В.Терешкова атындағы орта мектеп

коммуналдық мемлекеттік мекемесі

«Оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру: мәтінмен жұмыс әдістемесі»

Әдістемелік құрал

2025-2026 оқу жылы

В.Терешкова атындағы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесі ұсынған.

Құрастырған: қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Калыкова Б.К.

«Оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру: мәтінмен жұмыс әдістемесі» әдістемелік құрал.

В.Терешкова атындағы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесі ұсынған.

Ұсынылған әдістемелік құралда «Оқушылардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру: мәтінмен жұмыс әдістемесі» атты әдістемелік құрал. Бүгінгі таңда оқушы тек теориялық білімді меңгеріп қана қоймай, оны күнделікті өмірде, кез келген жағдайда тиімді қолдана білуі қажет. Міне, осы қабілет функционалдық сауаттылық деп аталады. Бұл – сыни ойлауға, мәселелерді шешуге және ақпаратты талдауға қабілетті тұлғаны қалыптастырудың негізі.

Әдістемелік құрал орта білім беру ұйымдарында қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің педагогтеріне арналған.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе

• Функционалдық сауаттылықтың өзектілігі: Қазіргі заман талабына сай оқушының тек білімді меңгеріп қана қоймай, оны өмірде қолдана білу қабілетінің маңыздылығы.

• Мәтінмен жұмыс: Функционалдық сауаттылықты қалыптастырудағы мәтінмен жұмыстың негізгі құралы ретіндегі рөлі.

• Әдістемелік құралдың мақсаты мен міндеттері: Мұғалімдерге мәтінмен жұмыс арқылы оқушылардың сауаттылығын арттыруға арналған нақты әдіс-тәсілдер ұсыну.

1-бөлім: Теориялық негіздер

• 1.1. Функционалдық сауаттылықтың негізгі ұғымдары:

  • Анықтамасы, компоненттері (оқу, жазу, сандық, медиа сауаттылық).

• 1.2. Мәтін түрлері және олардың ерекшеліктері:

  • Ақпараттық, көркем, публицистикалық, ғылыми-көпшілік мәтіндер.

• 1.3. Мәтінмен жұмыс кезеңдері:

  • Мәтінге дейінгі кезең (болжам жасау, мақсат қою).

  • Мәтінмен жұмыс кезі (түсініп оқу, талдау).

  • Мәтіннен кейінгі кезең (ой қорыту, қолдану).

2-бөлім: Мәтінмен жұмысқа арналған әдіс-тәсілдер мен стратегиялар

• 2.1. Оқылым сауаттылығын арттыру:

  • "Сұрақ қою" әдісі: Мәтінге сүйене отырып сұрақтар құрастыру.

  • "Түртіп алу" стратегиясы: Маңызды ақпаратты белгілеп, түйінді ойды табу.

  • "Талдау" әдісі: Мәтіндегі себеп-салдар байланысын анықтау.

• 2.2. Жазылым сауаттылығын дамыту:

  • "Түйіндеме жасау" әдісі: Оқылған мәтіннің негізгі идеясын қысқаша баяндау.

  • "Пікір білдіру" тапсырмалары: Мәтін бойынша өз ойын, көзқарасын жазбаша жеткізу.

  • "Эссе жазу": Мәтін тақырыбына байланысты ой-толғаныс эссесін жазу.

• 2.3. Ақпараттық сауаттылықты қалыптастыру:

  • "Ақпараттық кесте" толтыру: Мәтіннен қажетті ақпаратты сұрыптап, кестеге түсіру.

  • "Диаграмма немесе график құрастыру": Сандық деректерді визуализациялау.

  • "Дереккөздерді салыстыру": Бір тақырыптағы әртүрлі мәтіндерді талдап, ортақ және ерекше тұстарын анықтау.

3-бөлім: Практикалық тапсырмалар мен сабақ үлгілері

• 3.1. Бастауыш сыныптарға арналған тапсырмалар:

  • "Ертегідегі кейіпкердің іс-әрекетіне баға бер" (танымдық оқылым).

  • "Мәтінге сурет сал" (жазылым мен шығармашылық байланысы).

• 3.2. Орта буын оқушыларына арналған тапсырмалар:

  • "Жарнама мәтінін талдау: шындық пен жасандылық" (сыни ойлау).

  • "Әлеуметтік желідегі хабарламаны талдау" (медиа сауаттылық).

• 3.3. Жоғары сынып оқушыларына арналған тапсырмалар:

  • "Ғылыми мақаладан негізгі тезистерді бөліп алу" (академиялық сауаттылық).

