерін қалыптастырудың пәрменді құралы.

Тарихтағы Момышұлы бейнесі

Бауыржан Момышұлы 1910 жылы 24 желтоқсанда Жамбыл облысы, Жуалы ауданында дүниеге келген. Әкесі Момыш қарапайым шаруа, ал әжесі Қызтумас – қазақы рухты, дәстүр мен тәлімді терең ұғындырған дана адам. Сол тәрбие Момышұлының мінезін қалыптастырып, ерлікке бастау болды.

Майдандағы ерлік

Бауыржан Момышұлының есімі — Ұлы Отан соғысының тарихымен, Мәскеу түбіндегі қаһармандық шайқастармен тығыз байланысты. Оның майдандағы ерлігі – әскери шеберлік пен рух биіктігінің, батырлық пен парасаттың айқын үлгісі. Ол соғыс жылдарында 316-атқыштар дивизиясының (кейіннен 8-ші гвардиялық дивизия) батальон командирі, кейіннен полк командирі ретінде ерекше ерлік көрсетті.

1941 жылдың қараша айында фашистік Германияның күшті армиясы Мәскеуге қарай жылжыған кезде, қаланы қорғау миссиясы Панфилов дивизиясына жүктелді. Дәл осы ұрыстарда Бауыржан Момышұлы басқарған батальон Волоколамск бағытында, Бородино, Гусенево, Матрёнино, Соколово, Крюково маңындағы қиян-кескі шайқастарда айрықша көзге түсті. Ол жаудың бірнеше есе басым күшіне қарсы тұрып, сарбаздарын тәртіпке, ұйымшылдыққа, рухқа шақырды. Батальонның «бір адым да шегінбеу» қағидасы — кейінгі ұрпаққа батырлықтың өлшемі болып қалды.

Бауыржанның пікірінше:

«Қорқынышты жеңу – батырлықтың шыңы. Батырлық – қорықпау емес, қорықса да алға басу». Осы идея оның әскери философиясының өзегі болды.

Момышұлы үшін соғыс жағдайында басты нәрсе – тәртіп пен ұйымшылдық. Ол әскери өмірдің мәнін қарапайым қағидамен түйіндеген:

«Тәртіпке бағынған құл болмайды, тәртіпсіз ер болмайды». Бұл қағида кейін бүкіл кеңес армиясы үшін үлгіге айналды. Ол сарбаздарға:

• ішкі мәдениетті сақтауды,

• берілген бұйрықты орындауда жауапкершілікті,

• әр ұрысты ұжымдық рухпен жүргізуді үйретті.

Момышұлы соғыс жылдарында ұлттық рухтың қорғаушысы болды. Ол өз сарбаздарының ішінде қазақ жастарының намысын оятуға ерекше көңіл бөлді.

Сарбаздарға:

«Сенің артыңда елің бар, жерің бар, ата-бабаңның аруағы қарап тұр!» — деп, әр ұрысты рухани міндетпен байланыстырды. Ол ұрыс кезінде де қазақ тілін, ұлттық дәстүрді ұмытпауға үндеді, сарбаздарға елдің үмітін еске салды. Осы арқылы ол майдан даласында ұлттық сана мен патриоттық сезімнің ұйытқысына айналды. Момышұлының ерлігі — тек жеке батырлық емес, ұлттық рухтың көрінісі. Ол өз ісімен қазақ халқының елдік, намыстық, рухтық болмысын әлемге танытты.

Әдебиеттегі Момышұлы бейнесі

Бауыржан Момышұлы — тарих жасаушы тұлға ғана емес, сол тарихты көркем тілмен бейнелеген қаламгер. Ол өз заманының шындығын, жауынгердің рухын, ұлт намысын көркемдік биікте көрсете білді.

Оның ең белгілі туындылары:

«Артымызда Москва» — майдан шындығын, сарбаз рухын, патриотизмді көрсететін көркем шежіре;

«Соғыс психологиясы» — әскери тәрбие мен мораль мәселесін ғылыми тұрғыда талдаған еңбек;

«Ұшқан ұя» — балалық шағы мен қазақы тәрбие құндылықтарын суреттеген көркем естелік;

«Генерал Панфилов», «Төлеген Тоқтаров» сияқты шығармалар — замандас бейнесін сомдаған туындылар.

