Курстық жұмыс

Тақырыбы:Антика тарихнамасы және Фукидидтің өмірлік жолы.

Мазмұны

Кіріспе

1 Антика дәуірінің ерекшеліктері және грек тарихшыларының антика дәуіріндегі еңбектері

1.1 Көне грек тарихнамасының пайда болуының алғышарттары

1.2 Грек тарихшыларының өмірбаяны мен еңбектері

2 Пелоппонес соғыстары - Фукидидтің өмірлік мәніне айналды

2.1 Пелопоннес соғыстарының пайда болуы

2.2 Фукидидтің өмірлік жолы мен еңбектері

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

Антик дүниесінің өнері деп аталатын ежелгі Грекия әлемдік өркениетте алатын орны ерекше. «Антик — (көне, ежелгі)» деген ұғым. Қайта өрлеу дәуірінде дүниеге келген, бұл терминді итальян ойшыл-гуманистері грек-рим мәдениетіне байланысты қолданған. Бүл атаудың түп-төркіні «ежелгі», «көне», «қадым заман» мағынасын беретін «антиквус» деген латын сөзінен шыққан. Көне мемлекеттердің мол, мәдени мұрасы Еуропаның барлық халықтары өнерінің, көркем әдебиетінің, философиясының, театрының және т.б. дамуына, саяси және құқықтық көзқарастарының қалыптасуына елеулі ықпал жасады. Өмір шындығын нақты бейнелеп, көркемділік пен қарапайымдылык, шыншылдық пен шеберлік қасиеттерімен белгілі болған грек және рим сәулетшілерінің, мүсіншілерінің және кескіндемешілерінің даңқты мәдени туындылары — көне заман тарихы туралы ұғымымызды қеңейтіп қана қоймай, мәдениеттің асқақ үлгісі ретінде күні бүгінге дейін өз мәнін жоймай отыр.

Курстық жұмыстың өзектілігі: Антика тарихнамасы – бұл ежелгі грек тарихының сипаттамасы. Курстық жұмыстың өзекті мәселесі ол ежелгі грек тарихнамасын жан-жақты сипаттай отырып,гректің әлемге әйгілі ғалымдарының еңбектерімен танысу болып отыр.Пелопоннес соғыстарының Фукидид үшін маңыздылығын түсіну, оның өмірлік жолымен, еңбектерімен танысу да өзектілікке жатады. Антика заманының тарихнамасын меңгеру ғана жұмыстың басты мақсаты емес, сонымен қатар бұл дәуірдің тарихнамасы оқырманға білім алу кеңістігін кеңейте түсіп, айтылмай қалған грек ғалымдарының еңбектерімен танысуға мүмкіндік береді.

Зерттеу обьектісі – Көне грек тарихнамасы және Фукидидтің өмірлік жолы.

Зерттеу пәні – Ежелгі грек тарихнамасын және грек ғалымдарының еңбектерін зерттеу үдерісі.

Зерттеу мақсаты: Антика заманындағы ғалымдардың көзқарасына тоқталып, Пелоппонес соғыстарының Фукидид үшін маңыздылығын түсіну.

Зерттеу міндеттері:

-Грек қоғамы және мәдениетінің, өндірісі мен өнерінің қалыптасу кезеңдері, саяси-экономикалық, әлеуметтік және дүниетанымдық шарттарын қарастыру;

- Көне грек таихнамасының ерекшеліктерін талқылап,ғалымдардың еңбектеріне тоқталу;

- Фукидидтің өмірінде Пелопоннес соғыстарының алатын орны;

Зерттеу әдістері: Зерттеуге байланысты әдебиеттерге талдау жасау, деректермен жұмыс жасау, құжаттармен танысу, көне грек ғалымдарының ойларын ортаға салу, зерттеудің әлеуметтік тиімділігін тәжірибе арқылы тексеру.

1 Антика дәуірінің ерекшеліктері және грек тарихшыларының антика дәуіріндегі еңбектері

1. Көне грек тарихнамасының пайда болуының алғышарттары

Антик дүниесінің өнері деп аталатын ежелгі Грекия мен Рим мәдениетінің әлемдік өркениетте алатын орны ерекше. “Антик – (көне, ежелгі)” деген ұғым. Қайта өрлеу дәуірінде дүниеге келген бұл терминді итальян ойшыл – гуманистері грек-рим мәдениетіне байланысты қолданған. Бұл атаудың түп-төркіні “ежелгі”, “көне”, “қадым заман” мағынасын беретін “антиквос” деген латын сөзінен шыққан. Көне мемлекеттерінің мол, мәдени мұрасы еуропаның барлық халықтары өнерінің, көркем әдебиетінің, философиясының, театрының және т.б. дамуына, саяси және құқықтық көзқарастарының қалыптасуына елеулі ықпал жасады.

“Көне”, “қадым заман” мәдениетінің негізін қалаушылар ежелгі гректер екендігін ешкім жоққа шығара алмайды. Олар өздерін “Эллиндер”; ал өз елдерін “Эллада” деп атаған. Антик дүниесінің мәдениеті біздің заманымыздан бұрынғы бір мыңжылдықтың алғашқы ғасырларында қалыптаса бастаған. Оның он бес ғасырдай уақытын қамтитын ұзақ ғұмыры біздің заманымыздың V – ғасырда Рим империясының құлауымен аяқталды.

