АҒЫЛШЫН ТІЛІН ҮЙРЕНУДЕГІ ТІЛДІК ҚОРҚЫНЫШ (LANGUAGE ANXIETY) ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕҢУ ЖОЛДАРЫ

Карабалина Дильназ Аскаровна

karabalinadilnaz2005@gmail.com

М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің филология факультетінің студенті.

Орал, Қазақстан

Аннотация:Бұл мақалада ағылшын тілін үйренудегі тілдік қорқыныш (language anxiety) мәселесі қарастырылады. Тілдік қорқыныштың теориялық негіздері, пайда болу себептері мен салдары талданып, оның тіл меңгеру процесіне ықпалы айқындалады. Сонымен қатар, студенттердің қорқынышты жеңу жолдары – психологиялық қолдау, жағымды оқу ортасы, шағын қадамдар стратегиясы, shadowing техникасы мен рөлдік ойындар сияқты тиімді әдістер ұсынылады. Зерттеу нәтижелері тіл үйренушілер мен мұғалімдерге тілдік қорқынышты азайтып, ағылшын тілін меңгеру үдерісін жақсартуға көмектеседі.

Кілт сөздер:тілдік қорқыныш, ағылшын тілі, мотивация, психологиялық фактор, сөйлеу дағдылары, shadowing, оқу ортасы.

Кіріспе

XXI ғасырда ағылшын тілі халықаралық қатынас тілі ретінде ерекше маңызға ие болып отыр. Ғылымда, бизнесте, технологияда, мәдениетте ағылшын тілін білу – бәсекеге қабілеттіліктің маңызды көрсеткіші. Соған қарамастан, көптеген студенттер ағылшын тілін үйрену барысында бірқатар психологиялық кедергілерге тап болады. Соның ішінде ең жиі кездесетіні – тілдік қорқыныш.

Тілдік қорқыныш (language anxiety) – тіл үйренушінің жаңа тілде сөйлегенде қобалжу, қысылу, қателесуден қорқу сезімі. Бұл құбылыс тек жеке психологиялық жағдай емес, сонымен бірге тіл үйрену нәтижесіне де тікелей ықпал етеді. Ғалымдар тілдік қорқынышты елемеу тіл үйренушінің жетістігін тежейтінін, тіпті кей жағдайда тілден толық бас тартуына әкелуі мүмкін екенін атап өтеді (Horwitz, 1986). Сондықтан бұл мәселені зерттеу теориялық та, практикалық та тұрғыдан аса өзекті. Ғылыми еңбектерде тілдік қорқыныштың мәнін ашатын бірнеше теориялық негіз бар.

1. Аффективтік сүзгі гипотезасы (Krashen, 1982)

Америкалық зерттеуші Стивен Крашен тіл үйренуде «аффективтік сүзгі» (affective filter) ұғымын енгізді. Бұл теория бойынша, тіл үйренушінің эмоциялары (қорқыныш, қобалжу, сенімсіздік) ақпаратты қабылдауға тікелей әсер етеді. Егер студент қатты уайымдаса немесе өзін сенімсіз сезінсе, оның «аффективтік сүзгісі» жоғарылайды, нәтижесінде тыңдалған немесе үйренген материал санаға толық жетпей қалады. Керісінше, сенімді және еркін жағдайда тіл үйренуші жаңа білімді тез қабылдайды.

2. Коммуникативтік қорқыныш теориясы (McCroskey, 1970; Horwitz, 1986)

Коммуникативтік қорқыныш – тілдік қорқыныштың негізгі құрамдас бөлігі. Ол көпшілік алдында сөйлеу немесе әңгімеге қатысу кезінде пайда болатын қобалжу сезімі. Horwitz (1986) зерттеулерінде тіл үйренушілердің көпшілігі ағылшын тілінде еркін сөйлеуге қиналатынын, себебі олар өз акценті, грамматикалық қатесі немесе басқалардың пікірінен ұялатындығын көрсеткен. Бұл теория тіл үйренуде сенімді қарым-қатынас орнатудың маңыздылығын айқындайды.

3. Өзін-өзі бағалау теориясы (self-efficacy theory, Bandura, 1997)

Bandura ұсынған өзін-өзі тиімділік теориясына сәйкес, адамның белгілі бір әрекетті орындауға деген сенімі оның жетістікке жету деңгейін анықтайды. Тіл үйренуде өзін-өзі бағалауы төмен студент әрбір қателігін сәтсіздік деп қабылдап, сөйлеуден бас тартады. Ал өзін-өзі бағалауы жоғары студент қателікті тәжірибенің бір бөлігі ретінде қабылдап, еркін сөйлей алады.

