Аңшылық жайлы мәлімет

Ұлттық аңшылықтың түрлері

Аңшылық, бұрын қазақстан даласындағы аңға шығу осылай аталды. Аңшылық кәсібінің ерекшелігі дала табиғатының ерекшелігімен байланысты болды. Дала  аңшыларына  үлкен кәсіби мүдде тударытан әртүрлі жануарларды қамтиды. Негізгі аңшылық  кәсіп  Қазақстанның шығысында және оңтүстік-шығысында шоғырланған. Жануарларды аулаудың мақсаты әр алуан болуы мүмкін. Тамақтану, терісін, жүнін және мүйізін алу үшін.

Қоршап аң аулау кеңінен таралды. Бұндай аң аулаудың мақсаты олжа табу ғана емес, сонымен қатар біріктірген ұйымшыл функцияны атқарды.

Бүгінгі күні ең танымалы және кеңінен тарағаны салттық аң аулау саятшылық болып табылады. Саятшылық – аңшы құстармен аң аулау. Саятшылық кезінде бүркіттер, қаршығалар және сұңқарлар, ақсұңқарлар, лашындар секілді алуан түрлері қолданылды. Аңшы құстармен аң аулау кәсіби мағынаға ие. Бұрын ол өзіндік қабаттарға қол жетімді болды, себебі тез және күшті көмекші бағасы айтарлықтай жоғары болды.

Аулау, күту, үйрету батылдықты, күшті және ұзақ ынталы жұмысты қажет ететінсабақ болды. Үйретумен тек қана біліктілігі бар артта келе жатқан мамандар айналысты. Осылайша аулау ісіндегі білімпаздардың жалпы династиясы құрылды.

Бүркітшіні оқыту және тәрбиелеу оңай болмады. Оларды тәрбиелеу 7-10 жастан басталды. Алғашында бала құсты күтеді, оған үйренуге мүмкіндік береді. Әдеттегідей қаршыға секілді кікентай құстарды күтеді, ал 14-15 жасқа келгенде балаға бүркітті сеніп тапсыратын болған. Құс адамға оңай үйренбейді, ең қиыны оны тануы қиынға соғады. Құс адамды тануы үшін олар үш тәулік бірге болуы тиіс. Мінез-құлық күресі орын алады. Бүркітші мінез көрсете отырып құсқа ұйықтауға мүмкіндік бермейді және өзі де ұйықтамайды. Адам құстың алдында осалдық танытпауға тиіс. Тек қана төртінші тәулікте адам құстың сеніміне кіруі тиіс. Ол онымен бітпейді, құсты аңшы командасына үйрету үшін тағы да кемінде тоғыз ай керек.

Аңшылықта басым үлес бүркітке тиесілі болды. Оларды: түлкі, қасқыр, тұяқтылардың кейбір түрлері секілді ірі олжа үшін пайдаланды. Одан кейін танымал ретінде аңшылықта қаршығалар пайдаланылды. Қаршығалардың олжасы қырғауыл, үйрек және қаз болды. Сұңқарлар қаршығалармен бірдей қолданылды.

Аңшылық маусымы жалпы жыл сайын болды. Ал ең тартымдысы қыркүйектің аяғы мен ақпанның бас кезі болды. Бұл кезеңде аң аулау жүргізілген жануарлардың терісі өте сапалы, құны жоғары болды.

Аң аулауға шыққан кезде көмекші ретінде сенімді, төзімді ат пайдаланылды. Аулау құсы әрқашанда иесінің қолында болды. Олжаға ие болу үшін оның тұмағасын шешіп, жоғары қарай лақтырған.

Тазы – ұлттық далада аң аулаудың тағы бір түрі. Бұл жерде мейірімді және сенімді жолдас – бетпақ төбет болды. Олардың тұқымы тез қимлымен және төзімділігімен ерекшеленді, сондықтан оларды аңшылық процессінде пайдаланды.

Бетпақтармен аңға шығу негізінен қоянға, түлкіге, борсыққа, суырға, қасқырға пайдаланылды. Олар шексіз күзде және қыста қолданылды. Қолданудың әртүрлі әдістер болған, олар сенімді төбеттер, қоршау, ашық қора, мініске үйрету.

Одан кейінгі кең тарағаны қақпанмен аң аулау. Аңшылықтың бұл түрі ауылдағы тұрғындардың арасында «қақпан» ретінде кеңінен тараған. Әртүрлі қолдану әдістері тұзақ құру, өзіндік сондай-ақ сериялық өндірістер болған. Аулау негізінен ірі қыр құсына, негізінен аюға, жолбарысқа қолданылды, негізінен 18-19 ғасырларда кездесті.