Алғашқы кезде тарих көркем проза­ның­ жа­нры ғана болды. Оның пайда болған жері – грек мәдениетінің орта­лы­ғы кіші аз­ия­лық Иония, яғни Милет. Логогра́фтар (грек сөзі логос – сөз, гра­фо – жаза­мын) деп аталатын бұл топ екі бағытқа бөлін­ді. Бі­рі – тарих­шы­лар, екін­ші­лері – сөз жазатындар. Бұлардың екі дәуірінің бол­ған­ды­ғы белгілі. Аға ұр­па­ғы – ҮІ–Ү ғасырлардың алғашқы жар­тысы. Кадм Ми­лет­­ский, Гека­тей Миле­ский, Скилак.

Бүгінгі ғылымға белгілі ең алғашқы жазушы әрі әдебиетші – Кіші Азия­­­­­­­дағы Милет қаласының тұрғыны Пандион баласы Кадм. Шамамен біз­дің дәуір­імізге дейінгі ҮІ ғасырдың басында дүниеге келген. Өмір сүр­ген уақыты да, он­ың өмірбаяны да бізге беймәлім.

Византияда Х ғасырда жазылған Суда сөздігінде (Suidae Lexicon 1854 жылы грек тілінде жарияланған) оның төрт кітаптан тұратын «Милет және жал­пы Ионияның пайда болуы» деп аталған шығарма жазғандығы айтылады. Финикия әліпбиін алғаш Грекия еліне әкелгенде осы Кадм екен­дігін де осы деректен оқимыз. ІХ–Х ғасырдағы болгар жазушысы Храбр­дың «Сказание о письменах .....» деген шығармасында Кадмның грек әліпбиінің 16 әрпіне 3 әріп қосқаны жөнінде мәлімет бар.

Тарихта Кадм есімді бірнеше адам болған сияқты. Жоғардағы деректе 12 кітаптан тұратын «Аттика тарихын» жазған Архелай баласы Кадм тура­лы ай­тылады. Бұлардың қайсысы бұрын өмір сүргендігі тағы белгісіз. Орыс­тың 1890–1907 жылдары жылдары жазылған 82 томдық Брокгауз Ф. А. және Еф­рон­ның И.А. энциклопедиясында грек әдебие­тін­де бұларға дейін прозамен жаз­ыл­ған шығармалардың болмағанды ай­тады.

Милетте туған екінші бір автор Гектай. Шамамен б.д.д. 550 – 490 жыл­дары өмір сүрген. Көне грек тарихшысы, әрі географы. Геродоттың ру­­ха­ни әке­сі, оған дем беруші.

Оның заманы – гректердің парсыларға қарсы соғыстарының заманы. Гек­тай барлық саяси оқиғаларға қатынасқан адам. Тіпті парсыларға ел­ші ретіндегі қызметі де тарихта қалған.

Бізге белгілісі оның «Шежіре» және «Әлемге саяхат немесе Жердің си­­пат­тамасы» деп аталатын екі шығармасы. Оның өзі толық сақтал­ма­ған. Тек одан кейінгі авторлардың оған сілтемесі арқылы белгілі болып отыр.

Гектай алыс жерлерге саяхат жасаған, Африкада болған. Оның гео­гра­­­фия­лық шығармаларында Азия, Африка және Европа елдеріне сипат­та­ма бе­ре­ді. Ол елдердің табиғаты, өзен–көлдері, тұрғындары жөнінде мәлі­мет бе­ре­ді. Әлемнің картасын жасауға тырысқан, Анаксимандра картасын то­лықтыра-ды. Бізге дейін оның 300 фрагменттері жаткен. Әсіресе Африка жөнінде то­лық мағұлымат беруге талаптанады. Оның пигмей тайпасы ту­ра­лы жазған­дары осы күнгі этнограф–зерттеушілерді қызықтырары анық. Көне Мысыр жерінде абыздарға өзін құдайдың 16-ұрпағымын деп таныстырады. Әрине олар бұған сенбейді, бірақ оның тегін адам еместігін түсінеді.

Оның біздің пәнімізге жақын «Шежіре» еңбегінде өзіне белгілі әу­лет­терді тарихи оқиғалармен байланыстырады. Мұнда ол аңыз–әңгі­ме­лер­­ді, гео­графия­лық атауларды қарапайым скептицизм тұрғысынан қа­рас­тыр­май, рациональді түсіндіруге тырысады. Яғни, Гектай ондай шы­ғар­малар­ға тарих дерек ретінде қарады деп айтуға толық мүм­кін­ші­лі­гі­міз бар. Өкі­ніш­тісі шы­ғар­ма бізге толық жеткен жоқ, фрагменттерін Ге­ро­­дот өз ең­бегін жазу бары­сын­да пайдаланғаны белгілі.

