Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту

АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ СЫНИ ОЙЛАУ ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ

Сайлау Назерке Нұрғисақызы

Ағылшын тілі пәнінің мұғалімі педагог

Түркістан облысы, Шардара ауданы, Достық ауылы

« Достық жалпы білім беретін мектеп»

Түйіндеме. Мақалада ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту арқылы функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселелері қарастырылады. Сыни ойлаудың теориялық негіздері мен оны дамытудың практикалық әдістемелері талданады. Ағылшын тілі сабақтарында қолданылатын сыни ойлауды дамытуға бағытталған тиімді әдіс-тәсілдер мен тапсырмалар үлгілері ұсынылады. Аталған әдістемелік тәсілдерді қолдану тәжірибесі мен нәтижелері сипатталады.

Түйінді сөздер: функционалдық сауаттылық, сыни ойлау, ағылшын тілі, әдіс-тәсілдер, коммуникативтік құзыреттілік, проблемалық оқыту, рефлексия.

Қазіргі жаһандану дәуірінде білім беру жүйесінің алдында тұрған маңызды міндеттердің бірі – функционалдық сауатты, сыни ойлау қабілеті дамыған, өз ойын еркін жеткізе алатын, алған білімін өмірде қолдана білетін тұлғаны қалыптастыру. Бүгінгі күні оқушылардың білім сапасын халықаралық деңгейде бағалайтын PISA, TIMSS, PIRLS сияқты зерттеулер нәтижелері көрсеткендей, мектеп оқушыларының академиялық білімі жеткілікті болғанымен, олардың алған білімдерін практикалық өмірде қолдану дағдылары жеткіліксіз дамыған. Бұл мәселенің шешімін табу үшін оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту, соның ішінде сыни ойлау дағдыларын қалыптастыру маңызды рөл атқарады.

Ағылшын тілін оқыту процесінде сыни ойлау дағдыларын дамыту ерекше маңызға ие, өйткені бұл пән оқушылардың тек тілдік құзыреттіліктерін ғана емес, сонымен қатар олардың коммуникативтік, мәдениетаралық және танымдық дағдыларын да дамытуға бағытталған. Шет тілін үйрену барысында оқушылар әртүрлі мәтіндермен жұмыс істейді, әртүрлі тақырыптар бойынша пікірталастар жүргізеді, түрлі мәдениеттер мен құндылықтар жүйесімен танысады, бұл олардың сыни ойлау дағдыларын дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасайды.

Зерттеудің өзектілігі қазіргі заманда ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту арқылы олардың функционалдық сауаттылығын қалыптастыру мәселесін шешудің теориялық және практикалық аспектілерін кешенді зерттеу қажеттілігімен байланысты. Мақаланың мақсаты – ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамытудың тиімді әдістерін анықтау және оларды практикалық қолдану нәтижелерін талдау.

Сыни ойлау ұғымы XX ғасырдың ортасында американдық психолог Джон Дьюидің еңбектерінде алғаш рет қолданыла бастады. Сыни ойлау – бұл ақпаратты қабылдау, талдау, бағалау және түсіндіру процесі, сондай-ақ проблемаларды шешу мен шешім қабылдау үшін осы ақпаратты қолдану қабілеті. Д. Халперн сыни ойлауды «белгілі бір мақсатқа бағытталған, негізделген және бақыланатын ойлау» деп анықтайды [1, б. 22]. Р. Пол мен Л. Элдер сыни ойлауды «өз ойлауыңыз туралы ойлау өнері» деп түсіндіреді, яғни өз ойлау процесіңізді талдау, бағалау және жетілдіру қабілеті [2, б. 10].

Сыни ойлаудың негізгі компоненттеріне мыналар жатады: ақпаратты талдау және синтездеу қабілеті; өз тұжырымдарыңызды дәлелдей білу; әртүрлі көзқарастарды қарастыру және бағалау; ақпарат көздерінің сенімділігін бағалау; стереотиптік ойлаудан арылу; проблемаларды шешудің тиімді жолдарын табу.

