Әл-Фарабидың математикалық ғылыми көзқарастары

Қазақстан Білім және ғылым министрлігі

Қаратау орта мектебі

Турганова Гульнар Мирзашовна

“Әл-Фарабидың математикалық ғылыми көзқарастары”

Адамзат ақыл-ойы талай ғажайыптарды ойлап тауып жатыр ғой. Алда да небір ғаламат жаңалық ашылар. Бәрібір ең ұлы жаңалық - жазу. Одан асқан жаңалық болған емес. Жазудың ойлап табылуы мәңгіліктің біржола мойындалуы. Шын мәнінде ғылым, дін, мәдениет жазудың арқасында пайда болды. Осы арқылы өткен ұрпақтардың құндылықтарымен сусындады, кемелденді деп,- Әбіш Кекілбаев айтқандай өз алдына үлкен мақсатқа қоя білген, соған жету үшін талпынған және де сол жолда тер төгіп еңбек еткен адам ең үлкен адам.

Осы орайда мен Әбу-Насыр Әл-Фараби туралы айтқым келеді. Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950) ірі сауда орны, мәдениет орталығы Отырар қаласында туылған, сонда білім алған. Кейін Бағдад (Сирия) қаласында ұстаз болып, сонда жерленген. Ол өзінің даналығымен жастайынан зерек, алғыр, сөзге шашен, тапқырлығымен көзге түседі. Жас кезінен араб, парсы, қытай, грек т.б тілдерді толық меңгерген, сонымен қатар өзінің білімге құштарлығының арқасында жетпіске жуық тіл білген. Әл-Фараби астрономия, астрология, математика, логика, музыка, медицина, табиғат ғылымдары, социология, лингвистика, поэзия-риторика, философия, педагогика ғылымдары бойынша 100-ден аса ғылыми еңбек жазған.

Әл Фарабидың есеп,математика ғылымдарына жеке арналған ірі еңбегі жоқ.Бірақ ол өзінің барлық ғылым еңбектерінде ылғи да математикалық әдістерді қосып отырған. Тіпті музыкалық музыкалық ноталардағы дыбыс өлшемдері түгелдей математикалық принциппен құрылған. Сонымен қатар оның геометриялық ұғымдарды физикалық негізде түсінудің қажет екеніне арналған “ Евклидтің бірінші және бесінші кітаптарының қиын кіріспелеріне түсіндірме” деген еңбегі де бар. Тегінде Фараби өте қысқа, терең мазмұнды етіп жазуды сүйетін адам болуы мүмкін. Оның кейбір тамаша еңбектері- рисалары бірнеше беттен ғана тұрады. Бірақ соның ішінде мазмұны бірнеше томдық кітап жазуға тұрарлық еңбектері өте көп. Фарабидің геометрия туралы рисаларындағы ойы соншама терең жар.Атақты астроном-математик ақын Омар Хайям осы идеяны әрі қарай дамытқан, Омардың Фараби еңбектерңн көп пайдаланғалы тарихтан белгілі. Фарабидың астрономия мен философия-логика жөніндегі еңбектері негізінде математикалық қисынға сүйенеді. Мысалы, оның “Өлшем”, “Кеңістік”, “Уақыт” деген тәрізді еңбектері математикалық принциптен пайда болған. Аристотель мен Платон арасындағы айырма туралы оларды жақындату туралы да осы математикалық жолдың негізін түсіндіруге арналған. [1]

Фарабидің пікірінше математика адамның білімін тереңдете түседі, әрі басқа ғылым салаларының дамуына тікелей әсерін тигізеді. Ол мағлұматтар ғұламаның «Алмагестке қосымша кітабы» атты еңбектерінде баяндалған.

Ежелгі грек математиктері дөңгелек шеңберінде 360, диаметрінде 120 бөлік бар деген бастапқы ұғымды басшылыққа алып, осылар арқылы хорданың ұзындығын табу мәселесін шешкен, былайша айтқанда, олар тригонометриялық бір – ақ функциясы – бұрыштың хордасын табуды көздеген. Олардан кейін шыққан Индия математиктері хорданы – синус пен косинус сызықтарымен айырбастап, бұл салада біраз ілгері кетеді.

Әл-Фараби сфералық тригонометрия саласы бойынша да үлкен маман болған. Мұнда жазықтық геометриясындағы түзулер орнына шар шеті, яғни сферадағы үлкен дөңгелек шеңберлерінің доғалары алынады да, жазық үшбұрыштар орнына сфералық үшбұрыштар қарастырылады.

Фараби өзінің тригонометриялық методтарын астрономия мәселелерін шешуге тиімді пайдаланады, ол Шығыста математикалық астрономияны дамытушылардың бірі болды.

Фарабидің анықтауы бойынша логика- ойлаудың заңдары мен ережелері туралы ғылым. Осы ғылымның арқасында адам өзінің ойын анық та айқын, жүйелі түрге келтіреді, ойлау, ой қорыту, талқылау барысында логикалық қателер жіберуден аулақ болады. Ұлы ойшылдың логика мен грамматикадағы ортақ моменттері мен айырмашылықтары жөніндегі пікірлері аса құнды. Әл-Фараби логиканы ойлаудың грамматикасы ретінде қарастыра келіп, логика ұғымдары мен категориялары бүкіл адам баласына ортақ екенін айтты. Ол логика ұғымдары мен категорияларын тіл арқылы өрнектеу мүмкіндіктеріне қатысты талдайды, білімнің түрлеріне сипаттама береді. [2]

Ғұлама кез – келген дөңгелекке іштей сызылған жазық үшбұрыш үшін синустар теоремасына балама мынадай лемманы тұжырымдайды:”Егер бұрыштары белгілі болса, онда олардың қабырғаларының қатынасы да анықталады. Егер бұрыштар дөңгелекке іштей сызылса және әрбір бұрыштың доғасы мәлім болса, онда ол – сәйкес хорданың диаметрге қатынасындай, мұнда егер бұрыш тік болса, онда оның хордасы – диаметрге тең”. Сондықтан егер бұрыштардың біреуі немесе басқа қабырғасы мен оның тік бұрыштың хордасына қатынасы белгілі болса, онда басқа бұрыш тірелетін доғаны табуға жеткілікті болады; мұнан кейін берілетін доғаны жарты дөңгелекке дейін толықтыратын қалдық доға және үшінші қабырға болып табылатын оның хордасы табылады.». [3]

Қорыта келе, Әлемнің “екінші ұстазы” атанған Әбу-Насыр әл-Фараби білімінің биік екендігін , рухани әлемінің ұшар биігіне жеткендігін осыншама еңбектерінен байқауға болады.  Расында да Әл-Фараби қазақ халқының ғана емес, жалпы барша адамзатқа ортақ тұлға, ортақ мақтанышымыз. Қазіргі уақытта Әл-Фараби ойларының өзектілігі қайтадан арта түсуде. Әл-Фарабидің мұрасы ғылымның әр түрлі саласына қатысты еңбектерден тұрады. Сондықтан да ол – әлемдік деңгейдегі философ, ойшыл.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.А.Машанов. Әбунасыр Әл-Фараби, Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ұалымдары ( IX-XIX ғасырлары). Құрастырған: Б-Алматы,1964. 46-48 бет [1]

2.Қозғамбаева Г.Б. Фараб және фарабтық ғұлама туралы зерттеулерден Ғұлама. Ойшыл. Ұстаз. Әл-Фарабидің 1130 жылдығына арналған 2001 жылдың қазан айының 12 жұлдызында Отырарда өткізілген Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары,-Алматы: Қазақпарат, 2001. [2]

3. www.znanio.ru сайты. [3]