4. Әлеуметтік бағалаудан қорқу (fear of negative evaluation)

Тілдік қорқыныштың тағы бір теориялық негізі – басқалардың сыны мен бағасынан қорқу. Бұл құбылыс әлеуметтік психологиямен байланысты. Студент топ алдында қате сөйлеуден қорқып, сөйлеуден бас тартуы мүмкін. Әсіресе көпшілік алдында сөйлеу (public speaking) жаттығулары кезінде бұл құбылыс айқын көрінеді.

5. Когнитивтік үдерістер мен тілдік қорқыныш

Психолингвистикалық тұрғыда тілдік қорқыныш жұмыс жадын (working memory) шектейді. Қатты қобалжыған студент жаңа сөздерді есте сақтай алмайды, сөйлемді құрастыру кезінде ойы үзіліп, қателіктер жиілейді. Осыған байланысты MacIntyre & Gardner (1991) тілдік қорқыныш тіл үйренушінің когнитивтік үдерістерін баяулататынын дәлелдеген.

6. Салыстырмалы лингвистикадағы түсіндірмелер

Тілдік қорқыныш тек жеке адамның психологиясымен ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-мәдени факторлармен де байланысты. Мысалы, қазақ тілін ана тілі ретінде меңгерген студент ағылшын тілінде сөйлегенде өз ойын жеткізу тәсілдерінің өзгеше екенін байқап, өзін ыңғайсыз сезінеді. Бұл мәдени айырмашылықтан туындайтын қорқыныш түріне жатады.

Тілдік қорқыныштың себептері

Тілдік қорқыныштың пайда болуына әртүрлі факторлар ықпал етеді. Ғалымдар оның себептерін ішкі (жеке тұлғалық) және сыртқы (әлеуметтік-оқыту ортасына байланысты) деп екіге бөліп қарастырады.

1. Ішкі себептер (жеке тұлғалық факторлар)

1. Өзін-өзі төмен бағалау (low self-esteem).

Студент өз қабілетін төмен бағалап, басқалардан әлсіз сезінсе, тілдік қорқыныш артады. Әсіресе мықты студенттері бар топта өзін салыстыру жиі кездеседі.

2. Қателесуден қорқу.

Тіл үйренушілердің басым бөлігі грамматикалық немесе фонетикалық қателік жасаса, оны басқалар күлкі етеді деп ойлайды. Бұл қорқыныш сөйлеуден мүлде бас тартуға әкелуі мүмкін.

3. Жеке тұлғалық ерекшеліктер.

Інтроверт адамдар жаңа тілде сөйлегенде көп қиналады, өйткені олар үшін көпшілік алдында сөйлеу – үлкен стресс. Экстраверт студенттер керісінше жеңіл бейімделуі мүмкін.

4. Мотивацияның төмендігі.

Тілді үйренуге деген нақты мақсат болмағанда немесе қызығушылық азайғанда қорқыныш деңгейі күшейеді.

5. Жаңа тілдің фонетикалық және грамматикалық күрделілігі.

Мысалы, қазақ тілді студент ағылшын тіліндегі «th» дыбысын дұрыс айта алмаса, өзін ыңғайсыз сезінеді.

2. Сыртқы себептер (әлеуметтік және оқу ортасы)

1. Мұғалімнің қатаң немесе сыншыл көзқарасы.

Егер мұғалім үнемі қатесін бетке басып, қолдау көрсетпесе, студент өзін сенімсіз сезінеді. Young (1991) зерттеулерінде мұғалімнің қатаң әдісі тілдік қорқынышты күшейтетіні анықталған.

2. Топтық ортадағы бәсекелестік.

Студенттер бір-бірімен салыстырылып, бағаланса, бұл олардың қорқынышын арттырады.

3. Емтихан мен тестілеу жүйесі.

Бағалау алдындағы қысым да қорқыныш тудырады. Студент қате жасасам, төмен баға аламын деп уайымдайды.

4. Тілдік ортаның жеткіліксіздігі.

Шынайы ағылшын тілдік орта болмаған жағдайда, студент жаттықпайды да, сөйлеуге сенімсіз болады. Ал шынайы ортаға тап болғанда, дайын еместігінен қатты қобалжиды.

5. Мәдени айырмашылықтар.