1.2 Грек тарихшыларының өмірбаяны мен еңбектері

Скилак - грек саяхатшысы, географ. Азиядағы Кария жерінде б.э.д. ҮІ ғас­ыр­да дүниеге келген. Парсы патшасы І Дарийдің тапсырмасымен 519–516 жыл­дары Инд өзенінің бойымен және Парсы шығанағы жаға­ла­уы­на сая­хатқа шық­қан. Осы саяхатының нәтижесінде жазған еңбегін ке­йін Гека­тей мен Геродот пайдаланады.

Логографтардың келесі ұрпағы Ү ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген. Олардың қатарына Ксанф, Ферекид, Гелланик және басқалар жа­­­­­­­та­­ды.

Ксанф – көне грек тарихшысы. Лидияда б.э.д. Ү ғасырдың екінші жар­ты­сын­да дүнеге келген. Лидия тархы жөнінде 4 кітаптан тұратын ең­бек жазған. Фереки́д – б.э.д. 583–499 жылдар аралығында Сирос қа­ла­сын­да өмір сүрген. Кос­­­мо­лог әрі мифограф. "Теогония" және "Кос­мо­­го­ния" атты шығармалар­дың авторы. Өз бетімен білім алған. Ең­бектері түсінікті тілде, қысқа сөйлем­дер­ді пайдалан­ып жазған, ең көп та­ра­ған грек аңыздарының авторы. Аңыз­дар­дың негізгі маз­мұны – әлемді жа­рат­қан құдай. Фере­кид­тің еңбектерін өзі­нен кейінгі көптеген авторлар пайдаланған.

Оның «Теогния» деп аталатын кітабында скифтердің патшасы Идан­фур­­дың парсының патшасы Дариге жіберген хат орнына тышқан, көл­бақа, құс, со­қа және оқ жібергендігі жазылады. Скифтердің бұл қы­лы­ғын Фер­кид­­­­­­те, бас­­қа ав­то­рларда әртүрлі жориды.

Гелланик - (шамамен б.э.д.. 496 – 411.) грек тарихшысы. «Фороней та­рихы», «Девкалион тарихы», «Троян оқиғалары», «Эолия тарихы», «Пер­­­­­­сия та­рихы», «Аттила», «Карней жеңістері», «Гера абыздары» си­я­қты шығар­мала­р­дың авторы.

Гелланиктен кейін өмір сүрген тарихшылар оның 30–ға жақын еңбек жаз­ғандығын айтады. Олардың бізге дейін жеткені 180–ге жақын фраг­мент­тері ғана. Логографтардың дәстүрінен айнымай ол барлық грек аңыз­дарын жинас­тырып бір жүйеге келтірген. Фукидит пен Страбон оның жі­бер­­­ген қате­лік­тері үшін сынаған.

Логографтардың кейбір шығармалары жат жерге саяхаттаудың не­гізін­де пайда болды. Мұндай еңбектерде сол елдерді мекендеген халық­тардың этно­гра­­фисы мен географиясы жөнінде бай мағұлыматтар бар. Аңыз–әңгімелер негі­зін­де олар грек полистері, варварлар елдері тари­хын, ақсүйектер әуле­ті­нің шежіре­сін жазуға тырысқан. Олардың кейінгі ұр­пағы мұрағат құжаттары (қала хрони­калары, мемлекет қызметіндегі адамдар­дың тізімі сияқты) негізі­н­­де Грекияның ертедегі тарихындағы оқиғалар­дың хронологиялық кестесін жа­сады. Бізге дейін жеткен Гел­ланик деген автордың «Аттила» атты шығар­ма­сында Афина және грек полистерінде болған оқиғалардың жылнамасы бе­ріледі.

Тарихты жазу процесінде аңыз–әңгімелерді де пайдалануға болады де­ген қорытындыға алғаш келген де сол логографтар еді. Олар аңызда ке­з­де­се­тін адам ойына симайтын, қалыптан тыс күштердің әрекетін алып та­стаса он­да­ғы мәліметтер шындықты көрсетеді деп ойлады. Өкінішке қар­ай лого­граф­тар­дың еңбектерінің бізге дейін тек азғана фрагменттері жет­ті. Олар Афинада сотқа қатынасатындар үшін сөз да­йындаумен ай­на­лыс­ты.

Грек тарихшылары. Біздің жыл санауымызға дейнгі VII ғасырда Гре­ция жерінде тарихи шығармалар әдеби жанрдың бір түріне айналды. «Тарих­тың атасы» аталған грек тарихшысы Геродот, одан кейінгілер Фукидид, По­либий т.б. өз шығармаларында болған оқиғаларды шын­дық­­­қа сәйкес жазуға тырысып, кей­­бір процестердің себебін, ішкі мәнін анық­тау­ға талаптанды. Де­ген­мен, олар­дың тарихи еңбектері баяндау әді­сімен жа­зы­лып, заманының бел­гілі адамдары­ның өмірін баяндаумен шек­телді.

Олардан кейін өмір сүрген Рим тарихшылары Тит Ливий, Тацит, Све­то­вий т.б. да осылардың кебін киді. Тарихи шығарма неше түрл ішытыр­ман оқиға­лар­мен көркемделіп, қызғылықты етіп жазылды. Ол кез­де тарих көркем шығар­маның, өнердің бір түрі болып қала барді. Ерте­дегі гректер тарихтың құдайын «Клио» деп атады. Ол гректердің тоғызыншы музасы бо­лып есеп­тел­ді.