«Ұшқан ұя» шығармасында Момышұлы өзінің рухани тамырын, ұлттық мінездің қалыптасу көзін көрсетеді. Әжесінің тәрбиесі арқылы автор қазақ әйелінің даналығын, ұлттық рухтың қайнарын паш етеді.

«Артымызда Москва» туындысында:

«Ерлік — эпизод емес, үздіксіз қайсарлық»— деп, батырлықтың мәнін философиялық тұрғыда түсіндіреді.

Бұл шығармаларда Момышұлы бейнесі тек батыр емес, ойшыл, тәрбиеші және рух жетекшісі ретінде танылады.

Басқа авторлар шығармаларындағы бейне

Әзілхан Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» роман-дилогы — Момышұлы бейнесін әдебиетте жаңа қырынан ашқан шығарма.

Мұнда Бауыржанның қаталдығы мен жұмсақтығы, ұстаздығы мен батырлығы, ішкі рухани әлемі көркем тілмен бейнеленеді.

Ә.Нұршайықов батырды «өмірдің өзімен сырласқан адам» ретінде суреттейді.

Сондай-ақ, М.Қаратаевтың «Батыр тұлға» еңбегінде, Қ.Жұмаділов, Т.Әбдік, С.Жүнісов шығармаларында да Момышұлының тұлғалық келбеті ұлттық мінез тұрғысынан талданады. Бауыржан Момышұлы тек қолбасшы емес, рухани тәрбие мектебін қалыптастырған педагог. Оның қағидалары бүгінгі замандағы азаматтық, патриоттық және моральдық тәрбиенің негізіне айналды. Ол ерлік ұғымын былай сипаттайды:

«Ерлік — ақыл мен жүректің бірлігі».

Момышұлы тәрбиеде үш негізгі ұстанымды ерекше атаған:

Рухани беріктік — ар-ождан мен намысқа адал болу;

Тәртіп пен сабыр — ерліктің бастауы;

Патриотизм — Отанға шынайы сүйіспеншілік.

Момышұлының ерлік мектебі қазіргі әскери дайындық жүйесінде де, азаматтық тәрбиеде де өз мәнін жоғалтқан жоқ. Оның идеялары — ұлттық рухты жаңғыртудың педагогикалық негізі.

Бауыржан Момышұлы — қазақ халқының ұлттық рухының, ар-намысының және ерлік дәстүрінің мәңгілік символы. Оның тұлғасы – тек майдан даласында аты шыққан батырдың бейнесі емес, рух биігіндегі азаматтың, ұлттық сана мен мінездің көрінісі.

Ұлттық рух ұғымындағы Момышұлы тұлғасы

Момышұлының өмірі мен қызметі қазақ халқының рухани дүниетанымымен тығыз байланысты. Ол өзінің әрбір ісімен қазақ мінезін, ұлттық намысты, адамдық парызды көрсетіп отырды. Батырдың ұстанымы — рухтың мықтылығы мен адамдық ардың беріктігі.

Момышұлы үшін ұлттық рух дегеніміз – туған жерге, тілге, дәстүрге, ата-баба аманатына деген шынайы құрмет. Ол «Отан үшін отқа түс — күймейсің» деп, рух биігін материалдық игіліктен жоғары қойған.

Қазақ эпосындағы Қобыланды, Ер Тарғын, Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай сияқты батырлар рухы ХХ ғасырда Бауыржан бейнесінде жаңғырды.

Сондықтан да ол — заманалық батырлық пен рухани тұтастықтың жалғасы.

Момышұлы үшін батырлық — өрлік пен кішіпейілдіктің, қайсарлық пен сабырдың бірлігі. Ол ешқашан өз ерлігін дәріптемеген, қайта қарапайым сарбаздың еңбегін жоғары қойған. Бұл оның адамгершілік биіктігін көрсетеді. «Батырлық – жалғыздың ісі емес, халықтың рухынан туған қасиет», — деп жазған Момышұлы. Демек, ол өз ерлігін ұлт рухының жемісі ретінде түсіндіреді. Оның бойындағы қайсарлық, турашылдық, адалдық — қазақ мінезінің айнасы.