Әр елдің қарым-қатынас мәдениеті өзгеше. Мысалы, қазақ мәдениетінде үлкеннің алдында қате сөйлеуден ұялу сезімі күшті. Ал ағылшын тіліндегі еркін пікірталасқа бейімделу уақыт алады.

6. Қолдаудың болмауы.

Құрдастары немесе отбасы тарапынан қолдау көрмеген студент тілді үйрену процесінде жалғыздықты сезінеді.

3. Психологиялық-физиологиялық факторлар

• Стресс пен қобалжу деңгейі жоғары болуы. Кейбір студенттердің табиғи түрде мазасыздануға бейімділігі жоғары.

• Жады мен зейін ерекшеліктері. Қобалжу жұмыс жадын шектеп, ойды толық жеткізуге кедергі келтіреді (MacIntyre & Gardner, 1991).

• Алдыңғы сәтсіз тәжірибе. Бұрынғы тіл үйренудегі қиындықтар, нашар баға немесе келеке есту жаңа ортада да қорқыныш тудырады.

Тілдік қорқынышты жеңу жолдары

Тілдік қорқынышты жеңу – тек студенттің жеке еңбегі ғана емес, сонымен қатар мұғалімнің әдістемелік қолдауы мен оқу ортасының ықпалына байланысты күрделі процесс. Бұл мәселені шешу жолдары психология, педагогика және әдістеме ғылымдарында жан-жақты қарастырылады.

1. Психологиялық қолдау және өзін-өзі ынталандыру

Қателіктен қорықпау мәдениетін қалыптастыру.

Тіл үйрену процесінде қателік жасау – заңды құбылыс. Horwitz (1986) зерттеулерінде студенттердің көпшілігі «қателесемін» деген ойдан қысымға түсетіні айтылған. Сондықтан оқытушы да, студенттің өзі де қателікті үйренудің бір бөлігі ретінде қабылдауы тиіс.

Өзін-өзі ынталандыру (self-motivation).

Студент кіші жетістіктерін бағалап, өз-өзіне оң көзқарас қалыптастыруы керек. Мысалы, күн сайын 5 жаңа сөз үйрену немесе қысқа диалог құру – үлкен нәтижеге бастайтын кіші қадамдар.

2. Жағымды оқу ортасын құру

Мұғалімнің қолдау көрсетуі.

Young (1991) зерттеуінде айтылғандай, мұғалімнің жылы шырайлы қарым-қатынасы студенттің қорқынышын төмендетеді. Мұғалім студенттің ойын бөлмей тыңдап, қатесін жұмсақ түзеткені дұрыс.

Қолдау атмосферасы бар топтық жұмыс.

Жұптық немесе топтық жаттығулар студентті қысымсыз сөйлеуге үйретеді. Мысалы, пікірталас, рөлдік ойын, топтық жоба – студенттің еркіндігін арттырады.

3. Шағын қадамдар стратегиясы

Қарапайымнан күрделіге көшу.

Алдымен қысқа сөйлемдер айту, қарапайым диалог жүргізу – сенімділікті арттырады. Кейін біртіндеп күрделі тақырыптарға өту қорқынышты азайтады.

Step-by-step әдісі.

Мысалы, алдымен тыңдалымнан кейін бір сөзді қайталау → кейін қысқа сөйлем айту → содан соң өз ойын еркін жеткізу. Бұл жүйелілік студенттің сенімін біртіндеп қалыптастырады.

4. Арнайы әдістемелік тәсілдерді қолдану

Shadowing техникасы.

Студент тыңдаған мәтінді бірден қайталап айтса, ол дұрыс дыбыстауды, интонацияны және сөйлеу ырғағын меңгереді. Бұл әдіс қорқынышты азайтып, сөйлеуге сенімділік береді.

Рөлдік ойындар.

Шынайы өмірдегі жағдайларды (дүкенде, әуежайда, әңгімелесуде) ойнап көру – студентті тілдік ортаға бейімдейді. Бұл жаттығулар ойын түрінде өтетіндіктен, қорқыныш сезімін төмендетеді.

Импровизациялық сөйлеу.

Студентке дайындалмай сөйлеу тапсырмаларын беру (мысалы, бір минут бойы сүйікті фильмі туралы айту) еркіндікті қалыптастырады.

5. Жаңа технологияларды пайдалану

Онлайн платформалар мен қосымшалар.