Геродот – ежелгі дәуірдегі грек тарихшысы, «тарихтың атасы» деп таныл­­ған жиһанкез. Ол шамамен біздің заманымыздан бұрынғы 484 – 425 жыл­дары өмір сүрген. Кіші Азияның оңтүстігіндегі Галикарнас қаласында дү­ниеге келді.

Барлық кіші­ азиялық гректер парсы билігінен босап шыққанда, Гали­кар­нас тұр­ғындары да жат жерлік билеушілерден құтылғысы келеді. Бі­рақ, олар­дың көтерілісі жеңіліс табады да, қайтадан басып–жаншу ке­зін­­де Ге­родот­тың ағасы, әйгілі эпик ақын Паниассий қаза табады.

Өз отанының саяси өміріне жас кезінен–ақ белсенді түрде араласқан Ге­­ро­­дот Галикарнастағы Лигдамида тиранды тақтан құлату жөніндегі сәт­­­сіз әре­­кет­терінен кейін елден кетуге мәжбүр болды. Бірнеше жыл­дар­­­дан ке­йін Геродот еліне оралып, тағы да азаттық көтеріліске қа­ты­сады. Ол б.з.б. 454 жылы г­аликарнастықтардың жеңісімен аяқталады. Осы­­­­дан бас­тап, Галикарнас Афина қаласының сенімді серіктесіне айна­лып, сонымен бірге аттикалық бас­қарушылардың бір мүшесі болады.

Геродот б.з.б. 40–жылдардан бастап Грекияның көптеген өлке­лерін­де, тіпті парсы патшалығының өзінде болып сол жерлерді мекендеген әртүрлі халық­тардың тарихы мен этнографиясын зерттеді. Кейінірек ол солтүстік Қара теңіз жаға­лауында, Египетте, Финикияда, Вавилонда жә­не Грекия­ның еуропалық бөлігінде болды деген де мәліметтер бар. Ал ен­­ді Афина оның екінші рухани ота­нына айналды. Афинада сол дәуірдің танымал қай­рат­керлері Периклмен және Софоклмен танысты. Дүниетанымы, өмірлік көз­қарас­тары сәйкес келген­діктен, әсіресе Софоклмен жақсы қарым–қаты­нас­та болды.

Грек әлемінде қабылданған қағида бойынша әрбір адам туған же­рін­де ғана, яғни сол елдің азаматы болғанда ғана саясатпен айналысуға құ­қы­лы болатын. Геродот болса Самоста да, Афинада да шетелдік болып есептел­ді. Осы жағдай­лар оның өмірлік ұстанымы саясат емес, тарих болуына әсер ет­кен болуы мүм­кін.

Б.з.б. 444 жылы оңтүстік Италияда барлық гректерге ортақ Фурия ко­ло­ниясы құрылғанда Геродот сол жақтан жер алып, азамат болу құ­қығы­на ие бол­ды. Протогор Абдерский жаңа колония үшін бірқатар заң­дар жазса, архи­тек­тор Гипподам Мипетский қаланың жоспарын сызды.

Геродоттың осыдан кейінгі өмірі туралы мәлімет жоқтың қасы. Фу­рия­­да ол өзінің тарихи еңбегін аяқтаған болуы керек. Бір қызығы оның «Та­­рих» еңбегі кей­де «...Геродот Галикарнастан жинап, жазды...», ал кей­­­де «Геродот Фуриядан жи­нап, жазды...» сөздерімен басталатын. Та­рих­шы өзін Фурия азаматы деп атау–атамауын көп ойланды. Тіпті оның өмірінің соңын Фурия­да өткізді деп ай­ту қиын.

Белгілі бір мәліметтерге сүйенетін болсақ, ол кейін Афинаға оралды де­ген болжам бар, бірақ ол да анық емес. Бүкіл грек елінің қатысуымен бол­­ған, көп жылдарды қамтыған Афина мен Спартаның арасындағы Пело­пон­нес соғысы кезінде б.з.б. 425 жылы Геродот дүниеден өтті. 

Геродот Элладаның әлсіреп, Афинаның құлап, Кіші Азияның Пер­сия­­ның қол астына қайта өткенін көре алған жоқ. Оның заманында Гре­кия дәуір­ле­ген мемлекет болды. Геродоттың еңбегі эллиндер рухының кө­тері­луі­­не күш бер­ерлік әнұран болды. Бірақ тарихшы еңбегі аяқ­тал­май қалды, ол дүние­­ден өткен­нен кейін сол аяқталмаған күйінде жарық көр­ді.

Геродот көрген, естіген, оқыған материалдарын жинақтап, артына «Та­­рих» атты үлкен еңбек қалдырды. Кейіннен оның еңбегін тоғыз му­за­ға сәйкес­тен­діріліп, тоғыз кітапқа бөлген.