  • "Заңды құжат үзіндісін талдау" (құқықтық сауаттылық).

Қорытынды

• Мәтінмен жүйелі жұмыс істеудің оқушының болашақтағы табыстылығына әсері.

• Әдістемелік құралдың практикалық құндылығы.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Бүгінгі таңда білім беру жүйесінің басты мақсаты – оқушыларды өмірге дайындау. Ол үшін оқушы тек теориялық білімді меңгеріп қана қоймай, оны күнделікті өмірде, кез келген жағдайда тиімді қолдана білуі қажет. Міне, осы қабілет функционалдық сауаттылық деп аталады. Бұл – сыни ойлауға, мәселелерді шешуге және ақпаратты талдауға қабілетті тұлғаны қалыптастырудың негізі.

Осы тұрғыда, мәтінмен жұмыс функционалдық сауаттылықты дамытудың ең негізгі құралдарының бірі болып табылады. Себебі, біздің айналамыздың бәрі – мәтін. Ол мектеп оқулығындағы ғылыми деректерден бастап, газет-журналдардағы жаңалықтарға, интернеттегі жарнамаларға және әлеуметтік желідегі хабарламаларға дейінгі ақпараттың барлық түрін қамтиды.

Бұл әдістемелік құралдың мақсаты – мұғалімдерге мәтінмен жұмыс істеу арқылы оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға арналған нақты әдіс-тәсілдер мен стратегияларды ұсыну.

Міндеттері:

• Оқушылардың әртүрлі мәтін түрлерін (ақпараттық, көркем, публицистикалық) түсініп оқу дағдыларын қалыптастыру.

• Мәтіндегі негізгі ақпаратты ажырата білуге, сыни тұрғыдан талдауға үйрету.

• Оқыған материал негізінде өз ойын жүйелі түрде ауызша және жазбаша жеткізу қабілетін дамыту.

• Мәтінді пайдалана отырып, нақты мәселелерді шешуге бағытталған тапсырмалар үлгілерін ұсыну.

1-бөлім: Теориялық негіздер

Бұл бөлімде функционалдық сауаттылықтың маңыздылығын түсіну үшін қажетті негізгі теориялық ұғымдар мен мәтінмен жұмыс істеудің базалық қағидаттары қарастырылады.

1.1. Функционалдық сауаттылықтың негізгі ұғымдары

Функционалдық сауаттылық – бұл адамның күнделікті өмірде әртүрлі ақпараттарды түсініп, оны тиімді пайдалана білу қабілеті. Яғни, тек білімді жаттау емес, сонымен бірге оны нақты өмірлік жағдайларда қолдану.

Негізгі компоненттері:

• Оқу сауаттылығы: Мәтінді оқып, оның мазмұнын түсіну, негізгі идеяны анықтау және оған баға беру. Бұл оқулықтағы тапсырмалардан бастап, күнделікті өмірде кездесетін нұсқаулықтарды, келісімшарттарды түсінуге дейін қамтиды.

• Жазу сауаттылығы: Өз ойын жүйелі түрде, сауатты жазбаша жеткізу. Бұл хат, эссе, өтініш немесе электронды пошта сияқты мәтіндерді құрастыруға көмектеседі.

• Сандық сауаттылық: Сандық ақпаратпен (графиктер, диаграммалар, кестелер) жұмыс істеу және оны талдау. Бұл статистикалық мәліметтерді түсінуге және қаржылық есептеулер жүргізуге қажет.

• Медиа сауаттылық: Бұқаралық ақпарат құралдары арқылы берілген ақпараттың шындығын ажырату, оны сыни тұрғыдан бағалау және манипуляцияға қарсы тұру қабілеті.

1.2. Мәтін түрлері және олардың ерекшеліктері

Функционалдық сауаттылықты дамыту үшін әртүрлі мәтін түрлерімен жұмыс істеу маңызды. Олардың әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар:

• Ақпараттық мәтін: Нақты деректерді, мәліметтерді хабарлайды. Мысалы, жаңалықтар, энциклопедиялық мақалалар, анықтамалықтар. Бұл мәтіндермен жұмыс кезінде негізгі деректерді бөліп алу, фактілерді тексеру дағдысы қалыптасады.

• Көркем мәтін: Оқырманның сезіміне әсер етуге бағытталған. Мысалы, әңгімелер, повестер, өлеңдер. Бұл мәтіндерді талдау қиялды, шығармашылық ойлауды және автордың ойын түсіну қабілетін дамытады.

• Публицистикалық мәтін: Қоғамдық-саяси мәселелерді қозғайды, автордың көзқарасы білдіріледі. Мысалы, мақалалар, эсселер, сұхбаттар. Мұндай мәтіндер сыни ойлауға және түрлі пікірлерді салыстыруға үйретеді.

