ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫ ӘКІМДІГІНІҢ БІЛІМ

БАСҚАРМАСЫНЫҢ ДАРЫНДЫ ЕР БАЛАЛАРҒА

АРНАЛҒАН МАМАНДАНДЫРЫЛҒЫН «БІЛІМ -ИННОВАЦИЯ»

ЛИЦЕЙ-ИНТЕРНАТЫ» КММ

ӘДІСТЕМЕЛІК ҚҰРАЛ

«Эмпатия: Ұлдар арасында сезім мен сана

үндестігін дамыту жолдары»

Бағдарламаны құрастырушы:

Жолшибекова Анар Сайлаубековна

Алматы 2025 жыл. 

ƏОЖ 379 

КБЖ 74.262.27 

Ж 19 

Жамбыл облысы әкімдігінің білім басқармасының

дарынды ер балаларына арналған мамандандырылған

«білім- инновация» лицей –интернаты» Бағдарламаны құрастырушы: тәрбиеші Жолшибекова Анар Сайлаубековна

– Алматы: «Білім әлемі» редакциясы, 2025. Ж. 

ISBN 978 - 601 - 341 - 501 – 14 

Пікір берушілер: 

Қазақ Ұлттық қыздар педагогикалық университетінің оқытушысы, п.ғ.к., қауымдастырылған профессор м.а. Карсыбаева Раиса Канабековна Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің «Педагогика және психология» кафедрасының кандидаты Текесбаева Анар 

Ұсынылып отырған оқулық қазіргі заман талабына сай білім беру саласындағы жаңашыл оқытушыға қойылатын талап та жаңашыл болатыны сөзсіз. Оқытушы алдындағы басты міндет – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіріп және жаңа педагогикалық технологияларды меңгере отырып, еліміздің жарқын болашағын жасайтын білімді де білікті, бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастыру. Жаңа технологияларды меңгеру мұғалімнің кәсіптік, рухани, азаматтық және басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін – өзі дамытып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастыруға көмектеседі. Бүгінгі күні инновациялық әдістер мен ақпараттық технологиялар қолдану арқылы оқушының ойлау қабілетін арттырып, ізденушілігін дамытып, қызығушылығын тудыру, белсенділігін арттырудың ең негізгі мақсат болып айқындалады. 

ƏОЖ 379 

КБЖ 74.262.27 

Ж 19 

ISBN 978 - 601 - 341 - 501 – 14 

     © Жолшибекова Анар Сайлаубековна  

   © ИП «Білім әлем 

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе

2. Нормативтік бағыты

3. Бағалау критерийі

4. Эмпатия дегеніміз не?

5. Жан әлемін түсіне білу – эмоционалдық интеллект негізі

6. Тазалық – тән мен жан саулығы

7. Әдептілік – адамдықтың нышаны

8. Мәдениеттілік – тұлғаның айнасы

9. Қызға – қарындасыңдай, анаңдай қара

10. Мейірім мен жанашырлық

11. Дебат: «Шынайы ер азамат қандай болу керек?»

12. Бозбала кезеңі – жауапты шақ

13. Азаматтық жауапкершілік және елге қызмет

14. Болашақ әке бейнесі

15. Достық пен сенімнің күші

16. Жігіттің сұлтаны – елдің ұлтаны

17. Дебат: «Мәдениет пен мінез – тұлға болмысы»

18. Болашақ профессор болам

19. Эмпатия – көшбасшының қасиеті

20. Отбасы – өмір мектебі

21. Қиындықты түсініспен қабылдау

22. Болашақ президент болсам…

23. Қызмет пен кішіпейілділік

24. Қоғамдық пікір мен өзіндік ұстаным

25. Рөлдік ойын: «Бөтеннің орнына өзіңді қой»

26. Рефлексия сабағы: Өзгерістің бастауы – өзің

27. Қорытынды сабақ: Эмпатиялық тұлға моделі

28. «Түсіне білу – күштің белгісі» (тәжірибелік сабақ)

29. Ақыл мен жүрек үндестігі

30. Шешендік өнер және пікір білдіру мәдениеті

31. «Бойыңдағы батырлық – сөзің мен ісіңде»

32. Қарсыласты құрметтей білу – рухани кемелдік

33. Жан тыныштығы – тұлға тепе-теңдігі

34. Кешірім – кемелдік көрсеткіші

35. Адалдық – азаматтықтың айнасы

36. Тұлғалық даму күнделігі (рефлексиялық сабақ)

37. Қорытынды сабағы: «Жігіттің арманы – елдің үміті»

38. Қорытынды

39. Пайдаланылған әдебиеттер:

Түсінік хат

Қазіргі қоғамда тұлғалық дамудың негізінде тек академиялық білім емес, сонымен қатар эмоционалдық интеллект, адамгершілік қасиеттер мен әлеуметтік құндылықтар жатыр. Эмпатия – өзгелердің ішкі күйін түсініп, жанашырлық таныту қабілеті – жасөспірім ұлдардың тұлға ретінде қалыптасуында маңызды орын алады. Бұл бағдарлама ұлдар лицейінде оқитын оқушылардың бойында эмпатиялық мәдениетті қалыптастырып, оларды болашақта жауапкершілігі жоғары, жанашыр азамат ретінде тәрбиелеуге бағытталған.

Кіріспе

Бүгінгі жас – ертеңгі ел болашағы. Ұл балалардың бойына рухани құндылықтар мен әлеуметтік жауапкершілік ұғымын сіңіру – тәрбиенің басты бағыттарының бірі. Эмпатияны дамыту арқылы оқушы өз ортасындағы қарым-қатынас сапасын жақсартады, конфликт жағдайларынан сытылып шығуға, өзгені түсіне білуге және көшбасшылық қабілетін дамытуға жол ашады.

Бағдарламаның өзектілігі

• Қазіргі таңда жасөспірімдер арасында эмоционалдық мәдениеттің, әсіресе ұл балаларда, төмендігі байқалады;

• Эмпатияның жеткіліксіздігі — мектептегі буллинг, агрессия, қарым-қатынас дағдарыстарының бір себебі;

• Білім беру мекемелерінде көбіне академиялық жетістіктерге басымдық беріліп, тұлғалық-эмоционалдық даму назардан тыс қалып жатады;

• Ұлттық тәрбие негізінде ер баланы болашақ әке, азамат ретінде тәрбиелеу қажеттілігі артып отыр.

Бағдарламаның мақсаты

Ұл балалардың бойында эмпатия, адамгершілік, мәдениеттілік, азаматтық жауапкершілік қасиеттерін қалыптастыра отырып, рухани-адамгершілік, әлеуметтік және көшбасшылық қабілеттерін дамыту.

Міндеттері

Эмпатия мен эмоциялық интеллект ұғымын меңгерту;

Тұлғаралық қатынастарда өзара түсіністікке жету жолдарын үйрету;

Қоғамда өз орнын табуға қажетті рухани-адамгершілік қасиеттерді сіңіру;

Ұлттық құндылықтар негізінде ер баланың азаматтық бейнесін қалыптастыру;

Дебат, сахналық қойылым, шығармашылық тапсырмалар арқылы өзін-өзі танып, еркін ой айтуға жетелеу.

Жаңалығы

Бұл бағдарламада эмпатия ұғымы ұл балалардың болашақтағы рөлдерімен (әке, жолдас, азамат, көшбасшы) байланыстырыла отырып, ұлттық тәрбиелік контексте қарастырылады. Курс барысында тек теория емес, практикалық дағдылар мен дебат, рөлдік ойын, сахналық көріністер арқылы тереңдету қарастырылған.

Күтілетін нәтижелер

Бағдарлама нәтижесінде оқушылар:

• Өзгелерді түсіне білу, жанашырлық таныту қабілетін дамытады;

• Әдептілік, тазалық, мәдениеттілік туралы ұғымдарды тәжірибеде қолдана алады;

• Болашақтағы әлеуметтік рөлдерін түсіне бастайды (әке, азамат, көшбасшы);

• Өз көзқарасын дәлелдей алатын, ойы тұжырымды тұлғаға айналады;

• Жоғары эмоционалдық мәдениет пен адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіреді.

Нормативтік бағыты

Нормативтік негіздер

Бағалау жүйесі келесі нормативтік құжаттарға сүйене отырып жасалды:

1. Қазақстан Республикасы Оқу-ағарту министрінің 2022 жылғы 5 желтоқсандағы № 486 бұйрығы

– Орта білім ұйымдарында білім алушыларды бағалау өлшемшарттарын бекітеді  .

2. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2020 жылғы 28 тамыздағы № 373 бұйрығы

– Білім алушылардың білімін бес балдық цифрлық жүйемен бағалау критерийлері белгіленген (5 – өте жақсы, 4 – жақсы, 3 – қанағаттанарлық, 2 – қанағаттанбау)  .