Геродот алғашқы төрт кітабында Лидия, Мидия мемлекеттері, Ахе­мен әулеті жөнінде жазып, олардың Мысырға, Вавилонға, сақтарға қар­сы жо­рық­тарына тоқталады. Қалған бес кітабы грек–парсы соғысына (біз­дің за­маны­­мыз­дан бұрынғы 500 – 449) арналған. Онда халықтардың та­­рихымен қатар этногр­­афия­сы, діні, әдебиеті, мемлекеттердің ішкі–сырт­қы саясаты, экономи­ка­сы бер­ілген.

Шығарманың төртінші кітабында парсыпатшасы Дарийдің сақтарға қарсы жорығы баяндалған. Онда сақтар елі жөнінде аса құнды мәлі­мет­тер кездеседі. Қолжазбаларының ішінде бізге жеткен Флоренция нұс­қа­сы ағыл­шын, орыс, т.б. тілдерге аударылған.

Тұңғыш рет антикалық әдебиетте скифтердің географиялық орнала­суы, саяси тарихы, әдет–ғұрпы, тұрмысы суреттеледі. Ол скифтердің Шы­­­­­­­ғыс­­­тағы да­ла­лық көшпелі тайпалар арасынан келгенін айтады. Геродот грек автор­ла­рының көпшілігі сияқты қазақ жерін мекендеген тайпаларды "азиялық скиф­тер" деп атайды. Скиф атауы Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Алдыңғы Азия­ның көшпелі тайпаларына қатысты қол­да­ны­лады. Олардың тайпалық құрамы беріледі.

Мысалы, массагеттер, сарматтар(савроматтар), аргиппейлер, аримас­пылар, исседондаржәне т.б. Геродот массагеттерді Каспий теңізінен шы­­­ғыс­­қа қа­рай, Сырдарияның (Аракстің) арғы жағына орналастырады. Сақ­тар­мен мас­­сагеттер еліне жасалған Дарийдің, Кирдің жорықтарын егжей–тегжейлі әң­гі­мелейді.

Сақтар мекендеген жердің солтүстігіне қарай орналасқан сайримдер туралы барынша толығырақ деректер бар. Ол: "Танаис өзенінің (қазіргі Дон) арғы жағы сарматтардың қолында", – дейді. Сарматтартайпа бірлесті­гі құ­ра­мына солтүстік–батыс Қазақстан өңірінен шыққан аорс­тар да енген. Жа­йық–Елекөзендері аралығынан табылған археологи­ялық ес­­кер­­­т­кіш­терде аор­стар­дың сарматтармен мәдени ұқсастықтары бар екен­­дігін анықтады. Геро­дот Дарийдің Скифияға жорығы туралы айта келіп: "Сарматтар скифтер жағында белсенді түрде соғысты", – деп жазды. Оларды әйелдер басқара­тындығын айта келіп, амазонка әйел­дер – тайпа­сы тура­лы аңыз­ды баян­­дай­ды.

"Сармат әйелдері садақ атады, сапы лақтырады, аттың үстінде жү­ре­ді. Барлық саны үш жауды өлтіргенше қыз күйеуге шықпайды", – деп көр­се­те­ді. Халықтардың шығыстан батысқа қарай көшуін айта келіп Геродот: Сол­түс­тік–шығыс Қазақстанды мекендеген «...аримас­пы­лар исседондар­ды өз же­рінен ығыстырып шығарды. Ал исседондар скиф­терді отыр­ған орны­нан қозғады, ал киммериліктер скифтердің теп­кісіне төтеп бере алмай, өз елін тастап кетті", – деп жазды. Ге­ро­дот: "Осынау көші-қон біздің за­м­анымызға дейін VII–VI ғасыр­лар­да жүзеге асты" деп көрсетеді.

Геродот келтірген "алтын қырыққан құзғындар" туралы аңыз Алтай өңірі­мен байланысты шықса керек. Себебі бұл өңір алтын кенішіне бай екендігі бе­­л­­гілі, онда алтынға бай аримаспылар Алтай баурайын мекен­деген деп топ­шылау­ға болады. Ірі алтын кені бар Алтай өңірін, Зайсан көлімаңын арги­п­пей және аримаспы тайпалары мекендегенін археоло­гиялық қазбалар да айғақ­тай­ды.

Геродот скифтерінің шығыстан қоныс аударған далалық көшпелі тай­па­лар екендігін хабарлайды. Ал біздің елдің шығысындағы сақтар­дың Берел, Пазы­рық, Ші­лікті қорымдарынан табылған жәдігерлер бұл жердеежелгі өркениеттіңқанат жайғандығын дәлелдейді. Геродоттың баяндауынан сақтайпалары ішінен массагеттермен исседондардың бір–біріне ұқсас тайпаларекендігін байқауға болады. Оның айтуынша, мас­сагет­терАракс (Сырдария) өзенінен шығысқа қар­ай исседондарға қарама–қарсы мекендеген ірі әрі күшті тайпа болған.

Геродот «Менің міндетім – айтылғандарды қайталау, бірақ мен ол айтыл­ған­дардың барлығына сенуге міндетті емеспін» деп жазды. Геро­дот бір ғана халықтың, бір ғана мемлекеттің тарихын жазумен шектел­менген әмбе­бап тарихшы.