Функционалдық сауаттылық тұрғысынан сыни ойлау маңызды рөл атқарады, өйткені ол оқушыларға алған білімдерін практикалық жағдайларда тиімді қолдануға мүмкіндік береді. ЮНЕСКО-ның анықтамасы бойынша, функционалдық сауаттылық – бұл «адамның өмір бойы алатын білімін, дағдыларын және құзыреттіліктерін әртүрлі өмірлік жағдайларда тиімді қолдану қабілеті» [3, б. 18]. Функционалдық сауаттылықтың маңызды компоненттері – оқу сауаттылығы, математикалық сауаттылық, жаратылыстану-ғылыми сауаттылық, қаржылық сауаттылық, азаматтық және құқықтық сауаттылық, сандық сауаттылық – сыни ойлаумен тығыз байланысты.

Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту үшін әртүрлі әдістер мен тәсілдер қолданылады. Солардың ішінде ең тиімділерінің бірі – сыни ойлауды дамыту технологиясы (СОӨМ – сыни ойлауды оқу мен жазу арқылы дамыту). Бұл технология үш кезеңнен тұрады: қызығушылықты ояту, мағынаны тану және рефлексия.

Қызығушылықты ояту кезеңінде оқушылардың тақырып бойынша бұрыннан бар білімдерін белсендіру және жаңа ақпаратты қабылдауға дайындау жүзеге асырылады. Бұл кезеңде «Ой қозғау», «Білемін – Білгім келеді – Білдім» кестесінің бірінші бағанын толтыру, «Дұрыс – Бұрыс» тәсілі, проблемалық сұрақтар қою сияқты әдістер қолданылады.

Мысалы, "Environmental problems" тақырыбын өткенде оқушыларға төмендегідей тапсырма беруге болады: «Топта талқылаңыздар: Қандай экологиялық проблемаларды білесіздер? Олардың себептері мен салдары қандай? Осы проблемаларды шешу жолдары қандай?» Бұл тапсырма оқушылардың тақырып бойынша бар білімдерін белсендіруге, сондай-ақ өз пікірлерін айтуға және дәлелдеуге мүмкіндік береді.

Мағынаны тану кезеңінде оқушылар жаңа ақпаратпен танысады, оны талдайды және түсінеді. Бұл кезеңде «INSERT» тәсілі (белгілеп оқу), «Жигсо» әдісі (топтық оқу), «Семантикалық карта» құру, «Венн диаграммасы» сияқты әдістер қолданылады.

Мысалы, оқушыларға мәтінді «INSERT» тәсілімен оқуды ұсынуға болады: оқу барысында оқушылар келесі белгілерді қояды: «V» – білетін ақпарат, «+» – жаңа ақпарат, «-» – білетініме қайшы келетін ақпарат, «?» – түсініксіз немесе қосымша ақпаратты қажет ететін ақпарат. Бұл тәсіл оқушыларға ақпаратты белсенді түрде қабылдауға, оны бұрыннан бар білімдерімен салыстыруға және сыни тұрғыдан бағалауға көмектеседі.

Рефлексия кезеңінде оқушылар жаңа ақпаратты өңдейді, оны жүйелейді және практикалық тұрғыдан қолданады. Бұл кезеңде «Синквейн» (бес жолды өлең), «Еркін жазу», «РАФТ» (рөл, аудитория, форма, тақырып), «Түйінді сөздер» сияқты әдістер қолданылады.

Мысалы, тақырыпты қорытындылау кезінде оқушыларға «Еркін жазу» әдісімен эссе жазуды ұсынуға болады: «Адамзаттың экологиялық проблемаларды шешу жолдары». Бұл тапсырма оқушыларға өз ойларын еркін жеткізуге, дәлелдер келтіруге және шешімдер ұсынуға мүмкіндік береді.

Ағылшын тілі сабақтарында сыни ойлауды дамытудың тағы бір тиімді әдісі – проблемалық оқыту. Бұл әдіс оқушыларға проблемалық жағдаяттар ұсынуды және олардың өз бетінше шешім іздеуін қамтиды. Мысалы, «Global warming: myth or reality?» тақырыбында пікірталас ұйымдастыруға болады, онда оқушылар екі топқа бөлініп, жаһандық жылыну мәселесі бойынша әртүрлі көзқарастарды дәлелдейді. Бұл тапсырма оқушыларға әртүрлі көзқарастарды қарастыруға, дәлелдер келтіруге және өз позициясын қорғауға мүмкіндік береді.