3. 2016 жылдан басталған критериалды бағалау жүйесі

– Қазір орта мектептерде «формативтік» (FO), «суммативтік» (SОЧ – тоқсанаралық, SОР – тарау бойынша) бағалау түрлері қолданылады. Тоқсандық баға: 50 % – ТОЧ, 25 % – SОР және 25 % – формативтік бағалаудан тұрады  .

Бағалау жүйесінің құрылымы

Бағалау жүйесінің артықшылықтары және мақсаттары

• Критериалды бағалау: әр тапсырма алдын ала белгіленген критерийлер бойынша бағаланады (дескрипторлар).

• Бірізділік пен ашықтық: оқушылар бағалау жүйесін түсінеді, нәтижелер міндетті түрде түсіндіріліп беріледі.

• Тұлғалық даму: бағалау жүйесі эмпатия мен көшбасшылық кұзіреттілігін дамытуға бағытталған авторлық сабақтар мазмұнына икемделеді.

• Нәтижеге бағдарлау: кейбір бағалау түрлері (рефлексия, рөлдік ойын) әлеуметтік-эстетикалық дамуды бағалауға мүмкіндік береді.

Бағалау жүйесінің қолданылу кестесі

Бағалау критерийлері мен дескрипторлар

Бағалау бағыты: Рухани-адамгершілік, тұлғалық даму, эмоционалдық интеллект, азаматтық жауапкершілік, мәдени-этикалық қарым-қатынас

Бағалау формуляры

Бұл формулярды мұғалім сабақ сайын немесе тоқсан соңында пайдалана алады (бағалауды 5 балдық шкалада қоюға болады).

Түсіндірме:

5 – үздік көрсеткіш, 4 – жақсы, 3 – орташа, 2 – төмен, 1 – жетілмеген.

Жинақтық бағалау кезінде 20–25 ұпай – «өте жақсы», 15–19 – «жақсы», 10–14 – «қанағаттанарлық».

Бағдарлама құрылымы – 34 сағат

№1

Сабақтың тақырыбы: “Эмпатия дегеніміз не?”

6–11 сынып (ұлдар тобына бейімделген)

? Сабақтың ұзақтығы:

40–45 минут

Сабақтың мақсаты:

• Оқушыларға эмпатия ұғымын ғылыми әрі өмірлік тұрғыдан түсіндіру.

• Эмпатия түрлері мен рөлдері туралы білім беру.

• Эмпатияның достықта, бауырмалдықта, жанжалсыз қарым-қатынастағы маңызын ұғындыру.

• Ер балаларды сезімге салмақты, түсіністікпен қарауға тәрбиелеу.

Міндеттері:

1. Эмпатия ұғымын түсіндіру және өмірден мысал келтіру.

2. Эмпатияның когнитивті, эмоционалды түрлерін таныстыру.

3. Топтық жағдаяттық тапсырмалар арқылы ұл балалардың сабырлылық, серіктестік, жауапкершілік қасиеттерін ояту.

4. Қоғамда, отбасыда, достар арасында эмпатияны қолдануға үйрету.

Күтілетін нәтиже:

• Эмпатия деген не екенін түсінеді.

• Түрлерін ажыратады: когнитивті (басқаның не сезіп тұрғанын ақылмен түсіну) және эмоционалды (сол сезімді бірге сезіну).

• Өзі мен досының, бауырларының, ата-анасының эмоцияларын түсініп, қолдауға ұмтылады.

• Ұжымдық рух пен өзара қолдаудың маңызын сезінеді.

Құндылықтармен байланыс:

• Қамқорлық, сыйластық, әділеттілік, ынтымақтастық.

• Ұлттық тәрбиедегі “жүрекпен тыңдау”, “үлкенге құрмет, кішіге ізет” сияқты ұғымдарды ұлдарға терең ұғындыру.

Сабақ барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі (5 мин):

• Амандасу, сыныпқа жылы көңіл-күй орнату.

• Көңіл-күй смайликтері арқылы балалардың ішкі күйін анықтау (өзіне ұқсас смайликті таңдау).

2. Қызығушылықты ояту (5 мин):

• Сұрақ:

– Бір досың көңілсіз отырса, не істейсің?

– Біреу мазаққа ұшырап жатса, қалай әрекет етер едің?

Оқушылар жауап береді, содан кейін:

“Міне, бұл — эмпатияның бастамасы. Басқаның жанын түсініп, онымен бірге болуға тырысу – эмпатия деп аталады.”

3. Негізгі бөлім (15 мин):

• Теориялық түсіндіру:

Эмпатия — басқаның сезімін түсіну және оған шын көңілмен ортақтасу қабілеті.

Түрлері:

• Когнитивті эмпатия: басқа адамның не ойлап тұрғанын түсіну.

• Эмоционалды эмпатия: басқа адамның не сезіп тұрғанын бірге сезіну.

• Іс-әрекеттік эмпатия: нақты көмектесу.

• Мысалдар:

  • Бір досың футболда жеңіліп, көңілі түсіп отыр. Сен оны жұбатасың – бұл эмпатия.

  • Сыныптасың бақылауда қиналды, сен көмектестің – бұл да эмпатия.

Бүгінгі тақырып үлкен - эмпатия. Қарапайым көрінетін бұл жеті әріптен тұратын сөз бір дүниені жасырады күш және оның артындағы тереңдік. Елестетіп көріңізші: біздің өміріміздегі кішкене өзгеріс келешек адамдармен қарым-қатынасымызды, айналамыздағы әлемді қалай қабылдайтынымызды, тіпті өзімізбен қарым-қатынасымызды өзгерте алады. Бұл қарым-қатынастың, адам түсінігінің және шынайы байланыстың негізінде жатқан сөз. Бұл психологтар талдаған, ойшылдар философиялаған ұғым, ал енді, достар, оның сиқырын ашу кезегі бізге келді.

Бұл саяхат қарапайым анықтаманы қайталау болмайды - біз қолдарымызды ластаймыз! Біз эмпатия түрлерінің ұсақ-түйегін зерттейміз, оның қарым-қатынастардағы маңызды рөлін зерттейміз және тіпті оны өз бойыңызда тәрбиелеуге арналған қадамдық нұсқаулықты ұсынамыз. Сонымен қатар, біз цифрлық дәуірдегі күрделі эмпатия тақырыбын, қоғамымыз күресіп жатқан үнемі дамып келе жатқан мәселені шешеміз.

Сіз осы эмпатиялық ағартушылық саяхатқа қосылуға дайынсыз ба? Осы қызықты барлауға бірге атсалайық, солай ма?

Эмпатияның түрлері

1. Когнитивті эмпатия бәрі ойлауға байланысты. Бұл басқа біреудің психикалық аяқ киіміне енуді және олардың сезімдері мен ойларын интеллектуалдық тұрғыдан түсінуді қамтиды. Өзіңізді детектив екеніңізді елестетіп көріңіз, ол басқа адамның не ойлайтынын және не сезінетінін анықтау үшін анықтамаларды біріктіреді. Бұл әрекеттегі когнитивті эмпатия. Бұл біреудің эмоционалдық күйін түсіну туралы, бірақ бұл эмоцияларды өзіңіз сезіну міндетті емес. Эмпатияның бұл түрі ерекше жағдайларда өте маңызды стратегиялық ойлау қақтығыстарды шешу немесе келіссөздер сияқты талап етіледі.

2. Эмоциялық эмпатия, аты айтып тұрғандай, барлығы сезімге қатысты. Бұл басқалардың эмоционалды тәжірибесімен бөлісу қабілеті. Бұл кезде сіз басқа біреудің сезімін түсініп қана қоймай, сонымен қатар оны сезінесіз. Сіздің досыңыз сүйікті үй жануарынан айырылды делік. Егер сіз олардың қиналғанын көргенде қайғы-қасіретті сезінсеңіз, бұл эмоционалды эмпатия. Сіз олардың қайғысын түсініп қана қоймайсыз; сіз онымен бөлісесіз. Эмпатияның бұл түрі терең эмоционалды байланыстарды нығайтады және әлеуметтік байланысқа ықпал етеді.

4. Топтық жұмыс (10 мин):

Жағдаяттар: (оқушылар 2–3 топқа бөлінеді)

1. Бір сыныптасы үнемі жалғыз жүреді, ешкіммен сөйлеспейді.

2. Досың ұялы телефонын сындырып алды. Ол ренжулі.

3. Бір бала спорттан жеңіліп қалды, басқа балалар оны мазақтап жатыр.