Бүгінгі күні қазіргі заманғы дамыған қоғамда аң аулап азыққа қол жеткізудің қажеттілігі жоқ. Ал, демалу, көңіл көтеру және өзін көрсету үшін аң аулауға деген тілек гендік деңгейде қалған. Фаунаны қорғау үшін мемлекет жануарларды атуға шектеу қоятын, олардың кейбірінің популяциясын реттеу және бұрын атылған жануарларды көбейту мақсатында заң  қабылдады. аң аулау клубтарын және шаруашылықты ая қажеттілігі өсуде, енді құспен және итпен аң аулау спорт және өнер болуда. Аңшылық қазіргі таңда қазақтар, қырғыздар және моңғолдар арасында ғана танымал емес, сондай-ақ араб, шейх, ағылшын лордтары әуестенеді.

Мамандардың бағалауынша аң аулау құсымен аң аулауда бастамашылық көп. Қазақстанда 16 миллион адам бар, аң аулайтын құспен аң аулайтын нағыз мамандардың жүзге жуығы әрең табылады. Ақсақалдар аңшылық кәсібі бүгінгі күні агротуризмде өз орнын алды деп есептейді. Сондықтан ерекше алғысқа қазақ аңшылығының ұлттық дәстүрін және құсбегі шеберін қайта жаңартқан және сақтап келе жатқан адамдар ғана лайық.

Аңшылық аң аулауды кəсіп етушілік мағынасын білдіреді, аң сөзіне-шылық күрделі қосымша қосылудан пайда болған. Балалық, жастық, аңшылық, желбастық, аштық, тоқтық, ойын- күлкі — екеуінің бір тартқан тауқыметі (Ж.Аймауытов). Бұл сөзден «аңшылық фаунаны қорғау жəне тиімді пайдалану, аңшылық шаруашылығының жүргізу əдістері мен негізі туралы ғылыми пəн» мағынасында жаңа термин сөз «аңшылықтану» сөзі пайда болды [2; 549].

Ертедегі адамдардың аулау əдістері де алуан түрлі болған. Олар əу баста тым қарапайым жолмен ғана тамақ табуды көздесе, кейіннен аң аулауды кəсіптің көзі, қызықтаудың негізі еткен. Бірақ əр заманның əдіс-айласы басқа-басқа болғанымен, қазақ халқының ұғымында солардың бəрі де аңшы аталады.

Аңшы аңшылықпен айналысатын, аңшылықты кəсіп ететін адамды білдіреді [3; 1-т., 549-б.]. Бақанас, Байқошқардың көп сабазы, Жиып ап қыран бүркіт, жүйрік тазы. Еңбекші ұйым болмай, аңшы болып, Ойда жоқ бидай менен шөптің азы (Ш.Құдайбердиев). Аңшы сөзінің түбірі аң, М.Қашқарида «майы ем ретінде қолданылатын құс» деп берілген, аңчы — «түздің аң-құсын аулаушы»: тоңүзчы, балықчы, кейікчі, аңчы, тұзақчы, болтумуз — «егер біз қабан, киік аулаушы, балықшы жəне тұзақпен тағы аң-құс аулайтын болсақ» («Турфан-Техте») [4,46]. Аң қазақ тілінде омоним сөз: 1) түз жануарлары, бұл мағынада аң сөзінен аңшы, аңшылық, аңкөс, аңкөстік, аңшыл, аңқұмар, аңшылау т.б. сөздер туған; 2) ақыл, ес, жад сөздерінің синонимі, одан аңғал, аңғалдық, аңғар, аңғарымпаз, аңғарлы, аңғарт, аңқау, аңсау, аңдағыш, аңдамай т.б. сөздер туған; 3) жерг. аққан сумен ойылған жыралы жер, шұңқыр — Кейбір аңның ұзындығы бір километрге дейін жетеді (Диал. сөздік).

Аңшы қолданатын құралына, істеген амалына қарай төрт топқа бөлінеді: саятшы, мерген, қақпаншы, моршы.

Мерген — атқан оғы мүлт кетпейтін, дəл тигізетін, атқыш адамның атауы. Құралайды көзге атқан мерген Əбілəкім осы шаруашылықты 1932 жылы қолымен құрған (Д.Жанботаев) [3; 7-т., 196-б.]. Қазақ ауыз əдебиетінен белгілі сұрмерген, қарамергендер жайындағы аңыздар ел есінде күні бүгінге дейін сақталған. Мерген сөзінен мергендік, мергеншіл, мергенсіну сияқты сөздер пайда болған. Мерген сөзі түркі, монғол тілдеріне ортақ өте көне сөз. Монғол тілінде мэргэн — мерген, көреген, болжағыш мағынасында [5], қазіргі кезде садақ ату чемпионы, атқыш мəнінде қолданылады, алтай, тува тілдерінде мерген осы мағынада, туваша мерге — «городки» ойынының таяғы [6].

Моршы — түлкі, күзен сияқты аңдардың ініне түтін салып, тұншықтырып ұстайтын аңшы атауы. Мор сөзіне кəсіпті білдіретін -шы жұрнағының қосылуынан жасалған. Мор — қиды тұтатып, бықсытып от жаққан шұңқыр. Оны киіз үй ағаштарын жасауда жиі пайдаланады.