• Ғылыми-көпшілік мәтін: Ғылыми білімді қарапайым тілмен түсіндіреді. Мысалы, ғылыми-көпшілік журналдар, дәрігер кеңестері. Бұл мәтіндермен жұмыс істеу логикалық ойлауды, терминологияны түсінуді және күрделі ақпаратты игеруді талап етеді.

1.3. Мәтінмен жұмыс кезеңдері

Мәтінді тиімді талдау және түсіну үшін жүйелі тәсіл қолдану маңызды. Ол үш кезеңнен тұрады:

• Мәтінге дейінгі кезең: Бұл кезеңде оқушыны мәтінді қабылдауға дайындаймыз. Тақырыпқа қарай болжамдар жасау, сабақтың немесе тапсырманың мақсатын айқындау. Мысалы, "Мәтін не туралы болуы мүмкін?", "Біз бұл мәтіннен не білеміз?".

• Мәтінмен жұмыс кезі: Оқушы мәтінді оқып, талдайды. Негізгі идеяны табу, маңызды ақпараттарды белгілеу, түсініксіз сөздерді анықтау, себеп-салдар байланыстарын іздеу сияқты әрекеттер орындалады. Бұл кезеңде оқушының белсенді ойлауы қажет.

• Мәтіннен кейінгі кезең: Мәтінді оқып біткен соң, оқушы алған білімін жүйелейді. Қорытынды жасау, түйіндеме жазу, мәтінге қатысты пікірін білдіру, оқыған ақпаратты өз өмірімен байланыстыру. Бұл кезең білімді бекітіп, оны практикада қолдануға мүмкіндік береді.

2-бөлім: Мәтінмен жұмысқа арналған әдіс-тәсілдер мен стратегиялар

Бұл бөлімде оқушылардың әртүрлі сауаттылық түрлерін дамытуға бағытталған практикалық әдіс-тәсілдер мен стратегиялар ұсынылады. Бұл әдістерді кез келген пән сабағында қолдануға болады.

2.1. Оқылым сауаттылығын арттыру

Оқылым сауаттылығы – мәтінді түсініп оқу, мазмұнын талдау және автордың ойын анықтау қабілеті.

• "Сұрақ қою" әдісі: Оқушыларға мәтінді оқымас бұрын және оқып болған соң сұрақтар құрастыруды ұсыныңыз. Бұл әдіс мәтіннің мазмұнын тереңірек түсінуге және негізгі ақпаратты анықтауға көмектеседі. Мысалы, "Мәтіннің басты мақсаты не?", "Кейіпкердің іс-әрекетіне қандай себеп болды?" деген сұрақтар қою.

• "Түртіп алу" стратегиясы: Оқу барысында маңызды сөздерді, сөйлемдерді немесе тұжырымдарды белгілеу. Бұл оқушыға мәтіннен түйінді ойды табуға және ақпаратты жүйелеуге мүмкіндік береді. Кейін осы түйінді ойлар негізінде мәтінге шолу жасауға болады.

• "Талдау" әдісі: Мәтіндегі оқиғалар мен құбылыстар арасындағы себеп-салдар байланысын анықтау. Мысалы, "Неліктен оқиға осылай болды?", "Осы оқиғаның қандай салдары болды?" деген сұрақтар арқылы оқушының сыни ойлау қабілеті дамиды.

2.2. Жазылым сауаттылығын дамыту

Жазылым сауаттылығы – өз ойын сауатты және жүйелі түрде жазбаша жеткізу қабілеті.

• "Түйіндеме жасау" әдісі: Оқылған мәтіннің негізгі идеясын 3-4 сөйлеммен қысқаша баяндау. Бұл оқушының артық ақпаратты ысырып тастап, маңыздысын бөліп алу дағдысын қалыптастырады.

• "Пікір білдіру" тапсырмалары: Мәтін бойынша өз көзқарасын білдіруге, кейіпкердің іс-әрекетіне баға беруге немесе мәтін тақырыбына қатысты өзіндік пікірін жазбаша жеткізуге арналған тапсырмалар. Мысалы, "Сіз мәтіндегі автордың пікірімен келісесіз бе? Неліктен?".

• "Эссе жазу": Мәтін тақырыбына байланысты ой-толғаныс эссесін жазу. Бұл оқушының ойлау қабілетін, тіл байлығын және дәлел келтіру машығын дамытады.

2.3. Ақпараттық сауаттылықты қалыптастыру

Ақпараттық сауаттылық – мәтіндегі ақпаратты табу, талдау және тиімді қолдану.