Тапсырма: Әр топ жағдаятқа байланысты не істер еді, қалай эмпатия көрсетеді – ойларын постер немесе қысқаша әңгіме түрінде ұсынады.

5. Қорытынды рефлексия (5 мин):

• “Бүгін өзіме не алдым?”

• “Эмпатия дегенде ең маңыздысы не?”

“Сен кімге эмпатия көрсетіп көрдің?” – деген сұрақты әр бала ойланып, өз тәжірибесінен қысқа бөлісе алады.

Ресурстар:

• PowerPoint презентация (эмпатия ұғымы, түрлері).

• Смайликтер / көңіл күй карточкалары.

• Видеоролик: қысқа мотивациялық видео (эмпатия жайлы, мысалы – “kindness chain” типі).

• Флипчарт, маркерлер, стикерлер.

• Аудио/бейнематериал (қажет болса).

Мұғалімнің ұйымдастыру әрекеті:

• Сабақтың әр кезеңінде оқушының эмоциясына мән беру, ұл балалардың ішкі әлемін ашуға тырысу.

• Қолдау, мақтау, мысал келтіру арқылы сенімділік пен еркін атмосфера құру.

• Эмпатияны әлсіздік емес, керісінше батылдық екенін ұғындыру

Сабақ №2

Сабақ тақырыбы:

Жан әлемін түсіне білу – эмоционалдық интеллект негізі

Сабақ мақсаты:

• Эмоциялық интеллект ұғымын түсіндіру

• Оның адам өміріндегі рөлін ұғындыру

• Эмоцияларды тану, басқару және басқалардың сезімдерін түсіну дағдыларын дамыту

Сабақ барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі (3-5 минут)

• Сәлемдесу, оқушылардың көңіл-күйін сұрау

• Сабақтың тақырыбы мен мақсатын хабарлау:

«Бүгін біз өзіміздің және өзгелердің жан әлемін түсіну жолдарын үйренеміз. Бұл – эмоционалдық интеллекттің негізі.»

2. Қызығушылықты ояту (5 минут)

Талқылау сұрақтары:

• Эмоция деген не?

• Соңғы рет қандай күшті эмоцияны сезіндіңдер? Ол қалай әсер етті?

(Тақтаға не стикерге оқушылардың эмоцияларын жаздыру: қуаныш, ашу, реніш, қорқыныш, т.б.)

3. Негізгі бөлім (15 минут)

Теориялық түсінік (қысқаша)

Эмоциялық интеллект (ЭИ) – бұл:

• Өз эмоцияңды тану

• Басқа адамдардың эмоциясын түсіну

• Эмоцияларды басқару

• Эмпатия (басқаның жағдайын сезіну)

• Қарым-қатынаста тиімді болу

Эмпатияны түсіну

Эмпатия бізге адам эмоцияларының күрделі лабиринтінде шарлауға көмектеседі, бұл бір-бірімізді тиімді түсінуге, байланысуға және қолдау көрсетуге мүмкіндік береді.

Міне, эмпатия әлеміне терең бойлаймыз. Бұл біздің өзара әрекеттесуімізді қалыптастыратын, эмоционалды жауаптарымызды басқаратын және қарым-қатынасымызға түбегейлі әсер ететін күрделі, көп қырлы құбылыс.

ЭИ өмірде неге маңызды?

• Достармен қарым-қатынас

• Отбасындағы татулық

• Көшбасшылық қабілеттер

• Стресске төзімділік

4. Практикалық жаттығулар (15 минут)

1-жаттығу: «Эмоцияны таны»

• Мұғалім түрлі эмоцияларды мимикамен көрсетеді (немесе сурет көрсетеді), оқушылар қандай эмоция екенін табады.

• Мысалы: қуаныш, ашу, таңғалу, қорқыныш, ұялу

2-жаттығу: «Сезім күнделігі»

• Әр оқушы қағазға бүгінгі эмоциясын және оны тудырған жағдайды жазады:

«Мен бүгін ______ сезіндім, себебі ______.»

3-жаттығу: «Эмпатия көпірі»

• Екі оқушы жұптасып, біреуі жағымсыз оқиғаны айтып береді, екіншісі оның сезімін түсінуге тырысып, былай дейді:

«Мен сенің ______ сезінгеніңді түсінемін. Бұл шынымен де қиын екен.»

5. Қорытындылау (5 минут)

• Сабақты қорытындылау сұрақтары:

  • Эмоциялық интеллект неліктен маңызды?

  • Өз эмоцияңды басқару не береді?

  • Бүгінгі жаттығулардан не үйрендің?

Рефлексия: «Эмоция термометрі»

• Оқушылар сабақ соңында қандай күйде екенін эмоция шкаласы бойынша белгілейді (мысалы: ? ? ? ?)

Бағалау (формативті)

• Белсенді қатысқан оқушыларды мадақтау

• Жаттығулардағы ынта-жігерін бағалау

Үй тапсырмасы (қалауы бойынша):

• Бір күн бойы өз эмоцияларын бақылаун және «Сезім күнделігіне» жазу

№3

Тәрбие сағаты тақырыбы:

Тазалық – тән мен жан саулығы

Мақсаты:

• Тазалықтың адам өміріндегі рөлі туралы түсінік қалыптастыру

• Жеке бас тазалығы мен қоршаған ортаны таза ұстауға тәрбиелеу

• Ішкі (жан) тазалық – ізгілік, адалдық, әдептілік ұғымдарын түсіндіру

Сабақ құрылымы:

1. Ұйымдастыру кезеңі (3 минут)

• Оқушылармен амандасу

• Топқа бөлу (мысалы: «Тән тазалығы», «Жан тазалығы» топтары)

• Сабақтың мақсатымен таныстыру:

«Бүгін біз тек сыртқы емес, ішкі тазалық – жан тазалығы туралы да сөйлесеміз.»

2. Кіріспе бөлім (5 минут)

Сұрақ-жауап:

• Тазалық дегенде не түсінесіңдер?

• Кім күнделікті қандай тазалық ережесін ұстанады?

Мақал-мәтелдермен жұмыс:

• «Тазалық – саулық негізі, саулық – байлық негізі»

• «Тәні саудың – жаны сау»

Оқушылардан мақалдардың мағынасын сұрау.

3. Негізгі бөлім (15 минут)

Тақырыптық әңгіме:

а
) Тән тазалығы (дене тазалығы):

• Қол жуу, тырнақ, киім тазалығы

• Тағам гигиенасы, тіс тазалығы

• Адамға денсаулық үшін қажет екенін түсіндіру

б) Жан тазалығы (рухани тазалық):

• Ізгі ниет, шыншыл болу, өзіңе және өзгеге адалдық

• Ашу, жаман ойдан арылу

• Әдептілік, құрмет, кешірімділік

4. Практикалық тапсырмалар (10-15 минут)

1-жаттығу: «Тазалық пирамидасы»

• Постерге тазалық түрлерін пирамида түрінде құрастыру

(төменгі қабаты – дене тазалығы, ортасы – ой тазалығы, жоғарғысы – жүрек, жан тазалығы)

2-жаттығу: «Сен не таңдар едің?» (Ситуациялық тапсырма)

• Тапсырма: «Сыныптасың қоқыс тастап кетті. Не істейсің?», «Досың сені ренжітті, сен не істейсің?»

• Оқушылар өз ойларын айтып, тазалыққа сай шешім қабылдайды.

5. Қорытынды бөлім (5 минут)

Рефлексия: «Жүректен жүрекке»

• Оқушылар кезекпен жүрекше бейнелі қағазға бүгінгі сабақтан не үйренгенін немесе бір жақсы тілек жазып, ортақ тақтаға іледі.

Қорытынды сұрақтар:

• Бүгінгі сабақтан қандай ой түйдің?

• Тазалықты қалай сақтайсың?

• Жан тазалығы дегенді қалай түсінесің?

Бағалау (формативті, ауызша мадақтау)

• Белсенді қатысқан оқушыларды мақтау

• Шығармашылықпен жұмыс істеген оқушыларды атап өту

Үй тапсырмасы (таңдаулы):

• «Тазалық – тән мен жан саулығы» тақырыбында сурет салу немесе шағын эссе жазу

№4

«Әдептілік – адамдықтың нышаны» тақырыбына арналған.

Сабақ тақырыбы: Әдептілік – адамдықтың нышаны

Сабақ ұзақтығы: 1 сағат

Бағыт: Рухани-адамгершілік, тұлғалық даму

Мақсаты: Оқушыларға әдептілік ұғымының мәнін түсіндіру, күнделікті өмірде оны қолданудың маңызын ұғындыру.

