«Алтын қақпа» лингвистикалық ойыны

Мақсаты:

• Қазақ тілінің қоғамдағы мәртебесін көтеру, мұғалімдер арасында мемлекеттік тілдің маңызын кеңінен насихаттау;

• Ұстаздардың тілге деген құрметін, сүйіспеншілігін арттыру;

• Туған тіліміздің байлығын, көркемдігін таныту арқылы қатысушылардың тіл мәдениетін жетілдіру;

• Мұғалімдердің шығармашылық қабілетін дамыту, ой-өрісін кеңейту, сөйлеу мәдениетін шыңдау;

• Тілдің дамуына үлес қосатын ұстаздарды ынталандыру, жас буынға үлгі ету.

Қатысушылар:

• Мұғалімдерден құралған 2 топ.

Құрылымы:

1. Тас қақпа – Тұрақты тіркестер

2. Күміс қақпа – Диалект сөздер

3. Алтын қақпа – Көнерген (архаизм) сөздер

Жүргізуші: Құрметті ұстаздар, қадірлі қонақтар және сайысқа қатысушылар! Сақтасаң өз ұлтыңның салтын сақта, жарқыра тіл қазына –«Алтын қақпа».

Бүгін біз бабалар аманатын арқалаған, халықтың рухы мен жаны – қазақ тіліне арналған сайысымызды бастамақпыз.

Тіл – халқымыздың қазынасы, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан баға жетпес мұра. Қазақтың әрбір сөзі – тарих, әрбір нақылы – ғибрат, әрбір жыры – жүректің сыры.

Осы сайыс арқылы біз тек білімімізді ғана сынап қоймай, тілімізді құрметтеуді, сөздің қадірін білуді, ұлттық құндылықтарды дәріптеуді мақсат етеміз.

Ендеше, баршаңызға сәттілік тілей отырып, “Тілім барда – мен бармын!” деген ұстаныммен сайысымызды бастауға рұқсат етіңіздер!

I. Тас қақпа – Тұрақты тіркестердің мағынасын ашу (8 тапсырма)

Тапсырма: Берілген тұрақты тіркестің дұрыс мағынасын табыңыз.

1. «Тасыр мінез»

• A) Жеңілтек, ойнақы

• B) Өжет, қатал мінез ✅

• C) Сабырлы

• D) Қорқақ

Махамбет (М.Өтемісұлы өлеңдері)

• Мінезі: қайсар, өжет, ешкімнен қорықпайтын, ханға қарсы шыққан.

• Мысал:
  «Мен, мен едім, мен едім,
  Мен Нарында жүргенде,
  Еңіреп жүрген ер едім» – деген жолдарынан батырдың тасыр мінезі айқын аңғарылады.

2. «Аузын ашып, көзін жұмды»

• A) Таң қалу ✅

• B) Қорқу

• C) Ұйықтау

• D) Қуану

М.Әуезов «Абай жолы» романында Абайдың өлеңін тыңдаған ауыл адамдарының күйін сипаттағанда:
«Абайдың жаңа өлеңін естіген жұрт аузын ашып, көзін жұмып, қыбырсыз қалды» – деп берілген

3. «Жүрегіне мұз түсті»

• A) Ашуланды

• B) Үмітсізденді, қатты мұңайды ✅

• C) Қуанды

• D) Қорықты

Ғ. Мүсірепов «Ұлпан»

«Ұлпанға осы сөзді айтқанда жүрегіне мұз түсті, ол өзін ұстай алмай қалды».

4. «Аттың жалы, түйенің қомы» тіркесі нені білдіреді?
   А) Қиындықсыз
   Б) Жол азабы ✅
   В) Жеңілдік
   Г) Бос уақыт

І. Есенберлин, «Көшпенділер»

«Аттың жалы, түйенің қомында өткен ата-бабаларымыздың ерлігі мен өрлігі ұрпаққа мұра болып қалды»

II. Күміс қақпа – Диалект сөздердің мағынасын ашу (8 тапсырма)

Тапсырма: Берілген диалект сөз қай өңірде айтылады және мағынасы қандай?

1. «Шәркей» (Шығыс Қазақстан, Жетісу аймағында)

• A) Тостаған

• B) Шалбар

• C) Аяқ киім ✅

• D) Шелек

«Шәркей» – жеңіл, көбіне киізден, матадан тігілген, етік пен кебістің аралығындай аяқ киім. Б. Майлиннің әңгімелерінде ауыл тұрмысына байланысты: «Кәрі әжесінің шәркейі тозып, жамаудан көз ашпайтын» – деп қолданылады.