• "Ақпараттық кесте" толтыру: Мәтіннен қажетті ақпаратты сұрыптап, арнайы кестеге енгізу. Мысалы, "Кім? Не? Қашан? Қайда?" деген сұрақтар бойынша кесте толтыру. Бұл ақпаратты жүйелеуге және оны жылдам тауып алуға көмектеседі.

• "Диаграмма немесе график құрастыру": Мәтіндегі сандық деректерді (пайыз, сандар, статистика) визуализациялау арқылы оқушылар ақпаратты көрнекі түрде қабылдауға үйренеді. Бұл олардың математикалық және сандық сауаттылығын дамытады.

• "Дереккөздерді салыстыру": Бір тақырыптағы әртүрлі мәтіндерді оқып, ортақ және ерекше тұстарын, сонымен қатар дереккөздің сенімділігін анықтау. Мысалы, бір оқиға туралы газеттегі мақаланы және интернет-форумдағы пікірді салыстыру. Бұл оқушының сыни тұрғыдан ойлау қабілетін арттырады.

3-бөлім: Практикалық тапсырмалар мен сабақ үлгілері

Бұл бөлімде оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға бағытталған түрлі жас ерекшеліктеріне сәйкес практикалық тапсырмалар мен сабақ үлгілері келтірілген.

3.1. Бастауыш сыныптарға арналған тапсырмалар

Бастауыш сынып оқушыларына арналған мәтінмен жұмыс ойын элементтерімен және көрнекілікпен ұштастырылуы тиіс.

• "Ертегідегі кейіпкердің іс-әрекетіне баға бер" (танымдық оқылым).

  • Тапсырманың мақсаты: Оқушылардың мәтінді түсініп оқуын, кейіпкердің әрекетіне өздігінен баға беруін және себеп-салдарын анықтауын дамыту.

  • Мысал: "Үш торай" ертегісін оқып шығыңдар. Әр торайдың үй салғандағы іс-әрекетіне баға беріңдер. Қай торайды ақылды, қайсысын аңғал деп ойлайсыңдар? Неліктен? Бұл сұрақтарға жауап беру үшін оқушылар ертегіні мұқият оқып, ойланады.

• "Мәтінге сурет сал" (жазылым мен шығармашылық байланысы).

  • Тапсырманың мақсаты: Оқушының мәтін мазмұнын қабылдауын, оны өзінің ой-елегінен өткізіп, көркемдік формада жеткізу қабілетін дамыту.

  • Мысал: Шағын әңгіме немесе тақпақ оқып беріңіз. Оқушыларға оқыған мәтіннен ең ұнаған тұсын немесе негізгі идеясын суретпен бейнелеуді ұсыныңыз. Кейін суреттері бойынша әңгімелеп беруін сұрауға болады.

3.2. Орта буын оқушыларына арналған тапсырмалар

Бұл кезеңде тапсырмалардың күрделілігі артып, оқушылардың сыни ойлауы мен талдау дағдыларына баса назар аударылады.

• "Жарнама мәтінін талдау: шындық пен жасандылық" (сыни ойлау).

  • Тапсырманың мақсаты: Оқушыларды жарнама мәтініндегі жасырын ақпаратты, манипуляцияны және шындыққа жанаспайтын деректерді анықтауға үйрету.

  • Мысал: Теледидардан немесе ғаламтордан қандай да бір өнімнің (мысалы, "таңғажайып" сусын) жарнамасын көрсетіңіз. Оқушылардан жарнамадағы уәделерді, пайдаланылған сөздерді ("тез", "ерекше", "ғажайып") талдап, оның шындыққа қаншалықты жанасатыны туралы пікірлерін сұраңыз.

• "Әлеуметтік желідегі хабарламаны талдау" (медиа сауаттылық).

  • Тапсырманың мақсаты: Оқушылардың әлеуметтік желідегі ақпаратты сараптап, оның сенімділігін тексеруге дағдыландыру.

  • Мысал: Танымал блогердің қандай да бір тақырыптағы (мысалы, дұрыс тамақтану туралы) хабарламасын оқытыңыз. Оқушылардан бұл ақпараттың ғылыми негізі бар-жоғын, блогердің кім екенін және оның пікірінің қаншалықты сенімді екенін талдауды сұраңыз.

3.3. Жоғары сынып оқушыларына арналған тапсырмалар

Жоғары сыныптарда тапсырмалар күрделі және кәсіби сипатта болады, бұл оларды болашақ ересек өмірге дайындауға көмектеседі.