Міндеттері:

– Әдеп пен адамгершілік ұғымдарын ажыратуға үйрету;

– Әдепті қарым-қатынас дағдыларын дамыту;

– Ізеттілік, сыпайылық, кішіпейілділік қасиеттерін қалыптастыру.

Оқу нәтижелері:

Сабақ соңында оқушылар:

– Әдептілік ұғымын анықтай алады;

– Әдептілік пен адамгершілік арасындағы байланысты түсінеді;

– Өзара сыйластық пен сыпайылықты күнделікті қарым-қатынаста қолдана алады.

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі (5 минут):

– Амандасу, көңіл-күйді анықтау.

– «Комплимент шеңбері» әдісі арқылы оқушылар бір-біріне жылы сөздер айтады.

2. Қызығушылықты ояту (5 минут):

– Миға шабуыл: «Сіз үшін әдеп деген не?»

– Тақырыпты жариялау, сабақтың мақсатын түсіндіру.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру (10 минут):

– Әдептілік ұғымының анықтамасы.

– Мысалдар арқылы (отбасыда, мектепте, қоғамдық орындарда) түсіндіру.

– Мұғалімнің қысқаша баяндауы: «Әдеп – адамның ішкі мәдениеті мен адамгершілігінің көрсеткіші».

4. Топтық жұмыс (15 минут):

– Топтарға «әдептілік жағдайлары» жазылған карточкалар таратылады.

– Әр топ жағдайды оқып, дұрыс/әдепті шешім ұсынады.

– Топ жұмысы презентацияланады, басқа топтар пікір қосады.

5. Практикалық тапсырма (10 минут):

– Жұптық жұмыс: «Менің бір күнімдегі әдепті әрекеттерім» – оқушылар өз күнделікті өмірінен мысал келтіреді, жазып бөліседі.

6. Қорытындылау (5 минут):

– «Бір ауыз сөз» әдісі: Әр оқушы сабақты қалай түсінгенін бір сөзбен білдіреді (мысалы: құрмет, кішіпейілділік, сыпайылық).

– Мұғалім кері байланыс береді.

Бағалау:

– Қатысу белсенділігіне қарай ауызша мадақтау.

– Формативті бағалау: топтық және жұптық жұмыс сапасы.

– Қажет болса, 5 балдық шкала бойынша рефлексиялық балл қою.

Қолданылатын әдістер:

– Диалогтік оқыту, миға шабуыл, тәжірибелік талдау, рефлексия.

Ресурстар:

– Презентация, бейнематериал (әдеп туралы қысқа видео), жағдайлық карточкалар, постер, маркерлер.

№5

«Тазалық – тән мен жан саулығы»

Сабақ тақырыбы: Тазалық – тән мен жан саулығы

Сабақ ұзақтығы: 1 сағат

Бағыт: Рухани-адамгершілік, тұлғалық даму, эмоционалдық интеллект

Мақсаты: Оқушыларға тазалықтың тек сыртқы гигиена ғана емес, ішкі рухани тазалықпен де байланысты екенін ұғындыру.

Міндеттері:

– Тазалықтың маңызын түсіндіру;

– Жеке бас гигиенасын сақтау дағдыларын қалыптастыру;

– Рухани тазалық (тазалық ниет, ой, сөз арқылы) туралы ой қозғау;

– Эмоционалды сауаттылықты арттыру.

Оқу нәтижелері:

Сабақ соңында оқушылар:

– Тазалықтың түрлерін (дене, киім, ой, орта) ажырата алады;

– Сыртқы және ішкі тазалықтың денсаулық пен мінез-құлыққа әсерін түсінеді;

– Өзін-өзі күту мен тазалықты күнделікті өмірде қолдану қажеттігін түйеді.

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі (5 минут):

– Амандасу, сыныпта қолайлы психологиялық ахуал орнату.

– «Тазалық дегенде көз алдыңа не елестейді?» сұрағы арқылы тез шолу.

2. Қызығушылықты ояту (5 минут):

– «Тазалықсыз өмірді елестету» ойыны.

– 1 минут ойлану, кейін өз ойларымен бөлісу.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру (10 минут):

– Мұғалімнің кіріспе әңгімесі: «Тән мен жан тазалығы – үйлесімді адамның сипаты».

–
Денсаулық пен тазалықтың байланысы туралы қысқаша мәлімет.

– Рухани тазалық деген не? (Жағымды ой, шын ниет, жаман сөзден аулақ болу).

4. Топтық жұмыс (15 минут):

– 3 топқа бөлініп, әрқайсысына тапсырма:

1. Тән тазалығы туралы көрініс

2. Жан тазалығы туралы постер

3. Қоғамдық орындардағы тазалық мәдениеті

№6

Қызға – қарындасыңдай, анаңдай қара

Бағыт: Рухани-адамгершілік, тұлғалық даму, мәдени-этикалық қарым-қатынас

Мақсаты:

Оқушыларды қыз баланы құрметтеуге, ізеттілік пен инабаттылық ұстанымдарын санаға сіңіруге тәрбиелеу.

Міндеттері:

– Қыз балаға деген көзқарастың ұлттық-рухани құндылықтармен байланысын түсіндіру;

– Отбасындағы, мектептегі және қоғамдағы қыздарға деген мәдениетті қарым-қатынас қалыптастыру;

– Ер балалардың жауапкершілігі мен адамгершілік қасиеттерін дамыту;

– Қыз балалардың өзін-өзі бағалауына, ішкі мәдениетіне қолдау көрсету.

Күтілетін нәтижелер:

Сабақ соңында оқушылар:

– Қыз балаға құрметпен қараудың маңызын түсінеді;

– Әдеп пен жауапкершілікке негізделген мінез-құлық үлгісін қалыптастырады;

– Қоғамдағы гендерлік теңдік пен өзара сыйластық туралы пікірін білдіреді.

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі (3–5 минут):

– Оқушылармен сәлемдесу, жағымды көңіл күй қалыптастыру.

– Тақырыпқа қысқаша шолу: «Қыз деген кім?», «Неге оларды қорғау керек?» деген сұрақтар төңірегінде пікір алу.

2. Қызығушылықты ояту (5 минут):

– «Ана, әпке, қарындас» сөздерімен ассоциация жасау (тақтаға жазу).

– Әр сөзге бір-екі оқушы өз түсінігін айтады.

3. Жаңа тақырыпты түсіндіру (10 минут):

– Мұғалімнің шағын дәрісі:

– Қыз бала – болашақ ана, ұрпақ тәрбиешісі.

– Ұлы тұлғалар қыз туралы не деген?

– Қазақ мәдениетіндегі қыз тәрбиесінің ерекшелігі.

– Мақал-мәтел талдау:

– «Қызға қырық үйден тыйым»,

– «Қыздың жолы – жіңішке».

4. Топтық жұмыс (15 минут):

– 3 топқа бөлініп, әр топқа тапсырма:

1. Қызға құрмет тақырыбында шағын көрініс;

2. Пікірталас: «Қазіргі қоғамда қыз баланың мәртебесі қандай?»;

3. Коллаж: «Қыз – инабат иесі» (суретпен, сөзбен).

5. Талқылау және рефлексия (10 минут):

– Топтар жұмыстарын қорғайды.

– Мұғалім кері байланыс береді.

– «Мен қыздарға қалай қараймын?» атты қысқа эссе жазу (немесе ауызша).

6. Қорытынды және үй тапсырмасы (5 минут):

– Қорытынды сөз: «Қызды құрметтеу – өз анаңды құрметтеу».

– Үйге тапсырма:

– «Қызға деген көзқарас» тақырыбында отбасылық сұхбат өткізу (ата-ана, әже, аға т.б.)

– Сыныппен ортақ шағын ереже әзірлеу: Қыз баланы қалай құрметтейміз?

№7

Қысқа мерзімді жоспар

Сабақтың тақырыбы: Мейірім мен жанашырлық

Сынып: 5–7 сынып

Сабақ ұзақтығы: 1 сағат

Бағыты: Рухани-адамгершілік, тұлғалық даму, эмоционалдық интеллект

Мақсаты:

Оқушылардың жүрегінде мейірімділік пен жанашырлық сезімдерін қалыптастыру, басқа адамдардың сезімдеріне түсіністікпен қарауға баулу.

Міндеттері:

– Мейірім мен жанашырлық ұғымдарын түсіндіру, оларды өмірмен байланыстыру;

– Эмпатия мен қолдау көрсету дағдыларын дамыту;

– Өзара көмектесу мен жақыныңа қамқор болу мәдениетін тәрбиелеу.

Күтілетін нәтижелер:

Сабақ соңында оқушылар:

– Мейірімділік пен жанашырлықтың не екенін біледі;

– Басқаларға көмек көрсетуге, сезімін түсінуге дайын болады;

– Қоғамда мейірім мен ізгілікке негізделген қарым-қатынасты құрудың маңыздылығын түсінеді.