Кейс-әдіс те сыни ойлауды дамытуда тиімді құрал болып табылады. Оқушыларға нақты өмірлік жағдайлар ұсынылады, олар мәселені анықтап, оны шешу жолдарын табуы керек. Мысалы, «A company's ethical dilemma» тақырыбында кейс ұсынуға болады, онда компания экономикалық пайда мен экологиялық жауапкершілік арасында таңдау жасауы керек. Оқушылар ситуацияны талдап, шешім қабылдаулары керек. Бұл тапсырма оқушылардың аналитикалық және шешім қабылдау дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Дебат әдісі оқушылардың сыни ойлау және аргументация дағдыларын дамытуда ерекше орын алады. Дебат барысында оқушылар өз көзқарастарын дәлелдеп, қарсыластарының аргументтерін талдауы керек. Мысалы, «Should mobile phones be banned in schools?» тақырыбында дебат ұйымдастыруға болады. Бұл тапсырма оқушылардың логикалық ойлау, дәлелдеу және қарсы дәлел келтіру, сондай-ақ сөйлеу дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Ағылшын тілі сабақтарында медиа сауаттылықты дамыту да сыни ойлаудың маңызды аспектісі болып табылады. Оқушыларға түрлі медиа ресурстарды (мақалалар, бейнероликтер, жарнама, әлеуметтік желілердегі посттар) талдауға арналған тапсырмалар беруге болады. Мысалы, «Analyze the advertisement: what techniques are used to persuade the audience?» тапсырмасы оқушыларға жарнамадағы сендіру әдістерін анықтауға және олардың тиімділігін бағалауға мүмкіндік береді.

Жобалау әдісі оқушылардың зерттеу және презентация дағдыларын дамытуда маңызды рөл атқарады. Оқушыларға белгілі бір тақырып бойынша зерттеу жүргізіп, оның нәтижелерін презентация немесе баяндама түрінде ұсынуды тапсыруға болады. Мысалы, «Cultural differences in business communication» тақырыбында жоба жасауды ұсынуға болады. Бұл жоба оқушылардың ақпарат жинау, оны талдау және жүйелеу, сондай-ақ өз зерттеулерінің нәтижелерін презентациялау дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Ағылшын тілі сабақтарында сыни ойлауды дамытуға арналған тапсырмалар мен жаттығулар оқушылардың жас ерекшеліктеріне, тілдік деңгейіне және қызығушылықтарына сәйкес болуы керек. Оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту үшін арнайы әзірленген тапсырмалар мен жаттығулар ұсынамыз.

Оқылым дағдыларын дамытуға арналған тапсырмалар: Мәтінді оқып, негізгі идеяны анықтаңыз және оны растайтын дәлелдер келтіріңіз; Мәтінді оқып, автордың көзқарасын анықтаңыз және оны өз көзқарасыңызбен салыстырыңыз; Мәтіндегі фактілер мен пікірлерді ажыратыңыз; Екі мәтінді оқып, ұсынылған ақпаратты салыстырыңыз және бағалаңыз; Мәтінде келтірілген дәлелдердің сенімділігін бағалаңыз.

Мысалы, "The impact of social media on teenagers" тақырыбында екі мақала беруге болады: біреуі әлеуметтік желілердің жасөспірімдердің психикалық денсаулығына теріс әсері туралы, екіншісі әлеуметтік желілердің білім алу мен әлеуметтік дағдыларды дамытудағы оң рөлі туралы. Оқушылар екі мәтінді де оқып, ұсынылған ақпаратты салыстыруы, автордың көзқарасын анықтауы және өз позициясын дәлелдеуі керек. Бұл тапсырма оқушылардың әртүрлі көзқарастарды қарастыру, ақпаратты сыни тұрғыдан бағалау және өз позициясын дәлелдеу дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Тыңдалым дағдыларын дамытуға арналған тапсырмалар: Аудио мәтінді тыңдап, негізгі идеяларды анықтаңыз; Подкаст немесе радио бағдарламасын тыңдап, спикердің көзқарасын анықтаңыз және оны бағалаңыз; Екі спикердің пікірін тыңдап, олардың аргументтерін салыстырыңыз; Аудио мәтінді тыңдап, фактілер мен пікірлерді ажыратыңыз; Аудио мәтіндегі манипуляция немесе сендіру әдістерін анықтаңыз.