Аңкөс — сөйыл, аңқұмар, аңсақ адам [2; 539]. Қазақ халқы бұл сөздің тым ертедегі ұғымын еске ала отырып, аңкөс адам дегенді өте үлкен мамандық иесі деп білген. Тас, таяқ, сойыл, шоқпар, су, түтін, тор, тұзақ, ау, қақпан, ат, ит, садақ, мылтық сияқты қару-жарақпен аң аулау білетін, осы қару- жарақтың бəрін немесе бірнеше түрін пайдаланып, аң аулаған адамдарды аңкөс адам деп таныған. Аңкөстік қару-жарақты пайдалануға ғана айтылмайды, ол адам қай аңды, қай қарудың түрімен қалай аулауды да білуі шарт.

Қазақ халқының аңшылық мамандығындағы аңкөс жан-жақты мəн-мағыналы ұғымда айтылады. Аңкөс адам əрбір аңның тіршілік ету əдісін, өсу-өрбу жолдарын білуі керек. Қай аң қандай жерде, қай жерде болады, олардың аулану маусымындағы мекендері қай жер, аңдардың күндізгі жəне түнгі өpicтepі, жыртқыштардың жортуы, қоңыр аңның жайылу, жусау, ұйықтау, өру кездерін, олар нені жейтінін, нені жемейтінін білуі керек. Ол адам өзі жасаған жердегі аңның өзін де, сырын да білуі керек. Ол аңдар нені тез сезеді, нені сезбейді, олардың иіс айыруы, бақылау, қарауылдау, күзету, қарау, көру, ceзіну, секем алу сергектігі, мінез-құлқы, тағысын-тағылар қай аңда, қалай болатынын білетін адамдар аңкөс адам болып саналады. Аңкөстер аңның бұғу, көру, қорғалау, қашу, тосқауылдау, бұлтару, із тастау əдістерін де білуі шарт. Аңкөс сөзінен «аңға құмарлық» мəнінде аңкөстік сөзі пайда болған.

Саят құс салып, аң аулау дегенді білдіреді. Бақытжан төре жылда елге демалысқа келгенде, құс салып, саят құрғанда өзімен тұстас Шортанның торы шолақ атын мінетін (Б.Аманшин). Саят сөзінен саяткер, саяткерлік, саяттау, саяттық, саятшы саятшыл, саятшылық сөздері туған.

Саятшы — құс салып, аң аулауды кəсіп ететін адам атауы. Бұл өңірде ең соңғы қыран Қарашолақ та, ең соңғы саятшы Базар болды (Қ.Жұмаділов).

Саятшылық — құс салып, аң аулауды кəсіп етушілікті білдіреді. Бұл екеуі байлығымен, батырлығымен емес, аңқұмар саятшылығымен жұртқа ұнаған жандар (Ə.Көшімов).

Салбурын — елден, ауылдан аулақ иен жерде топ болып аң аулау [7; 693]. Салбурынға шығар кезде бүркітті орташа, күйлі, көңілді сергек күйінде ұстау керек (С.Қасиманов). Салбурын ерте заманда хандар мен бектердің, ауқатты адамдардың жыл сайын қыста өткізілетін аң аулау мейрамы болған. Ол «сейіл» деп те аталады. Салбурынға шығар алдында жан-жақты дайындық жасалған. Кəнігі саятшылар, əккі аңшылар құралайды көзге атар мергендермен бірге, сауыққой əнші, өнер адамдары қатысатын болған. Е.Жанпейісов салбұрын деп береді [8; 52–53]. Мүмкін, М.Əуезов шығармаларының түпнұсқасында солай берілген болар.

Аң аулау маусымы кезінде аңшылар топталып, аңы мол жерлерге сапар шегеді. Сартабан, сары тұғыр, арқалы құр жақсы ат, қыран бүркіт, түзу мылтық — бəрі бірдей сайланады. Аңкөс аңшылар, бапкер құсбегілер, білгір саңлақ саятшылар, құралайды көзінен ататын мергендер, аңқұмар қағушылар, елгезек атшы-қосшылар бас қосады. Олардың ішінде əнші, күйші, жыршылар да болады. Олардың саны шектелмейді. Бір топта он-он бес бүркіт, жиырма-отыз адам болуы да мүмкін. Ал, ең аз дегенде бүркітші, қағушы, атшы, құсшы үш-төрт адамнан кем болмайды.

Ел-жұрттан аулақ иенге шығып, қос жадағай, қос сəнгер тігіп, бірнеше айлап (əдетте қарашадан бастап ақпанның аяғына дейін) жатып, аң аулайды. Күндіз жан-жаққа бытырап, аң аулауға кетеді де, кешкілік отбасында бас қосады. Еркін табиғатта еркін жүріп, аң қуып, бүркіт салу, саят құру, бай табиғатты тамашалау, табиғат байлығынан лəззат алу, рақат табу — саятшылар үшін бір ғанибет болып табылған.