1. Мейірімді эмпатия әрекеттегі эмпатия болып табылады. Бұл біреудің эмоцияларын түсіну мен сезінуді біріктіретін эмпатияның түрі, содан кейін қажет болған жағдайда көмектесуге ынталандыру. Жаңбырда қолшатырсыз қалған адамды көріп, оның жайсыздығын сезініп, сосын оған өз қолшатырыңызды ұсынғандай. Жанашыр эмпатия мейірімділік пен альтруизм әрекеттерінің қозғаушы күші болып табылады, бұл оны қамқор және қолдау көрсететін қоғамның маңызды құрамдас бөлігі етеді.

Енді біз эмпатияның әртүрлі түрлерін ашқаннан кейін, бұл қарапайым болып көрінетін ұғымның шын мәнінде көп қырлы құбылыс екені анық. Осы ерекшеліктерді тану өзіміздің эмпатикалық жауаптарымызды жақсырақ түсінуге көмектеседі және эмпатияны тиімді тәрбиелеуге көмектеседі.

Сабақтың барысы:

1. Ұйымдастыру кезеңі (3 минут):

– Амандасу, жылы лебіздер алмасу

– «Бүгін біреуге мейірімділік көрсеттің бе?» сұрағы бойынша 1–2 жауап тыңдау

2. Қызығушылықты ояту (5 минут):

– «Жанашырлық» сөзін тақтаға жазып, ассоциациялар жасау

– «Мейірімді жүрек» бейнебаян немесе қысқа ролик көрсету (2–3 минут)

3. Жаңа тақырыппен таныстыру (10 минут):

– Мұғалімнің кіріспе сөзі:

– Мейірім дегеніміз – жүректің жылуы

– Жанашырлық – басқа адамның жағдайын шынайы сезіну, көмектесуге ұмтылу

– Тақырыпқа қатысты мысал:

– «Бала мен қария» оқиғасы (қысқаша хикая)

4. Топтық жұмыс (15 минут):

– 3 топқа тапсырма:

№8

Дебат «Шынайы ер азамат қандай болу керек?» — өте маңызды және қызу талқы тудыратын тақырып. Төменде дебатқа дайындалуға көмектесетін екі жақтың (Жақтаушы және Қарсы жақ) көзқарастары мен негізгі аргументтерін ұсынамын

Тақырып: «Шынайы ер азамат қандай болу керек?»

Жақтаушы жақ (Шынайы ер азамат – мықты, жауапты, қамқор болу керек)

Негізгі тезистер:

1. Жауапкершілік — Ер азамат ең алдымен отбасы, қоғам, ел алдындағы міндетін атқара білетін тұлға.

2. Қамқорлық пен әділеттілік — Шынайы ер азамат әлсіздерге (балалар, қарттар, әйелдер) қамқор бола білу керек.

3. Моральдық беріктік — Ар-намысын бәрінен жоғары қоятын, әділдік үшін күресетін адам болу керек.

4. Еңбекқорлық пен табандылық — Ер азамат ештеңеден қашпай, өмірлік қиындықтарды жеңе білуі тиіс.

Мысалдар:

• Абай Құнанбайұлы — тек ақын емес, ұлтқа қамқор, парасатты ер тұлға.

• Ел қорғаған батырлар – шынайы ер азаматтардың үлгісі.

Қарсы жақ (Шынайы ер азамат деген түсінік қатып қалған норма болмауы тиіс)

Негізгі тезистер:

1. Гендерлік теңдік — Ер адамға ерекше талаптар қою – гендерлік теңсіздікке апарады.

2. Әр адам әртүрлі — Барлық ер азамат бірдей мінезге ие болуы шарт емес. Олар да әлсіздік таныта алады.

3. Эмоция мен сезім — Ер адамдар да жылап, сезімін білдіруі қалыпты, бұл – шынайылықтың бір бөлігі.

4. Сtereotype-қа қарсы тұру — «Ер адам – тек қамқоршы, табыс табушы» деген ескі түсінік заман талабына сай өзгеруі керек.

Мысалдар:

• Жанұяның шаруасын бөлісетін, бала тәрбиесіне белсене араласатын ер азаматтар – шынайы заманауи ерлер.

• Тарихта эмоцияға беріліп, өз ойын ашық жеткізген ерлер де көшбасшы болған.

Қорытынды пікір айтуға ұсыныс:

• Жақтаушы жаққа: Шынайы ер азамат – мықты тұлға ғана емес, өзгеге үлгі, сенімді тірек.

• Қарсы жаққа: Шынайы ер азамат – өз болмысын еркін көрсететін, шынайы өмір сүретін жан.

№9

«Бозбала кезеңі – жауапты шақ»

Бұл тақырып жасөспірім кезеңінде болатын физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік өзгерістерді және өзін-өзі танудың маңызын ашып көрсетуге бағытталған.

✅ Жоспар үлгісі:

І. Кіріспе

• Бозбала кезеңі дегеніміз не?

• Бұл – балалық пен ересектік арасындағы өтпелі әрі маңызды уақыт.

• Неге бұл кезең «жауапты шақ» деп аталады?

ІІ. Негізгі бөлім

1. Физиологиялық өзгерістер:

• Дене бітімінің өзгеруі (бой өсуі, дауыстың өзгеруі, гормондық өзгерістер).

• Энергия мен эмоцияның күрт артуы.

• Жыныстық жетілу белгілері.

2. Психологиялық өзгерістер:

• Мінез-құлықтың тұрақсыздығы.

• Көңіл-күйдің жиі ауысуы

3. Өзін-өзі тану және тұлға ретінде қалыптасу:

• Бұл кезең – жасөспірімнің өз болмысын, қабілетін, қызығушылықтарын анықтайтын уақыт;

• Өзін басқа адамдармен салыстыру, үлгі тұтар тұлғаларды іздеу;

• Мамандық таңдау, өмірлік ұстанымдарды қалыптастыру басталады;

• Қоғамда өз орнын табуға деген ұмтылыс артады.

4. Жауапкершіліктің артуы:

• Мектептегі үлгерім мен тәрбие – өз қолында;

• Ата-анасына, мұғалімдерге, достарына деген қарым-қатынасы өзгереді;

• Өз әрекеттері мен таңдауларына жауап беру қажет;

• Болашағына бей-жай қарамай, алғашқы мақсаттар мен жоспарлар құра бастайды.

ІІІ. Қорытынды

• Бозбала кезеңі – сырттай күрделі, бірақ ішкі дамуға бай шақ.

• Бұл кезеңде әр жасөспірімге қолдау, түсіністік пен бағыт-бағдар аса маңызды.

• Дәл осы уақытта дұрыс бағыт алса, ол – болашақ өмірінің берік негізі бола алады.

• Сондықтан бұл кезеңді жеңіл қарамай, жауапты әрі саналы түрде өткеру қажет.

№10

Тақырып: Азаматтық жауапкершілік

және елге қызмет

1. Кіріспе

Азаматтық жауапкершілік – бұл әр адамның өз еліне, қоғамына, Отанына деген саналы көзқарасы мен борышын терең сезінуі. Елге қызмет ету – тек әскери борышпен шектелмейді, ол – білім алып, еңбек етіп, қоғамға пайдалы болуға деген ұмтылыс.

2. Негізгі бөлім

Жауапкершілік туралы түсінік

Жауапкершілік – бұл өз іс-әрекетіңе, сөзіңе, таңдауыңа жауап беру қабілеті. Азаматтық жауапкершілік – жеке адамның қоғам алдындағы міндетін түсініп, соны адал орындауға талпынуы. Ол мынадай бағыттарда көрінеді:

• Заңға бағыну;

• Қоғамдық тәртіпті сақтау;

• Қоғам игілігі үшін еңбек ету;

• Басқаларға үлгі болу.

Отанға адал болу

Отанға адалдық – бұл жай сөз емес, бұл әрекет арқылы дәлелденетін құндылық. Әрбір адам өзінің кішігірім істері арқылы еліне қызмет ете алады. Адалдық – елге деген сүйіспеншілік пен парыз сезімінен туындайды.

Мысалы:

• Оқушының адал оқуы – ел болашағына салынған іргетас;

• Мемлекеттік қызметкердің әділетті болуы – қоғам сенімінің кепілі;

• Жас маманның еліне оралып, қызмет етуі – нағыз патриоттық іс.

Белсенді азаматтық ұстаным

Белсенді азамат болу – ел тағдырына бей-жай қарамау. Бұл:

• Қоғамдық бастамаларға қатысу;

• Ерік-жігері мен ой-пікірін ашық айту;

• Қиындықтарға қарсы тұрып, әділетті қорғау.

