Әдебиет-ұлт руханиятының діңгегі

ӘДЕБИЕТ – ҰЛТ РУХАНИЯТЫНЫҢ ДІҢГЕГІ

Әдебиет – адамзаттың рухани кемелденуінің, мәдени дамуының, дүниетанымының көркем көрінісі. Ол – жай ғана сөз өнері емес, ғасырлар бойы қалыптасып, әр ұлттың болмысын, тарихын, салт-санасын, дүниетанымын, арман-мұратын бойына жинақтаған ұлы құбылыс. Адамзат баласы тарих сахнасына шыққан сәттен бастап, өмірін, күресін, қуанышы мен қайғысын, үміті мен сенімін сөз арқылы жеткізген. Сөз – ең әуелі қарым-қатынас құралы болса, әдебиет соның ішіндегі ең көркем, ең әсерлі, ең мәнді саласы. Әдебиет арқылы халық өзінің кім екенін, қайдан шыққанын, қайда бара жатқанын, қандай құндылықтарды сақтап, не үшін күресіп келе жатқанын айқындай алады. Әдебиет – халықтың рухани паспорты, ол ұлттың жан-дүниесін, ішкі әлемін, өмірге деген көзқарасын айна-қатесіз бейнелейді.

Әдебиет – өткен мен бүгіннің арасындағы алтын көпір. Ол арқылы біз ата-бабаларымыздың қалай өмір сүргенін, неге сеніп, неге алаңдағанын, қандай мұраттарды арман еткенін біле аламыз. Әдеби туындыларда тек оқиға мен кейіпкер ғана емес, тұтас дәуірдің тынысы, қоғамның психологиясы мен адам мінезінің құбылыстары сақталады. Сол арқылы әдебиет тек эстетикалық ләззат сыйлап қоймай, тарихи-танымдық, тәрбиелік қызмет атқарады. Бұл өнердің басты ерекшелігі – адам болмысына терең үңілуінде. Әдебиет адамның ішкі жан дүниесін ашып, өмірдегі түрлі жағдайларға өзінше баға беруге, ой елегінен өткізуге, шешім қабылдауға, күрделі моральдық сұрақтарға жауап іздеуге итермелейді. Осы тұрғыдан алғанда, әдебиет адамды адам етіп тәрбиелеуші күш.

Қазақ халқы да ертеден-ақ сөзге, әдебиетке ерекше мән берген. «Өнер алды – қызыл тіл» деген аталы сөздің өзі әдебиеттің халқымыз өміріндегі орнын көрсетеді. Қазақ әдебиеті ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан рухани мұра. Ол – халқымыздың салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, тарихын, дүниетанымын, мінез-құлқын танытатын шежіре. Ежелгі дәуір әдебиетінен бастау алған бұл үрдіс жыраулар поэзиясы арқылы кемелденіп, Абай дәуірінде жаңа мазмұн, жаңа биікке көтерілді. Абай Құнанбайұлы қазақ әдебиетін жаңа сапалық деңгейге шығарып, өлең арқылы халыққа ой салды, рухани жаңғыруға үндеді. Оның «Қара сөздері» – ұлттық философияның інжу-маржаны. Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы тек әдеби туынды ғана емес, тұтас бір ұлттың тарихи келбетін, мәдени деңгейін, рухани өсу жолын айқындайтын ұлы шығарма.

Әдебиет – уақытты тоқтата алатын өнер. Ол белгілі бір кезеңдегі адамзаттың психологиясын, мәдени дамуын, әлеуметтік мәселелерін сақтап, оны келесі ұрпаққа аманаттайды. Мәселен, соғыс жылдарындағы әдебиет – сол дәуірдегі халықтың қайғысын, үмітін, ерлігін, күресін көрсетті. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі әдебиетте ұлттың өзін-өзі тануға деген ұмтылысы, тарихпен қайта табысу, санадағы отарлық кешеннен арылу сынды күрделі тақырыптар көрініс тапты. Әдебиет – қоғам айнасы, сол себепті әр кезеңнің әдебиеті сол уақыттағы шындықты, халықтың ішкі күйін бейнелейді.

Бүгінгі әдебиеттің де өз үні, өз мазмұны бар. Қазіргі жазушылар мен ақындар бұрынғыдай сыртқы оқиғадан гөрі, адамның ішкі күйіне, санадағы қайшылықтарға көбірек үңіледі. Қазіргі әдебиетте жалғыздық, рухани дағдарыс, технологиялар мен адам арасындағы байланыс, әлеуметтік әділетсіздік, жастардың болмыс іздеуі, ұлттық болмыстың бүгінгі қалпы, дін мен мәдениет мәселесі, тіл мен сана, отбасылық құндылықтардың өзгеруі сияқты тақырыптар жиі көтеріледі. Бұл – заманның талабы. Себебі әдебиет ешқашан бір қалыпта тұрмайды. Ол заманмен бірге өзгереді, дамиды. Уақытпен үндеспеген әдебиет – өлі әдебиет. Сондықтан қазіргі жазушылар мен ақындар да өз заманының үніне айналуға тырысып келеді. Әрине, бұл жолда әдебиеттің коммерциялануы, оқырман азаюы, интернет пен әлеуметтік желілердің ықпалы, көркемдік талаптардың әлсіреуі сынды қауіптер де бар. Бірақ соған қарамастан, әдебиет өмір сүруін жалғастырып келеді. Өйткені ол – адаммен бірге жасайтын өнер.

Жас ұрпақ үшін әдебиеттің орны ерекше. Көркем шығарма – баланың дүниетанымын қалыптастырады, адамгершілік ұстанымдарын бекітеді, ұлтқа деген сүйіспеншілікті арттырады. Әдеби кейіпкерлер арқылы бала шынайы өмірді танып, жақсы мен жаманды, адалдық пен опасыздықты, мейірім мен зұлымдықты айыра біледі. Әдебиет жас санаға терең әсер етіп, оған өмірлік бағыт-бағдар береді. Осы себепті де мектеп бағдарламасындағы әдебиет пәні тек білім беру құралы емес, тәрбиенің басты тетігі болып саналады.

Әдебиетті қолдау – ұлтты қолдау. Жазушылардың еңбегін бағалау, кітап басу, тарату, насихаттау, көркем шығармаларды театр мен киноға бейімдеу, әдеби форумдар мен байқаулар ұйымдастыру – бәрі де әдебиетке жанашырлық танытудың жолы. Сонымен қатар әдебиетке жастардың қызығушылығын арттыру үшін мектеп пен жоғары оқу орындарында шығармашылық еркіндік беретін, ойлау мәдениетін дамытатын әдістемелер қажет. Әдебиет пәні тек автор өмірбаянын жаттату немесе мазмұнын сұрау емес, ол – талдау, ойлау, пікірлесу, адам болмысына терең үңілу өнері. Егер осы бағытта жүйелі жұмыс жүргізілсе, әдебиет өзінің мәңгілік миссиясын толық орындай алады.

Қорыта айтқанда, әдебиет – рухани биіктікке бастайтын жол. Ол – адам жанын тәрбиелейтін, өмірдің мәнін ұғындыратын, қоғамды жақсылыққа жетелейтін қуатты құрал. Әдебиет бар жерде руханият бар, руханият бар жерде адамзаттың болашағы бар. Сөз қадірін білетін ел ешқашан адаспайды. Себебі әдебиет – жүректі жұмсартатын, санаға сәуле түсіретін, ұлтты ұйыстыратын ұлы күш.

Ы.Алтынсарин атындағы Арқалық

педагогикалық университетінің

4-курс студенті Мәлік Торғын Таңатқызы