Полибий (б.з.б. 201,– б.з.б. 120 ж.) – ежелгі грек тарихшысы. Ахей одағы басшыларының бірі. Үшінші македон соғысынан кейін Римге аманат ретінде жіберілді. Римде болған 16 жылда оның ақсүйектерімен тығыз қарым–қатынас жасады. Полибий саяси көзқарасы жағынан Грекияның олигархтық топтарының жетекшісі, демократтардың қарсыласы болды.

Полибийдің негізгі еңбегі – 40 кітаптан (бізше тараудан) тұратын “Жалпы тарих”. Бізге еңбектің алғашқы 5 кітабы және үлкенді–кішілі үзінділері жетті. Ол өз еңбегінде б.з.б. 220 – 146 жылдардағы Жерорта теңізі жағалауындағы мемлекетер (Грекия, Македония, Кіші Азия, Сирия, Египет, Карфагенжәне Рим) тарихын өзара сабақтастыра қарастырды.

Полибий Жерорта теңізінде Рим үстемдігінің орнауын баяндап, олардың жүргізген саясатын жоғары бағалады. Ол Римнің жетістіктерін монархияның, аристократтардың және демократиялық құрылыс элементтерін үйлестірудің жоғары дәрежеде ұйымдастырылуымен байланыстырады. Полибий тарихтың міндеті жеке адамдар іс–әрекетіне себепші болатын оқиғаларды суреттеу ғана емес, оларды түсіндіру деп таниды.

Страбо́н – (грек., шамамен б.э.д.64/63 – б.э.23/24) – грек тарихшысы географы. Бізге дейін жетпеген «Тарих» деп аталатын кітаптың авторы. Келесі бір 17 кітаптан тұратын «География» атты еңбегі толық сақталған. Еңбектің құндылығы онда Орталық Азияны мекндейтін көшпелі тайпалар жөнінде мол мағұлыматтар бар.

Оның мәлімдеуіне қарағанда, Каспий теңізініңшығысына қарай массагеттермен сақтардың жері орналасқан. Ал қалғандарын Страбон жалпылама скифтер деген атаумен береді. "Бірақ әрбір тайпаның дербес атауы бар. Олардың арасында барынша белгілілер: асиилер, пассиактар, тохарлар, сакаравилер. Массагеттер тек Күнді ғана Құдай деп санайды және оған құрбандыққа жылқы шалады... аттылы–жаяу жақсы жауынгерлер. Ұрысқа алтын белдік тағып шығады. Аттарына алтын жүген салады. Оларда күміс жоқ, темір аз, бірақ қоламен алтын өте көп. Егіншілікпен айналыспайды, қайта номадтар (көшпенділер), скифтер сияқты мал бағып, балық аулап тіршілік етеді", – деп жазды. Бұдан Страбонның тарихи материалдарды көбінесе Геродоттікіне ұқсас екендігін аңғаруға болады.

2. Пелоппонес соғыстары - Фукидидтің өмірлік мәніне айналды

2.1 Пелопоннес соғыстарының пайда болуы

Пелопоннес соғысы әр аймақтарда әр түрлі дәрежеде дамыған, ежелгі Грецияның құл иеленуші қоғамының ішкі қайшылықтарының жинақталуы және шиеленісуі нәтижесінде туды. Артта қалған Спартаның 1 – ші Афины теңіз одағын әлсірету немесе күйрету есебінен Грецияда өзінің саяси гегемониясын қайтадан қалпына келтіруге ұмтылуы Афинының экономикалық жағынан дамыған бәсекелестерінің, соның ішінде әсіресе Коринф пен Мегераның, өздерінің суда және қолөнер саласындағы қарсыластарын әлсіретсек деген тілегімен дәл келді. Коринф пен Пелопоннес одағы үшін әсіресе – Афинының Оңтүстік Италия мен Сицилияда орнығуға ұмытылуы қауіпті еді. Б.э.д V ғасырдың екінші жартысында грек полистерінің басым көпшілігі немесе 1 – ші Афины теңіз одағының құрамында, немесе Пелопоннес одағына кіргендіктен, соғыс жалпы грециялық сипатқа ие болды.

1 – ші Афины теңіз одағының экономикалық және саяси жағынан жедел дамуы барысында Афинының өз одақтастарымен де, сондай – ақ өзге грек полистерімен де қақтығыстары жиілей түсті.