Белсенді азаматтық позиция – демократиялық қоғамның қозғаушы күші. Мұндай ұстанымы бар жастар – еліміздің ертеңі.

3. Қорытынды

Азаматтық жауапкершілік пен елге қызмет – бұл әрбір адамның қасиетті борышы. Бұл ұғымдар арқылы мемлекет нығаяды, қоғам дамиды, ұлт рухани биікке көтеріледі. Еліміздің болашағы – білімді, саналы, жауапкершілігі жоғары азаматтардың қолында.

«№11.

Болашақ әке бейнесі»

Бұл мәтінде болашақ әкенің қоғамдағы, отбасындағы рөлі, оның бойында болуы тиіс қасиеттері мен қазіргі заман талабына сай бейнесі сипатталады

Тақырып: Болашақ әке бейнесі

Кіріспе

Отбасы – қоғамның басты тірегі. Ал отбасының тұтастығы мен тұрақтылығы көбіне әкенің қандай адам екеніне байланысты. Әке – тек бір отбасының қамқоршысы емес, ұрпағына үлгі, тәрбиенің негізін қалаушы тұлға. Сондықтан «Болашақ әке бейнесі» – әр бозбаланың ойлануға тиіс тақырыбы.

Негізгі бөлім

Әке болу – үлкен жауапкершілік

Әке болу – тек баланың дүниеге келуіне себепкер болу емес, оның өміріне, тәрбиесіне, тағдырына жауап беру. Нағыз әке – балаға тек материалдық емес, рухани тірек бола алатын жан. Болашақ әке өз отбасын қорғай алатын, сүйіспеншілік пен түсіністікке негізделген орта қалыптастыра білуі тиіс.

Болашақ әкенің бойында болуы тиіс қасиеттер:

1. Жауапкершілік – Отбасын құруға дайын адам өз әрекеттерінің салдарын түсіне алуы қажет.

2. Мейірімділік пен сабырлылық – Бала тәрбиесінде эмоциялық тұрақтылық пен қамқорлық маңызды.

3. Білім мен ақыл-парасат – Ақылды әке баласына өнеге көрсете алады.

4. Еңбекқорлық – Әрекетсіз адам отбасыны асырай алмайды, еңбек ету – ер азаматқа лайық қасиет.

5. Тәрбиелік ықпал – Әке сөзі мен ісі баланың бойына тікелей әсер етеді. Ол әділетті, адал, турашыл болуы қажет.

Қазіргі замандағы әке бейнесі қандай болу керек?

Бүгінгі қоғамда әке тек жұмыс істеп, отбасын асыраумен ғана шектелмеуі тиіс. Ол баланың өміріне белсенді араласып, бірге ойнап, сөйлесіп, сырласатын тұлға болуы керек. Қазіргі заман әкесінен – сезімталдық, **қарым-қатынас орната білу

«№12.

Достық пен сенімнің күші»

Тақырып: Достық пен сенімнің күші

Кіріспе

Адам – әлеуметтік тіршілік иесі. Ол әрқашан қарым-қатынасқа, түсіністікке, қолдауға мұқтаж. Осындай рухани тіректердің ішіндегі ең маңыздысы – достық пен сенім. Нағыз дос – қуанышта бірге күліп, қиын сәтте жаныңнан табылатын жан. Ал достықтың негізі – өзара сенім. Сенімсіз достық – тамыры әлсіз ағаш сияқты.

Негізгі бөлім

Достықтың мағынасы қандай?

Достық – адамдар арасындағы шынайы, риясыз, таза қарым-қатынас. Ол:

• Өзара қолдау мен көмекке негізделеді;

• Адалдықты, шыдамдылықты талап етеді;

• Уақыт сынынан өтеді;

• Ортақ қызығушылықтар мен өмірлік ұстанымдар арқылы нығаяды.

Мақал:

«Досы көпті жау алмайды,

Ақылы көпті дау алмайды.»

Сенім – достықтың тірегі

Сенім болмаса, ешқандай достық берік болмайды. Досыңа сыр айту, кеңес сұрау, қателігін бетіне айта білу – сенімнің белгісі. Адам өзіне сенетін жанмен ғана шынайы болады.

Мысал:

Мектеп жасында құрылған достықтар көбінесе өмір бойы сақталады. Бұл достықтың беріктігі мен сенімге құрылғанының дәлелі.

Достық пен сенімнің күші неде?

• Қиындықта жалғыз қалдырмайды;

• Сенімді дос – қолдау мен мотивация көзі;

• Сенім – жүректі тазартады, жанды тыныштандырады;

• Достық – бәсеке емес, бір-бірін толықтыратын байланыс.

Қорытынды

Достық пен сенім – адам өмірінің ең үлкен байлықтарының бірі. Олар болмаса, өмір қуыс, қатынас жасанды болар еді. Нағыз досқа сену – өзіңе сену, ал сенімді дос болу – үлкен адамгершілік. Әрбір адамға сенімді серік пен шынайы дос тілейміз!

№13

Тақырып: Жігіттің сұлтаны – елдің ұлтаны

Кіріспе

Қазақ халқы ер азаматты әрқашан биік тұлға ретінде бағалаған. «Жігіттің сұлтаны» деп ел ішінен ерекшеленген, адамгершілігімен, ақылымен, ерлігімен дараланған жігітті айтқан. Ал мұндай жігіт уақыт өте келе халқының ұйытқысы – елдің ұлтанына, яғни рухани көсеміне айналады. Бұл – әр ер азаматқа артылар үлкен сенім мен жауапкершілік.

Негізгі бөлім

Жігіттің сұлтаны қандай болу керек?

• Ақыл-парасаты биік;

• Сөзі мен ісі бір жерден шығатын;

• Адалдықты ту еткен;

• Елі мен жеріне шын берілген;

• Өз отбасына, еліне қорған бола алатын тұлға.

Мұндай азамат тек сырт келбетімен емес, рухани тереңдігімен, адамгершілігімен, елге жасаған қызметімен ерекшеленеді.

Мақал:

“Ер – ел үшін туады, ел – ер үшін жүреді.”

Тарихи мысалдар:

• Абылай хан – жас кезінде батырлығымен танылып, кейін дана ханға айналған. Жігіттің сұлтаны болған ол – елдің ұлтаны дәрежесіне көтерілген.

• Бауыржан Момышұлы – әскери ерлігімен ғана емес, ұлт рухын көтерген парасатымен де нағыз ер тұлғасы.

• Абай Құнанбайұлы – өз заманының ойшылы, халқына рухани жол көрсеткен, сөз арқылы елге қызмет еткен азамат.

• Әлихан Бөкейхан – білімді, сабырлы, ұлт тағдыры үшін күрескен, халқының тәуелсіздігі үшін бар ғұмырын арнаған қайраткер.

• Ахмет Байтұрсынұлы – тіл білімінің негізін қалаған, ағартушылық пен ұлт рухын оятуға күш салған тұлға.

• Ыбырай Алтынсарин – жастарды білімге үндеп, алғашқы мектептер ашқан, болашақ ер азаматтарды тәрбиелеуге үлес қосқан ұстаз.

Олардың бәрі – жастайынан елге қызмет етуді мақсат еткен, «жігіттің сұлтаны» атанып, уақыт өте елдің ұлтанына айналған нағыз тарихи тұлғалар.

Негізгі бөлімнің жалғасы

Қазіргі замандағы «жігіттің сұлтаны» қандай болуы керек?

Бүгінгі таңда жігіттің сұлтаны – тек батыр немесе билеуші ғана емес, ақылды, білімді, жауапкершілігі жоғары, қоғамға пайдасын тигізе алатын тұлға.

• Ол – отбасына қамқор, ата-анасына адал, елінің болашағына бей-жай қарамайтын азамат.

• Ол – өз ісінің маманы, еңбекқор, тәртіпті, үлгі боларлық адам.

• Ол – қиындықтан қашпайтын, адал жолмен жүретін, өз сөзі мен уәдесінде тұратын тұлға.

• Қоғамда әділдік пен шындықты қорғай алатын, өзгелерге мотивация беретін жан.

Қорытынды:

«Жігіттің сұлтаны – елдің ұлтаны» деген сөз – жай ғана мақтау емес, бұл – үлкен рухани жауапкершілік. Ондай азамат – ел тірегі, халықтың сенімін арқалаған тұлға. Қазақ елі әрдайым осындай азаматтарды қадірлеген, оларды ұрпаққа үлгі еткен.Бүгінгі жастар да осындай биік мақсатты өздеріне бағдар етіп, рухани бай, парасатты, елге жанашыр, әділетті болуға ұмтылуы тиіс.