Әдебиетте Бауыржан бейнесі ұлт рухының көркем бейнесіне айналды.

Ә.Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» романында Момышұлы — рух пен ардың адамы, ерлік пен кісіліктің тұтастығы ретінде суреттеледі. Автор Бауыржанды «қатал тәртіптің адамы, бірақ жүрегі мейірім мен әділдікке толы тұлға» деп сипаттайды. Сондай-ақ, Т.Әбдік, М.Мағауин, Қ.Жұмаділов сияқты жазушылар мен зерттеушілер еңбектерінде Момышұлы бейнесі ұлттың рухани кодын бейнелейтін символ ретінде аталады.

Кино мен театр саласында да Момышұлы тұлғасы кеңінен көрініс тапқан:

«Мәскеу үшін шайқас» (1979),

«Бауыржан Момышұлы» (2010),

«Панфиловшылар» фильмдерінде батырдың бейнесі арқылы ерлік пен рух идеясы дәріптеледі. Осының бәрі оның тұлғасының мәдени символға айналғанын дәлелдейді.

Бүгінгі жаһандану дәуірінде ұлттық құндылықтардың әлсіреу қаупі бар кезде Бауыржан Момышұлы мұрасы — рухани тірек, ұлттық тұрақтылықтың кепілі. Ол жастарды намысқа, тәртіпке, елжандылыққа, рух биіктігіне тәрбиелеудің қайнар көзі.

Мектеп бағдарламаларында Момышұлының еңбектерін оқу, әскери-патриоттық іс-шараларда оның сөздерін пайдалану — ұлттық тәрбиенің пәрменді құралына айналды.

Сонымен қатар, қазіргі Қазақстан армиясы мен әскери оқу орындарының моральдық-этикалық кодексінде оның қағидалары («Тәртіп», «Батылдық», «Сенім», «Ұжымдық рух») үлгі ретінде алынған. Осылайша, Момышұлы бейнесі тарихтан өткен естелік емес, заманмен үндес рухани феномен болып отыр.

Бауыржан Момышұлы — қазақ халқының рухының шамшырағы. Оның ерлігі — өткеннің естелігі емес, болашақтың бағдаршамы. Ол ұлтты сүйді, ұлттың мінезін көрсетті, ұлт рухын биіктетті. Бүгінде Момышұлының бейнесі — әдебиетте – ұлт қаһарманы, тарихта – батыр қолбасшы, педагогикада – тәрбие мектебінің негізін қалаушы, халық жадында – рух пен намыстың символы. Сондықтан да ол — тек бір дәуірдің емес, мәңгілік қазақ рухының бейнесі.Бауыржан Момышұлы — қазақ халқының ұлттық рухының тірі бейнесі, елдік пен ерліктің мәңгілік символы. Ол тарихта батыр ретінде, әдебиетте — рухани ойшыл ретінде, халық жадында — ұлттың намысы мен рухының қорғаушысы ретінде қалды.

Момышұлының мұрасы — ұлт рухын асқақтататын мәңгілік шамшырақ.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Момышұлы Б. Артымызда Москва. – Алматы: Жазушы, 1974.

2. Момышұлы Б. Ұшқан ұя. – Алматы: Рауан, 1988.

3. Момышұлы Б. Соғыс психологиясы. – Алматы: Санат, 1995.

4. Нұршайықов Ә. Ақиқат пен аңыз. – Алматы: Жазушы, 1976.

5. Қаратаев М. Батыр тұлға. – Алматы: Қазақ университеті, 2001.

6. Сыдықов Е. Б.Момышұлының ерлік мектебі және патриоттық тәрбие. – Тараз: Дәуір, 2018.

7. Абдрахманова Г. Әдебиеттегі қаһарман бейнесі: Момышұлы феномені. – Нұр-Сұлтан: Арман, 2020.

8. Қайсенов Қ. Қазақ батырының рухы. – Алматы: Өнер, 2012.