Duolingo, HelloTalk, Tandem сияқты мобильді қосымшаларда студент тілдік ортада қателесуден қорықпай жаттыға алады, өйткені онлайн қарым-қатынас тікелей сыни баға бермейді.

Видеочат пен аудио жаттығулар.

Zoom, WhatsApp, Telegram платформаларындағы тілдік клубтар студентке халықаралық ортада еркін сөйлеуге мүмкіндік береді.

6. Тыныс алу және релаксация әдістері

Психологтар тілдік қорқынышты физиологиялық деңгейде де азайтуға кеңес береді. Сөйлеу алдында терең тыныс алу, қысқа медитация жасау немесе «positive self-talk» (өзін-өзі сендіру сөздері) әдісін қолдану студенттің қобалжуын төмендетеді.

7. Қолдау тобы мен тілдік серіктестік

Language partner.

Студент бір тілдік серіктеспен (peer) бірге үнемі сөйлесіп жаттықса, қорқынышы азаяды. Құрдастар арасындағы қолдау сенімді арттырады.

Тілдік клубтар.

Ағылшын тілінде пікір алмасу клубтары, дебат үйірмелері, book club сияқты іс-шаралар студенттің тілдік ортаға табиғи енуіне мүмкіндік береді.

8. Оқытушының рөлі

• Қателерді «жазалау» емес, «түзету құралы» ретінде қабылдату.

• Әр студентке жеке қолдау көрсету (individual approach).

• Сабақта ойын, ән, бейнематериалдарды қолдану арқылы тілдік ортаны қызықты етіп құру.

• Бағалау кезінде тек нәтижеге емес, студенттің талпынысына да мән беру.

Қорытынды

Ағылшын тілін меңгеру барысында тілдік қорқыныш (language anxiety) – тіл үйренушілердің жетістігіне тікелей әсер ететін маңызды психологиялық құбылыс екені айқындалды. Зерттеу нәтижелері көрсеткендей, тілдік қорқыныштың пайда болуына әртүрлі факторлар ықпал етеді: студенттің өзін-өзі бағалауы, қателесуден қорқуы, мотивация деңгейі сияқты ішкі себептер; мұғалімнің қарым-қатынасы, топтағы атмосфера, бағалау жүйесі, мәдени айырмашылықтар секілді сыртқы себептер; сонымен қатар стресс, жоғары мазасыздық, алдыңғы сәтсіз тәжірибе сияқты психологиялық-физиологиялық себептер.

Бұл факторлар студенттің тіл үйрену процесіне кері әсерін тигізіп, сөйлеуден қашуына, сөздік қорының баяу дамуына, тыңдалымды толық түсінбеуіне, тіпті мотивацияның төмендеуіне алып келуі мүмкін. Сондықтан тілдік қорқынышты елемеу – тіл үйрену сапасын төмендетіп қана қоймай, студенттің тұлғалық дамуына да кедергі келтіреді.

Мақалада тілдік қорқынышты жеңудің түрлі жолдары қарастырылды. Оның ішінде психологиялық қолдау көрсету, қателікті үйренудің табиғи бөлігі ретінде қабылдау, жағымды оқу ортасын құру, шағын қадамдар стратегиясын қолдану, shadowing техникасы мен рөлдік ойындар сияқты әдістерді пайдалану маңызды рөл атқарады. Сонымен қатар, заманауи технологиялар, тілдік серіктестік пен клубтар студенттің еркін сөйлеуіне мүмкіндік береді.

Жалпы алғанда, тілдік қорқынышты азайту – студенттің, мұғалімнің және оқу ортасының бірлескен еңбегін талап ететін кешенді процесс. Бұл құбылысты жеңу тіл үйренушінің ағылшын тілінде еркін сөйлеп, халықаралық деңгейде бәсекеге қабілетті маман болуына жол ашады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қайдар, Ә. Т. (2016). Тіл және этномәдениет. Алматы: Арда.

2. Әмірова, Ж. С. (2017). Аударматанудың теориялық мәселелері. Астана: Елорда.

3. Horwitz, E. K., & Young, D. J. (1991). Language Anxiety: From Theory and Research to Classroom Implications. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall.

4. Krashen, S. (1982). Principles and Practice in Second Language Acquisition. Oxford: Pergamon Press.

5. Gardner, R. C. (1985). Social Psychology and Second Language Learning: The Role of Attitudes and Motivation. London: Edward Arnold.

6. Dörnyei, Z. (2005). The Psychology of the Language Learner: Individual Differences in Second Language Acquisition. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.