№14

«Мәдениет пен мінез – тұлға болмысы»

тақырыбына арналған дебат құрылымы ұсынылады. Бұл тақырып – жеке адамның ішкі дүниесі, тәрбиесі, өзін-өзі ұстауы мен қоғамдағы орны туралы терең пікірталасқа жол ашады.

Дебат тақырыбы: «Мәдениет пен мінез – тұлға болмысы»

Дебат форматы:

Формалды пікірталас (екі жақ: жақтаушы және қарсы)

Жақтаушы жақ (иә, мәдениет пен мінез – тұлғаның болмысын анықтайды)

Тезистер:

1. Мәдениет пен мінез – ішкі тәрбие мен сана көрсеткіші.

Олар адамның өзін қалай ұстайтынын, қалай сөйлейтінін, шешім қабылдау стилін айқындайды.

2. Мәдениет – қоғаммен қарым-қатынастағы басты көрсеткіш.

Сыйластық, әдебілік, сыпайылық – тұлғаның мәдени деңгейін білдіреді.

3. Мінез – адамның тұрақты болмысы.

Тұрақты, сабырлы, жауапты мінез – тұлғаны құрметке лайық етеді.

4. Білім мен интеллект жеткіліксіз, егер мәдениет пен мінез жоқ болса.

Көптеген табысты тұлғалар мінезі мен адами қасиеттерімен биіктеген.

Мысалдар:

• Абай Құнанбайұлы – мәдениеті мен терең мінезі арқылы ұлтқа үлгі болған тұлға.

• Бауыржан Момышұлы – қайсар мінезі мен тәртіпке берік болмысымен танылған.

Қарсы жақ (мәдениет пен мінез – тұлғаны толық сипаттай алмайды)

Тезистер:

1. Тұлға болмысы – тек мінез бен мәдениетпен шектелмейді.

Ол – интеллект, білімі, қабілеті, өмірлік тәжірибесі мен мақсатынан тұратын күрделі жүйе.

2. Кей адамдарда мінезі ауыр, бірақ ерекше дарын иесі болуы мүмкін.

Яғни, мінезі жұртқа ұнай бермесе де – қоғамға үлес қосатын тұлғалар бар.

3. Мәдениет – кейде сыртқы маска болуы мүмкін.

Адам сыпайы көрінгенмен, шынайы болмысы мүлде басқа болуы мүмкін.

4. Тұлға – дамитын ұғым.

Бүгінгі мінезі нашар адам ертең өзгеріп, үлкен тұлғаға айналуы әбден мүмкін.

Мысалдар:

• Стив Джобс – мінезі қиын, тіпті қатал болғанымен, іскерлігімен әлемді өзгерткен тұлға.

• Шоқан Уәлиханов – жас та болса, ғылымға бет бұрып, өзін тек мәдениетімен емес, терең біліммен танытқан

Қорытынды идеялар:

• Жақтаушы: Мәдениет пен мінез – нағыз тұлғаның іргетасы. Оларсыз адамның ішкі сапасы қалыптаспайды.

• Қарсы: Мәдениет пен мінез маңызды, бірақ тұлға болмысы – жан-жақты дамуды, қабілетті, көзқарасты қажет етеді.

№15

Болашақ профессор болам

Эссе

Кіріспе

Әр адам болашағын армандайды. Бірі – дәрігер болуды қалайды, енді бірі – ұшқыш, инженер, әнші болуды армандайды. Ал менің арманым – болашақта профессор атану. Ғылымға үлес қосып, білімнің биік шыңына жетуді мақсат етемін. Себебі мен үшін ғылым – тек кітаптағы мәлімет емес, болашаққа апарар жол.

Негізгі бөлім

Неліктен профессор болғым келеді?

Профессор – тек білімді адам ғана емес, ол – ұрпаққа жол сілтейтін, ғылым мен ойдың көшбасшысы. Мен әрдайым ұстаздарымды қызыға тыңдаймын. Олардың терең білімі, өмірлік тәжірибесі, шәкірт тәрбиелеудегі еңбегі мені таңдандырады. Мен де болашақта өзім білетінді басқаларға үйреткім келеді.

Ғылымға қызығушылығым

Кішкентай кезімнен кітап оқуды жақсы көремін. Әсіресе, жаңа нәрселерді зерттеп, «неге бұлай?» деген сұрақтарға жауап іздеу маған ұнайды. Математика, биология, тарих – бұл пәндер тек баға үшін емес, ой-өрісті кеңейтеді. Мен болашақта ғылыми зерттеулер жүргізіп, жаңалықтар ашқым келеді. Өз елімнің дамуына үлес қосатын ғалым, профессор болу – менің басты мақсатым. Бұл жол – жеңіл емес екенін білемін. Бірақ білімге деген құштарлық пен табандылық мені алға жетелейді.

Болашаққа жоспарым

Қазірден бастап күн сайын білімімді арттыруға тырысамын. Көп оқып, ізденіп, ғылымға жақын болуға күш салып жүрмін. Мектепті жақсы аяқтап, өзім қалаған мамандыққа түсіп, шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерін зерттегім келеді. Болашақта жас ұрпақты тәрбиелеп, шәкірттерге білім беретін, өз ісінің маманы болғым келеді.

Қорытынды

Арман – мақсатқа апарар алғашқы қадам. Менің арманым – болашақта елге пайдасын тигізетін, ғылым жолын таңдаған, өз ісіне адал профессор болу. Осы арманым үшін бүгіннен бастап еңбек ету – менің міндетім. Білім жолы ұзақ әрі қиын, бірақ мен оны жүректен қалаған соң, ештеңе мені тоқтата алмайды.

«Ғылым – мәңгі шырақ, оны сөндірмей ұстау – әр буынның парызы.»

№16

Эмпатия – көшбасшының қасиеті

Нағыз көшбасшы тек бұйрық беріп, басқарумен шектелмейді. Ол – өз айналасындағы адамдарды түсіне білетін, олардың сезімін бағалай алатын жан. Мұндай қабілет – эмпатия деп аталады. Эмпатиясы бар басшы ұжымымен жақсы қарым-қатынас орнатады, әр адамның ойын, жағдайын ескеріп, әділ шешім қабылдайды

Мейірімділік пен тыңдай білу көшбасшының қадірін арттырады. Тек ақылды емес, жүрегімен басқаратын адам ғана ұзаққа барады. Эмпатия – әлсіздік емес, нағыз күштің белгісі. Сондықтан мен де көшбасшы болсам, алдымен өзгелерді түсінуге ұмтыламын.

№17

Отбасы – өмір мектебі

Адам баласы алғаш өмірлік сабақты отбасында алады. Ата-ана – біздің алғашқы ұстазымыз. Олар бізге тек жүріп-тұруды, сөйлесуді үйретіп қана қоймайды, ең бастысы – адам болуды үйретеді

Отбасындағы тәрбие – болашақ мінездің, өмірлік ұстанымдардың негізі. Отбасында көрген мейірім, тәртіп, жауапкершілік сияқты құндылықтар бүкіл өмірімізге жол салады.

Сондықтан отбасыны тек жақын адамдар шоғырланған орта деп емес, нағыз өмір мектебі деп түсіну керек.

№18.

Қиындықты түсініспен қабылдау

Өмір – әрқашан біркелкі емес. Қуаныш пен жетістікпен қатар, әр адам өмірінде қиындыққа да кездеседі. Бірақ нағыз ақылды адам – сол қиындықты түсініспен қабылдай білетін жан.

Қиындық – сынақ, ал сынақ – адамның шыңдалуына мүмкіндік. Төзімділік, сабыр, дұрыс шешім – соның бәрі қиын сәттерде қалыптасады. Өмір тек жеңіл болғанда, біз өспейміз. Сондықтан мен кез келген сынақты сабырмен қабылдауға, одан сабақ алуға тырысамын.

№19

Болашақ президент болсам…

Егер мен болашақта ел президенті болсам, ең алдымен халықтың сенімін ақтауға тырысар едім. Менің басты мақсатым – елді әділдікпен басқару, жастарға мүмкіндік беру, білім мен ғылымды дамыту болар еді.

Әр аймақтағы халықтың мұңын естіп, мәселені бірге шешуге тырысып, шынайы ашық қоғам құрғым келеді. Елдің болашағы – білімді ұрпақ пен әділетті басқаруда. Сондықтан президент болсам, қызмет емес – жауапкершілік екенін ұмытпас едім.

https://m.youtube.com/hashtag/%D1%82%D3%99%D1%81%D1%96%D0%BB%D0%B4%D0%B5%D1%80

№19. Қызмет пен кішіпейілділік

Қызмет – мансап емес, қоғамға пайда әкелу. Ал шынайы қызметтің негізінде кішіпейілділік жатуы керек. Жоғары лауазымға жеткен адам қарапайым бола білсе, халықтың құрметіне ие болады.