Соғыстың басталуын тездеткен алғашқы оқиға Коринфтен, Спарта мен Афиныдан алыста – ертедегі грек дүниесінің батыс шетіндегі Эпидамна колониясында және Керкира аралында өрбіді. Бұл екеуі де Грециядан Оңтүстік Италияға және Сицилия аралына жүк таситын теңіз жолындағы маңызды стациялар еді. Эпидамнада демократиялық төңкеріс болды. Қаладан қашқан олигархтар Эпидамнаға қайтадан шабуылға шықты. Эпидамналықтар өз метрополийі Керкирадан көмек сұрады, бірақ бұл кезде Керкираны олигархтар билеп тұрған еді, олар көмек бермеді. Керкира Коринфтің колониясы болғандықтан, эпидамналықтар енді коринфтіктерден көмек сұрауға аттанды. Коринфтіктер Эпидамнаға көмектесті, бірақ осы үшін Керкира енді оларға қарсы шықты. Теңіз соғысында керкиралықтар коринфтіктерді жеңді, коринфтіктер сол сәтінде – ақ есе қайратуға кеңінен әзірлене бастады. Керкира осыдан соң 1 – ші Афины теңіз одағына кірді, бұл – осы одақ пен Пелопоннес одағының арасындағы өткенде жасалған бейбітшілік шартын бұзу еді. Бейбітшілік шартында одақтастар бір – бірінің жақтастарын өз жағына шығаруға әрекеттенбеуі керек деп көрсетілген болатын. Осыдан кейінгі коринфтіктермен болған теңіз соғысында керкиралықтарды толық жеңілістен Афинының көмегі ғана сақтап қалды. Осылайша Оңтүстік Италия мен Сицилияға баратын теңіз жолында Коринф пен Афины арасында әскери жанжал туды. Бұл жанжалда демократиялық Афины ортақ жау олигархиялық Коринфке қарсы күресте Керкира олигархтарына көмектесті, ал Коринф олигархтары Эпидамна демократтарын қолдады. Сөйтіп, Коринф пен Афинының экономикалық мүдделері олардың саяси көзқарастарынан жоғары болып шықты.

Бірінші қақтығыстан кейін іле – шала екінші қақтығыс болып өтті. Оқиғалар Халкидика түбегіндегі Коринф колониясы Потидеяда өрістеді. Халкидика 1 – ші Афины теңіз одағына кіретін, бірақ сонымен бірге Коринфпен де тығыз қарым – қатынас жасайтын, бұл соңғысы Керкирамен болған жанжалдан кейін Потидеяны Афиныдан іргесін аулақ салуға көндірді. Афинылықтар Потидеяны қоршауға алды, ал Потидеяға Коринф қарулы көмек көрсетті. Коринфті мегарылықтар қолдады. Екі полис те Спартаны Афиныға қарсы соғыс қимылдарын бастауға жігерлі түрде үгіттей бастады. Осы кезде үшінші жанжал туды: афины халық жиналысы мегары сауда кемелеріне 1 – ші Афины теңіз одағының барлық айлақтарында бойкот жариялаған арнаулы шешімді бекітті. Негізінен жағалаудағы қалалармен және Эгей теңізі аралдарымен ғана сауда жасап келген, сауда мен қол - өнерді кәсіп еткен Мегары полисі өте қиын жағдайға ұшыратылды.

2.2 Фукидидтің өмірлік жолы және еңбектері

Көне Грекияның келесі бір тарихшысы Фукидид (460 – 399 / 396 ж. б.з.д) өз заманында болған тарихи оқиғаларды қағаз бетіне түсіріп кет­кен көрнекті ғалымдардың бірі. Оның өмірбаяны жөнінде толық мәлімет жоқ. Оның өмірі туралы кейбір дәйектерді біз өзінің шығар­ма­ла­рынан кез­дес­тіреміз. Ақсүйектер әулетінің өкілі ретінде ол сол замандағы Грекия қоғамының саяси өмірінің көп­теген жағдайларынан хабардар болған. Фра­кия­дағы ірі жериеленуші және ал­тын шығатын кеніштердің қожасы бол­ған оның әкесі баласының жақсы тәрбие және терең білім алуына жағдай жасады.

Жас кезінде ол Геродотпен кездесіп, оның лекциясын тыңдап өсті деген мәлі­мет­те бар. Осы жағдай оның келешектегі өмір ұстанымының қалып­тасуына үл­кен әсер еткен сияқты. Оның ғылым жолына түсуіне белгілі Афи­на шешені Ан­ти­фонт және философ Анаксагордан алған сабақтары да өз шарапатын тигізді.

Бірақ ол ғылымға бірден келген жоқ. Ат жалын тартып есейген ша­ғын­­да, ол сол кездегі саяси өмірге белсене араласып кетті. Бұл кезде Афи­на мен Спар­та арасында Пелопоннес соғыстары жүріп жатыр еді. Мі­­не осы науқанға Фуки­дидте Афина жағынан әскер басшысы ретінде қаты­на­суға мәжбүр болды. Соғ­ыс ұзаққа созылды. Оның әскер басшы ретіндегі қызметі жөнінде ғылымда бір­ың­ғай көзқарас жоқ. Бір белгілісі оны Амфи­поль қаласы үшін болған шайқаста Афиналықтардың жеңі­лі­сінің себеп­кері болды деп кіналап, өмірлік қуғынға ұшыратады.

Афинаны тастап ол өзінің ата қонысы Фракияға қайта оралады. Осы жер­де ол өмірінің қалған 20 жылын өткізеді. Өзі басынан өткізген Пело­пон­­­ес соғыс­тары туралы материал жинауға кіріседі.