Мысалы, TEDx презентациясын тыңдап, спикердің негізгі идеяларын анықтауды, оның аргументтерінің сенімділігін бағалауды және өз көзқарасын білдіруді ұсынуға болады. Бұл тапсырма оқушылардың ақпаратты тыңдап түсіну, оны талдау және бағалау дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Айтылым дағдыларын дамытуға арналған тапсырмалар: Белгілі бір тақырып бойынша пікірталасқа қатысыңыз; Проблеманы талдап, оны шешу жолдарын ұсыныңыз; Рөлдік ойын арқылы әртүрлі көзқарастарды білдіріңіз; Презентация жасап, сұрақтарға жауап беріңіз; Белгілі бір мәлімдемені дәлелдеңіз немесе оған қарсы шығыңыз.

Мысалы, "The role of artificial intelligence in modern education" тақырыбында пікірталас ұйымдастыруға болады, онда оқушылар жасанды интеллекттің білім беру жүйесіндегі рөлі туралы әртүрлі көзқарастарды білдіріп, оларды дәлелдейді. Бұл тапсырма оқушылардың аргументация, қарсы дәлел келтіру және сөйлеу дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Жазылым дағдыларын дамытуға арналған тапсырмалар: Эссе жазыңыз, онда белгілі бір мәселе бойынша өз көзқарасыңызды дәлелдеңіз; Мақаланы немесе баяндаманы талдап, оны сыни тұрғыдан бағалаңыз; Әртүрлі көзқарастарды көрсететін дискуссиялық мақала жазыңыз; Проблеманы талдап, оны шешу жолдарын ұсыныңыз; Белгілі бір тақырып бойынша зерттеу жүргізіп, оның нәтижелерін жазбаша түрде ұсыныңыз.

Мысалы, "Is technology making us more or less connected?" тақырыбында аргументативті эссе жазуды ұсынуға болады, онда оқушылар технологияның адамдар арасындағы қарым-қатынасқа әсері туралы өз көзқарасын дәлелдейді. Бұл тапсырма оқушылардың логикалық ойлау, аргументация және жазбаша коммуникация дағдыларын дамытуға көмектеседі.

Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту бойынша жүргізілген жұмыстың нәтижелері оң динамиканы көрсетеді. Сыни ойлау дағдыларын дамытуға бағытталған әдістерді қолдану нәтижесінде оқушылардың оқу үлгерімі орта есеппен 15-20% артты, олардың ағылшын тілін үйренуге деген мотивациясы жоғарылады, коммуникативтік дағдылары дамыды.

Сыни ойлау дағдыларының даму деңгейін анықтау үшін арнайы диагностикалық тестілеу жүргізілді, онда оқушыларға әртүрлі тапсырмалар ұсынылды: мәтіндегі фактілер мен пікірлерді ажырату, дәлелдердің сенімділігін бағалау, логикалық қателерді табу, әртүрлі көзқарастарды салыстыру. Тестілеу нәтижелері сыни ойлау технологиясын қолданатын топтарда осы дағдылардың даму деңгейі дәстүрлі оқыту әдістерін қолданатын топтармен салыстырғанда 25-30% жоғары екенін көрсетті.

Сонымен қатар, оқушылардың функционалдық сауаттылық деңгейінің артқаны байқалды, бұл PISA тапсырмалары үлгісіндегі тапсырмаларды орындау нәтижелері бойынша анықталды. Оқушылар мәтіндермен жұмыс істеу, ақпаратты талдау және бағалау, проблемаларды шешу дағдыларын көрсетті.