Кейбір адамдар қызметке жеткен соң өзгереді, тәкаппарланады. Бұл – үлкен қателік. Нағыз білімді, зиялы жан – мейірімді де, кішіпейіл болады. Сондықтан қандай деңгейге жетсек те, адамдықты жоғалтпай, елге шын көңілмен қызмет етуіміз керек.

№20. Қоғамдық пікір мен өзіндік ұстаным

Қоғамдық пікір – көптің көзқарасы. Ал өзіндік ұстаным – адамның ішкі сенімі мен принципі. Кейде бұл екеуі сәйкес келмейді. Сондай сәтте адам өз ұстанымын сақтай ала ма – бұл оның рухани күшіне байланысты.

Әрдайым көпке еріп кету дұрыс емес. Өз ойың, көзқарасың болса – соны дәлелмен жеткізе білу керек. Бірақ қоғам пікіріне де құлақ аса білу қажет. Ең маңыздысы – тепе-теңдік сақтап, өз шындығыңды жоғалтпау.

№26. Ақыл мен жүрек үндестігі

Ақыл – ойдың шамы, жүрек – адамдықтың тірегі. Ақылды адам бәрін есеппен шешсе, жүректі адам мейіріммен әрекет етеді. Бірақ нағыз кемел тұлға – ақыл мен жүректі үндестіре алатын адам. Яғни, шешім қабылдағанда логикаға сүйене отырып, адамгершілікті де естен шығармайды.

«Ақылсыз жүрек – соқыр, жүрексіз ақыл – қатігез.»

https://m.youtube.com/hashtag/%D0%BA%D3%A9%D2%A3%D1%96%D0%BB%D0%B4%D1%96%D0%BE%D0%B9%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D1%80

№27. Шешендік өнер және пікір білдіру мәдениеті

Шешен болу – көп сөйлеу емес, ойды дәл, сыпайы, әсерлі жеткізе білу. Пікір білдіру мәдениеті – өз көзқарасыңды білдіре отырып, басқаның ойын сыйлай білу. Қазіргі қоғамда бұл қабілет өте маңызды: тыңдай білу, дауламай дәлелдеу, ашусыз пікір айту – рухани сауаттылықтың белгісі.

«Сөйлей білу – өнер, тыңдай білу – парасат.»

Сөйлей білу – өнер, тыңдай білу – парасат.»дамытудың басты жолы

Қазіргі қоғамда бұл қабілет өте маңызды

№28. «Бойыңдағы батырлық – сөзің мен ісіңде»

Батырлық тек жауға шапқанда емес. Күнделікті өмірде әділ болу, әлсізді қорғау, шындықты айту – нағыз батырлық. Ең үлкен батырлық – сөзің мен ісіңнің бір жерден шығуы. Уәдені орындау, қиын сәтте шегінбей, дұрыс шешім қабылдау – шынайы ер мінез.

«Сөзінде тұра алатын адам – батыр.»

№29. Қарсыласты құрметтей білу – рухани кемелдік

Дауласқанда немесе пікірталаста қарсы пікірді елемей, кекету – әлсіздің әрекеті. Ал нағыз парасат иесі – қарсыласты тыңдай алып, сыйлай біледі. Бұл – рухани кемел адамның белгісі. Қарсыласты құрметтеу – өзіңнің мәдениетіңді көрсетудің жолы.

«Сый көрсете алмаған жеңіске лайық емес.»

№30. Жан тыныштығы – тұлға тепе-теңдігі

Қанша білімді, табысты болса да, жан тыныштығы жоқ адам бақытты бола алмайды. Жан тыныштығы – ішкі үйлесім. Ол тек шынайылықтан, адалдықтан, кешірімділіктен, ренішті жинамай өмір сүруден туады. Рухани тепе-теңдік – тұлғалық кемелдіктің белгісі.

«Ішкі тыныштық – сыртқы табыстың негізі.»

№31. Кешірім – кемелдік көрсеткіші

Кешіре білу – әлсіздіктің емес, рухани мықтылықтың көрінісі. Кек сақтап жүру – жанды шаршатады, ал кешіру – жеңілдетеді. Қателескен адамға мүмкіндік беру – кемел ойлы, кең жүректі адамның ісі. Кешірім арқылы біз тыныштық пен татулық орнатамыз.

«Кешіре алған адам – биіктей түседі.»

№32. Адалдық – азаматтықтың айнасы

Адалдық – сенім мен жауапкершіліктің бастауы. Адал адам – өтірік айтпайды, өз әрекетіне жауап береді, әділетсіздікке жол бермейді. Адалдық – азаматтық ұстанымның өзегі. Адал болған адамға жұрт сенеді, құрметтейді.

«Адал адам – елдің тірегі.»

№33. Тұлғалық даму күнделігі (рефлексиялық сабақ)

Бұл сабақ – өз-өзіңе есеп беру уақыты.

Мысал тапсырмалар:

• Мен қандай қасиетімді дамыттым?

• Қандай қателіктен сабақ алдым?

• Қандай жақсы істер жасадым?

Бұл арқылы оқушы өз дамуына сын көзбен қарап, алға қойған мақсаттарын айқындайды. Тұлғалық даму – күн сайынғы еңбек пен өзін тыңдай білуден басталады.

№34. Қорытынды сабақ: «Жігіттің арманы – елдің үміті»

Жас жігіт – болашақ әке, ел қорғаны, ұлт үүнамысы. Жігіттің арманы биік болса – әелдің болашағы жарқын болады. Сондықтан жігіт арманшыл ғана емес, мақсатшыл, әтабанды, еңбекқор, адал болу керек.

Армансыз жігіт – қанатсыз құс.

Арманы – елге қызмет етсем деген жігіт – ұлт үміті.

Қорытынды

Ұсынылып отырған бұл бағдарлама жасөспірімдердің рухани-адамгершілік, азаматтық және тұлғалық қасиеттерін дамытуға бағытталған. Эмпатияны негізгі өзек ретінде ала отырып, әр сабақ арқылы оқушылардың жан дүниесін тануға, өз сезімін, ой-пікірі мен көзқарасын білдіруге, айналасындағы адамдармен дұрыс қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік жасалды.

Бағдарлама барысында оқушылар жауапкершілік, мейірімділік, адалдық, кішіпейілділік, пікір айту мәдениеті, төзімділік және шешендік сияқты өмірде аса маңызды қасиеттерді меңгереді. Жеке және топтық жұмыс, дебат, рөлдік ойын, рефлексиялық сабақтар арқылы оқушы өзінің ішкі дүниесін, әлеуетін тануға, дамытуға жол ашады.

Бұл курс – болашақ азаматтың тұлғалық негізін қалыптастыруға бағытталған тәрбиелік тетік. Бағдарлама сабақтары оқушылардың өмірлік дағдыларын жетілдіруге, өзін-өзі дамытуға, қоғамда өз орнын табуға ықпал етеді деп сенеміз.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – Астана, 2007 (өзгерістер мен толықтыруларымен).

2. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2020–2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.

3. Жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. ҚР БҒМ, 2021 ж.

4. «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық идеясы аясындағы тәрбие және білім беру тұжырымдамасы. – Астана, 2015.

5. «Құндылыққа негізделген білім беру» әдістемелік құрал. – Алматы: «Өрлеу» БАҰО, 2020.

6. Абай Құнанбайұлы. Қара сөздер. – Алматы: Жазушы, 2017.

7. Ыбырай Алтынсарин. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Атамұра, 2011.

8. Бауыржан Момышұлы. Ұшқан ұя. – Алматы: Санат, 2002.

9. Жүсіп Баласағұни. Құтты білік (аудармасы). – Алматы: Раритет, 2010.

10. Ж.Аймауытов. Психология. – Алматы: Рауан, 1995.

11. Қ.Т.Қожахметова. «Адамгершілік тәрбие негіздері» – Алматы: Рауан, 2019.

12. Мектептегі тәрбие жұмысының үлгілері / Әдістемелік жинақ – Алматы: БҒМ «Оқулық», 2021.

13. «Өзін-өзі тану» пәні бағдарламалары мен оқулықтары (5–11 сыныптар). – Алматы: Бөбек, 2018–2021.

14. Д.Қ. Құсайынова, Р.С. Асанова. Эмпатия және тұлғалық даму. – Нұр-Сұлтан: ҰҒПББСО, 2020.

15. Әлеуметтік-психологиялық тренингтер жинағы. – Алматы: Тренерлер орталығы, 2021.