• "Ғылыми мақаладан негізгі тезистерді бөліп алу" (академиялық сауаттылық).

  • Тапсырманың мақсаты: Оқушыларға күрделі ғылыми мәтіндерді оқып, одан негізгі идеяны, автордың дәлелдерін және қорытындыларын анықтауды үйрету.

  • Мысал: Оқу бағдарламасына сәйкес ғылыми журналдан үзінді немесе қысқа ғылыми мақала ұсыныңыз. Оқушыларға мәтіннің негізгі тезистерін анықтап, оларды тірек сөздермен кестеге түсіруді тапсырыңыз.

• "Заңды құжат үзіндісін талдау" (құқықтық сауаттылық).

  • Тапсырманың мақсаты: Оқушыларды ресми, құқықтық мәтіндердің ерекшелігін түсінуге және одан өздеріне қажетті ақпаратты таба білуге дағдыландыру.

  • Мысал: "Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы" заңнан қысқа үзінді беріп, оқушыларға баланың негізгі құқықтарын анықтауды және оны қарапайым тілмен түсіндіріп жазуды ұсыныңыз. Бұл тапсырма олардың құқықтық сауаттылығын арттырады.

Қорытынды

Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру – бұл білім берудің ең маңызды бағыттарының бірі. Бұл әдістемелік құралдың негізгі идеясы – мәтінмен жүйелі жұмыс істеу оқушының болашақтағы табыстылығына тікелей әсер етеді.

Мектеп қабырғасында түрлі мәтіндермен жұмыс істеу арқылы оқушы тек ақпаратты қабылдауды ғана емес, оны талдау, бағалау және өмірдегі нақты мәселелерді шешу үшін қолдануды үйренеді. Бұл дағдылар оны кез келген кәсіби салада табысты етеді:

• Сыни ойлау қабілеті – ақпараттың жалған немесе шын екенін ажыратуға көмектеседі.

• Логикалық талдау дағдысы – күрделі тапсырмаларды шешуде дұрыс шешім қабылдауға жол ашады.

• Коммуникациялық қабілет – өз ойын сауатты және анық жеткізуге мүмкіндік береді.

Осы әдістемелік құралдың практикалық құндылығы – ол мұғалімдерге тек теориялық білім беріп қана қоймай, оны нақты сабақтарда қолдануға арналған дайын әдіс-тәсілдер мен тапсырмалар ұсынады. Әрбір бөлім мен тапсырма оқушының мәтіндік және ақпараттық сауаттылығын кешенді түрде дамытуға бағытталған. Нәтижесінде, мұғалімдер оқу процесін жаңа деңгейге көтеріп, оқушылардың өмірлік дағдыларын қалыптастыруға зор үлес қосады.

Мәтінмен жұмыс – бұл тек пән сабағының бір бөлігі емес, ол болашаққа инвестиция. Себебі, бүгінгі сауатты оқушы – ертеңгі табысты маман және саналы азамат.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. Назарбаев Зияткерлік мектептері (NIS). Функционалдық сауаттылықты дамыту бойынша оқу-әдістемелік кешендер. Астана, 2017.

2. Дүйсебаева Г.А. Оқушылардың оқу сауаттылығын қалыптастырудың дидактикалық негіздері: оқу-әдістемелік құрал. Алматы, 2021.

3. OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development). PISA 2018 Results: What Students Know and Can Do – Vol. I, II, III. Paris, OECD Publishing, 2019.

4. Сейдахметов Б.А. Қазіргі қазақ тілінің әдістемесі: оқулық. Алматы: "Рауан" баспасы, 2018.

Ғылыми мақалалар мен зерттеулер:

1. Әбілқасымова А.Е., Баймаханова Б.Б. "Оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттырудағы оқу стратегияларының рөлі." Қазақстанның педагогикалық хабаршысы, №3 (58), 2020, 115-120 бб.

2. Сарсенбаев К.Б. "Мәтінмен жұмыс істеу арқылы оқушылардың ақпараттық сауаттылығын қалыптастыру." Білім және ғылым, №4 (134), 2019, 78-83 бб.

3. Брискер К.В. "Развитие функциональной грамотности учащихся: от теории к практике." Педагогический журнал, №2, 2021, 56-62 бб.

Электронды ресурстар:

1. Bilimland.kz – білім беру платформасындағы әртүрлі пәндерге арналған интерактивті тапсырмалар мен мәтіндер.

2. PISA (Programme for International Student Assessment) – ресми сайтындағы зерттеу нәтижелері мен методологиялық құжаттар.

3. Wikipedia.org – әртүрлі мәтін түрлері мен оқыту әдістері туралы ақпарат.