2. «Бөртпе» (Жетісу)

• A) Тағам түрі ✅ (еттен жасалады)

• B) Жеміс

• C) Қамшы

• D) Киім

«Бөртпе» – етке немесе бидай, тарыға көбірек су құйып, қайнатып жасалатын ас. С. Көбеев шығармаларында: «Қыстың күні қазаннан бөртпе ас ішіп, қызу әңгіме айтатын әдет бар еді».

3. «Жөкей» (Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Қостанай жақта)

• A) Сырт киім ✅

• B) Тақия

• C) Шалбар

• D) Етік

«Жөкей» сөзі жеңіл-желпі киім, жадағай шапан, жұқа сырт киім деген мағынада қолданылады. Аймақтық жазушылардың әңгімелерінде ауыл тұрмысына қатысты суреттеулерде кездеседі. Мысалы: «Жыртық жөкейін иығына іле сала, тысқа жүгіріп шықты».

4. «Шүңкебай» (Солтүстік пен Шығыс өңірлерінде)

• A) Қар еріген жердегі ойық

• B) Тағам

• C) Құрал-жабдық

• D) Ұқыпсыз, салақ✅

«Ескі-құсқыны, қоқысты жинай беретін, ұсқыны ретсіз кісі» деген мағынада да қолданылады. «Жөнді киім кимей, жамау-жасқаумен жүрген шүңкебай болыпты».

5. «Желек» (Оңтүстік Қазақстан, Жетісу өңірінде)

• A) Қыздардың бас киімі ✅

• B) Қамшы

• C) Шалбар

• D) Сырға

«Желек» сөзі орамал, жаулық, шәлі деген мағынада қолданылады. Мысалы, «Желегіңді алып шық» – «орамалыңды алып шық».

6. «Құман» (Оңтүстік)

• A) Су құятын ыдыс ✅

• B) Кесе

• C) Торсық

• D) Астау

Б. Майлин әңгімелерінде: «Құманды көтеріп кірген кемпір су әкелгенін білдірді». Су құятын, су құйып қоятын ыдыс.

7. «Малма» сөзі Оңтүстік пен Жетісу өңірі
А) Шылапшын
В) Тағам ✅
C) Емдік шөп
D) Киім

«Малма» – сорпаға немесе көжеге туралған нан. «Ауыл адамдары ет асып, үстіне нан салып, малма жасап жеді». «Ауыл адамдары ет асып, үстіне нан салып, малма жасап жеді».

8. «Тебін» сөзі /Жамбыл облысы/

А. Балықтың түрі

B.Құралдың түрі

C.Ағаштың түрі

D.Қар астынан шөп жеу ✅

Малға арналған шөптің бір түрі – әсіресе қыста қар астынан табылған шөп.

III. Алтын қақпа – Көнерген (архаизм) сөздердің мағынасын ашу (8 тапсырма)

Тапсырма: Берілген көнерген сөздің мағынасын табыңыз.

1. Бөде үй

Қызға тіккен үй

Жылқышыға тіккен үй

Қойшының үйі

Кедейдің лашығы

2. Анда

Барлаушы

Ондатр тектес аң

Жанқияр дос

Әскербасы

3. Ақалақшы

Егінші

Қайыршы

Керуен басшысы

Тышқан

4. Дақы

Жабайы сиыр

Қалың сырт киім

Өкшелі етік

Тағы жылқы

«Алтын сандық » бөлімі

«Дудыға» сөзі

Дудыға — сілкіп ойналатын дәстүрлі саз аспабы. Әу баста бұл аспапты әскербасылар мен батырлар жорық кезінде ұстайтын болған. Бұл туралы ауыз әдебиеті үлгілеріндегі:

Дудыға қагып, сырнайын тартып...немесе; Дудыға сілкіп қағайын, Дұшпанға ойран салайын, — деп келетін жыр жолдарынан аңғарылады.

Қорытынды:

Әр бөлімнен ұпай жинай отырып, ең көп ұпай жинаған команда жеңімпаз атанады.

Құрметті ұстаздар, қадірлі қонақтар, сайысқа қатысушылар!
Бүгінгі тілімізге арналған сайысымыз өз мәресіне жетті.

Ендеше, осымен тілімізді ұлықтауға арналған сайысымызды жабық деп жариялаймыз.
Келесі кездескенше аман-сау болыңыздар!