Грекияны және оның айналасындағы елдерді аралайды. Б.э.д. 404 жылы соғыс Афинаның жеңілісімен айяқталды. Бүкіл қуғын–сүргінге ұшы­раған саяси қайраткерлерге кешірім жарияланады. Сөйтіп, Фуки­дид б.э.д. 400 жылы Афинаға қайта оралады. Оның өлімі жөнінде де толық мәлімет жоқ. Павсаний деген тарихшы ол айдаудан Афинаға ке­ле жат­қанда кісі қолынан қаза тапты дейді. Плутарх және басқа да та­рих­шылар ол Фракияда қайтыс болған деген мәлімет береді. Бірі оны өз өлімімен дүниеден озды дейтін болса, екіншілері оның қанын бөгде біреулердің мойынында деп жазады. Кім не деседе ол Афина қала­сын­да­ғы ақсүйектер қорымына жерленген.

Пелоппонес соғыстары Фукидид өмірінің мәніне айналды. Ол оның бі­рінші күнінен бастап материал жинай бастады. Ол соғысты куәгер ре­тін­де ба­ян­дап қана қоймай, оның ішкі себептерін түсінуге тырысты. Та­рих­шы ретінде ол дерек жинап, оны ғылыми жұмыста пайдаланудың үл­гі­сін көрсетті. Соғыс­тың барысын күнделікті бақылау, соған қаты­нас­­­қандар­­дан мәлімет жи­нау, тіпті кейбір ресми құжаттардың түп нұс­қа­сы­нан үзінділер келтіру сияқты деректанулық әдіс–тәсілдерді пай­да­ланады. Жиналған мәліметтерді бір бірімен салыстыра отыра қарас­ты­ру нә­ти­же­сінде ол әрбір тарихи оқиғаның себеп–салдарлық қатынас­та­рын түсі­нуге тырысты.

Фукидид тарихтағы жеке тұлғалардың рөліне де тоқталады. Олар­дың ел үшін жасаған еңбектері бағалай келіп,өз кітабында белгілі тұл­ға­лар­дың көп алдындағы сөздерінен үзінді келтіреді. Фукидид шығар­ма­сының құндылығы – ондағы дерек ретінде пайдаланған келісім–шарт­тар, қарар­лар сияқты ресми құжаттар. «Менің тарих жазғандағы негізгі мақ­са­тым оқырманның көңілін көтеру емес, оған ой салу, жа­зыл­ған дүниені ғасырлардың мұрасы ету» – дейді автор. Бүкіл жаз­ғанын автор сегіз кітапқа бөлді. Зерттеу жұмыстары аяқталмай қал­ған. Оқиғаның баянда­луы б.з.д. – 411 жылмен бітеді. Автор кіта­бына ат та беріп үлгірмеген. Фу­кидид еңбегі өзі өлгеннен кейін «Тарих»деген атпен жарық көрді. Ке­йін бірнеше тілдерге аударылды. 1452 жылы Рим папасы Бесінші Нико­лай­­дың бұйрығымен кітап латын тіліне аударыл­ды. Ал 1502 жылы Вене­ция­да типографиялық әдіспен басылып шықты. Осы күнге шейін Фуки­дит­тің бұл еңбегі көне Эллада тарихынан зор мәлімет беретін құнды ең­бек болып саналады.

Қорытынды

Қорытындылай айтатын болсақ жалпы ежелгі грек тарихнамасына өзінің заманында үлестерін қосқан тарихта аты қалған көптеген қоғам қайраткер-лерін атап өтуге болады.Олардың ішінде Герадот,Страбон,Полибий,Фукидид және т.б.Олардың жазып қалдырып кеткен тарихи деректері арқылы біз көне грек тарихын танып біле аламыз.Сонымен қатар халықтың тұрмыс-тіршілігін салт-дәстүрін,мәдениетін,ғылымның дамуын біліп,таныса аламыз.Барлығы

бір замандас болмаса да олардың жалпы ойлары бір,яғни ортақ болды. Фукидидтің тек ғана Пелопоннес соғыстарына қатысып қана қоймай, сонымен қатар әскери стратег болғанын да айта кету керек. Ол өз заманының ерекше атап айта алатын тарихи тұлғаларының бірі болды. Тірі кезінде еңбектерін аяқтай алмай кеткен оның келешек ұрпаққа мұра етіп қалдырып кеткен еңбегі бірнеше жылдан кейін «Тарих» атты атау алып, күллі әлемге көптеген тілдерге аударылып, әйгілі болды. Фукидидтің «Менің тарих жазғандағы негізгі мақсатым оқырманның көңілін көтеру емес, оған ой салу, жазылған дүниені ғасырлардың мұрасы ету» - деп айтып кеткен сөзінің өзі оқырманға терең ой салады деп ойлаймын.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

Историография античной истории / Под ред. В. И. Кузищина. – М.: Высшая школа, 1980

Историография истории Древнего Востока: Иран, Средняя Азия, Индия,Китай / Под ред. В. И. Кузищина. – СПб.: Алетейя, 2002. – 304 с.

История греческой литературы: В 3 т. Т.2. М., 1955. С. 19–22.

ЛисовыйИ.А., Ревяко. К.А.Античный мир в терминах, именах и названиях: Словарь–справочник по истории и культуре древней Греции и Рима / Науч. ред. А.И. Немировский. – 3–е изд. – Мн: Беларусь, 2001)