Алаш қозғалысының тарихы және идеялары

Кіріспе

ХХ ғасырдың басы қазақ халқы үшін аса күрделі әрі шешуші кезең болды. Ресей империясының отарлау саясаты күшейіп, қазақ даласына қоныс аударушылардың жаппай келуі жер мәселесін ушықтырды. Қазақ халқы өзінің дәстүрлі шаруашылығынан айырылып, әлеуметтік теңсіздік арта түсті. Осындай тарихи жағдайда ұлттық зиялы қауым халықтың тағдырына алаңдап, азаттық жолындағы күресті бастап кетті. Олар кейіннен тарихта «Алаш қозғалысы» деген атпен белгілі болған саяси ұйымның негізін қалады. Алаш қозғалысы – қазақ халқының ұлттық санасының жаңғыруы мен тәуелсіздікке ұмтылысының жарқын айғағы.

Негізгі бөлім

Алаш қозғалысының қалыптасуы

Алаш қозғалысының бастауында қазақтың біртуар азаматтары тұрды. Олардың қатарында Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Жақып Ақбаев, Мұстафа Шоқай, Халел және Жаһанша Досмұхамедұлы, Мағжан Жұмабаев секілді ұлт қайраткерлері болды. Олар Ресейдің саяси өміріндегі өзгерістерді жіті қадағалап, қазақ қоғамының жағдайын жақсарту үшін ағартушылық, саяси күрес, баспасөз ісіне белсене араласты.

1905 жылғы бірінші орыс революциясы кезінде қазақ зиялылары петициялар ұйымдастырып, халықтың жер, тіл, дін, білім мәселелерін көтерді. Сол жылдары жазылған «Қарқаралы петициясы» қазақ халқының мүддесін қорғаған алғашқы саяси құжаттардың бірі болды.

Алаш партиясының құрылуы

1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Ресейде жаңа саяси мүмкіндіктер туды. Қазақ зиялылары осы тарихи сәтті пайдаланып, өздерінің ұлттық саяси партиясын құрды. Бұл партия «Алаш» деп аталды. Алаш партиясының бағдарламасында қазақ халқының теңдігі, автономия құру, жерді халыққа қайтару, білім беруді дамыту, демократиялық қоғам орнату мәселелері қамтылды.

Алаш партиясы халықты демократиялық жолмен басқаруды көздеді. Бағдарламада «Жер халыққа тиесілі болуы керек», «Әр ұлт өз тілінде білім алуы тиіс», «Дін мемлекеттен бөлек болуы тиіс» деген сияқты заманы үшін озық идеялар көтерілді.

Алашорда үкіметі

1917 жылдың желтоқсанында Орынборда өткен ІІ Жалпықазақ құрылтайында Алаш автономиясы жарияланып, оның үкіметі – Алашорда құрылды. Төрағасы болып Әлихан Бөкейхан сайланды. Алашорда үкіметінің негізгі мақсаты қазақ халқының дербес мемлекетін құру, елді азаматтық соғыстың ауыртпалығынан сақтау болды.

Алашорда өзінің қысқа ғұмырында ұлттық әскер жасақтап, білім беру ісін жолға қоюға, ұлттық баспасөзді дамытуға, заң шығару ісін қалыптастыруға талпынды. Бірақ тарихи жағдайларға байланысты Алаш автономиясы ұзақ өмір сүре алмады. Азамат соғысы жылдарында Алаш зиялылары амалсыздан кеңес өкіметімен келісімге келуге мәжбүр болды.

Алаш қозғалысының идеялары

Алаш қозғалысының басты идеялары мыналар еді:

-Қазақ халқының ұлттық мемлекетін құру

-Жерді халық игілігіне беру және жер мәселесін әділ шешу

-Ұлттық әскер құру және елдің қауіпсіздігін қамтамасыз ету

-Білім мен ғылымды дамыту, мектептер ашу, ана тілін сақтау

-Демократиялық қоғам орнатып, халыққа еркіндік беру

-Дінді мемлекеттен бөліп, зайырлы жүйе орнату

Бұл идеялар ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамы үшін аса маңызды болды. Алаш қайраткерлері тек саяси емес, мәдени және рухани тұрғыдан да халықты өркениетті мемлекеттер қатарына қосуды көздеді.

Алаш зиялыларының тарихи рөлі

Алаш қозғалысы қазақ халқының тарихында ұлттық жаңғыру дәуірін бастады. Оның жетекшілері өз өмірлерін халыққа арнап, тәуелсіздік жолында күресті. Кеңес дәуірінде олардың көпшілігі қуғын-сүргінге ұшырап, атылып немесе түрмеге қамалды. Дегенмен олардың идеялары халық жадында сақталып, тәуелсіз Қазақстанның рухани негізіне айналды.

Қорытынды

Алаш қозғалысы – қазақ халқының азаттық пен тәуелсіздікке ұмтылысының ең жарқын беттерінің бірі. Оның жетекшілері қазақ халқының болашағы үшін күресіп, ұлттық мемлекеттіліктің негізін қалады. Алаш идеялары – бүгінгі Қазақстан үшін де аса маңызды. Ол – әділетті қоғам құру, ұлттық мәдениет пен тілді сақтау, білім мен ғылымды дамыту сияқты құндылықтарды дәріптейді.

Бүгінгі тәуелсіз Қазақстан – Алаш ардақтылары армандаған мемлекеттің жалғасы. Сондықтан олардың тарихи мұрасын зерттеу, бағалау және кейінгі ұрпаққа жеткізу – әрбір қазақстандықтың парызы.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Қойгелдиев М. «Алаш қозғалысы». – Алматы: Санат, 1995.

2. Нұрпейісов К. «Алаш һәм Алашорда». – Алматы, 1995.

3. Бөкейхан Ә. Таңдамалы шығармалар. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995.

4. Байтұрсынұлы А. «Қазақ» газеті мақалалары. – Алматы, 2009.

5. Дулатұлы М. «Оян, қазақ!». – Қазан, 1909.