Оқушылардың сыни ойлау дағдыларының даму динамикасын талдау барысында ең жоғары нәтижелер проблемалық оқыту, кейс-әдіс және жобалау әдісін қолдану кезінде байқалғанын атап өткен жөн. Бұл әдістер оқушылардың өз бетінше ойлауын, шығармашылық қабілеттерін, аналитикалық және болжау дағдыларын дамытуға ықпал етті.

Оқушылардың ағылшын тілін меңгеру деңгейіне келетін болсақ, сыни ойлау дағдыларын дамыту технологиясын қолдану сөздік қорының кеңеюіне, грамматикалық дағдылардың жетілуіне, сондай-ақ айтылым, тыңдалым, оқылым және жазылым дағдыларының дамуына оң әсер етті. Оқушылар өз ойларын ағылшын тілінде еркін және сенімді жеткізе бастады, олардың сөйлеу дағдылары жақсарды.

Сыни ойлау дағдыларын дамытудың тиімділігін арттыратын факторлар анықталды: оқушылардың белсенді позициясы; мұғалімнің жетекші емес, кеңесші рөлі; оқу процесінің интерактивтілігі; оқушылардың қызығушылықтары мен қажеттіліктерін ескеру; проблемалық жағдаяттарды қолдану; ашық және сенімді атмосфера құру.

Сонымен, ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту олардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың тиімді құралы болып табылады. Сыни ойлау технологиясын, проблемалық оқытуды, кейс-әдісті, дебаттарды және жобалау әдісін қолдану оқушылардың тек тілдік құзыреттіліктерін ғана емес, сонымен қатар олардың аналитикалық, шығармашылық және коммуникативтік дағдыларын да дамытуға мүмкіндік береді.

Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту бойынша жүргізілген жұмыс нәтижелері көрсеткендей, бұл әдістеме оқу үлгерімін арттыруға, мотивацияны жоғарылатуға және оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуға оң әсер етеді. Оқушылар алған білімдерін практикалық жағдайларда қолдана білуді, әртүрлі көзқарастарды қарастыруды және бағалауды, өз ойларын дәлелдеуді және проблемаларды шешудің тиімді жолдарын табуды үйренеді.

Дегенмен, ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту бойынша жұмысты жетілдіру үшін мынадай ұсыныстар беруге болады: мұғалімдерді сыни ойлауды дамыту технологиясымен таныстыру және оларды қолдану дағдыларын қалыптастыру бойынша арнайы курстар ұйымдастыру; оқу-әдістемелік кешендерге сыни ойлауды дамытуға бағытталған тапсырмаларды енгізу; ағылшын тілі сабақтарында ақпараттық-коммуникациялық технологияларды кеңінен қолдану; пәнаралық байланыстарды күшейту, сыни ойлауды дамыту технологиясын басқа пәндермен интеграциялау; оқушылардың сыни ойлау дағдыларының даму деңгейін диагностикалау үшін критерийлер мен индикаторлар жүйесін әзірлеу.

Қорыта келгенде, ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту – олардың функционалдық сауаттылығын қалыптастырудың тиімді жолы. Бұл процесс мұғалімнен үлкен педагогикалық шеберлікті, шығармашылық көзқарасты және заманауи әдістерді қолдануды талап етеді. Сыни ойлау дағдыларын дамыту технологиясын, проблемалық оқытуды, кейс-әдісті, дебаттарды және жобалау әдісін қолдану оқушылардың тек тілдік құзыреттіліктерін ғана емес, сонымен қатар олардың аналитикалық, шығармашылық және коммуникативтік дағдыларын да дамытуға мүмкіндік береді, бұл оларға болашақта өзгеріп отыратын әлемде табысты болуға көмектеседі.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Халперн Д. Психология критического мышления. – СПб.: Питер, 2018. – 512 с.

2. Пол Р., Элдер Л. Критическое мышление: инструменты для принятия решений. – Кембридж: Фонд критического мышления, 2020. – 364 с.

3. ЮНЕСКО. Образование для всех 2000-2015: достижения и вызовы. – Париж: ЮНЕСКО, 2015. – 425 с.