Əбдіжəміл Нұрпейісов
Қан мен тер


І КІТАП

ЫМЫРТ


БІРІНШІ БӨЛІМ

─ Бетім - ай!.. Масқара - ай!..
Тырыли арық Қарақатын жерқазбаға танаурап сөйлей кірді. Құшағындағы
отынды аласа қазандықтың жанына аудара тастады. Салпыетек бөз
көйлектің бір шалғайын жоғары көтеріп ышқырлығына қыстыра салды да,
қызыл қарын жас немересін алдына алып ыңылдап отырған қайын ененің
қасына қол таяна тізе бүкті.
Жерқазбаның терезесі дəл төбесінде; оған шелін алған шыңылтыр қой
қарнын тұтқан-ды; батып бара жатқан күннің соңғы сəулесі қой қарнынан
өлеусіреп қана түсіп тұр. Үй іші күңгірт. Қарт ананың жүзі көрінбейді. Тек
қақырадай биік ақ жаулығы бозғылданады.
─ Ене - ау, не есіткенің бар? Əлгі Қаратаздың... қойлы таздың інісі бар емес
пе? Тəңірберген деген сері інісі бар еді ғой,- деп, Қарақатын енесіне қарай
тағы бір ысырылып отырды. Сонан əрі бейуақ кешті біртүрлі құпиялы
сырға бөлеп, ерні сүйреңдеп сыбырлай сөйледі. ─ Не басыңды ауыртайын
сенің. Сол сері жігіт кеп, Еламанның үйіне түсті. Аты қара тер.
Қанжығасында бір қоян, бір түлкісі бар. Қояны ақ тушадай - ау, ақ тушадай!
Ақбала сыртқа шығып, сері жігітті аттан түсірді. Ал екеуінің қалай
көріскенін көрсең... Масқара - ай!.. Бетім - ай! О, жүзіқара! О, қарабет!..
Қалың киімді біреу жер қазбаның аласа есігіне сыймай, үсті - басы
сықырлап кіріп келе жатты. Қарақатын тезірек от жағып жібермек болды.
Оттың іздеп жанталасып жүріп, жолда тұрған қара құманды қағып кетті.
Онан шелекке сүрініп, үй іші даңғыр - дұңғыр болды да қалды.
─ О, көк тігілгір! О қара байланғыр! Есіз қалғырдың мүлкі, түге. Тап жаңа
ғана тап -тұйнақтай ғып, орын - орнына жинап қойып едім. Баласы
құрғырлар - ау, жүретін жолға қойған.
Үй иесі үнсіз. Осының бəрін күнде - күнде көріп, есітіп жүргесін əбден еті
өліп кеткен. От басының берекесіз ластығына, қатынының салақтығы мен

шаңқылдаған ащы даусына да үйренгенді. Ол қолына ұстай кірген бір
асымдай тоң балықты босағаға тастай салды. Сонан соң жеңінің ұшына мұз
қатқан су - су киімін босағада тұрып шешіп, етігімен төрге шықты.
Қарақатын бықсып жанбай жатқан отты үрлей түсті де, əлде - неге мырс
етті:
─ Еламанды айтам - ау!.. Сорлының үйі бүгін сонша ұятты қалай көтеріп
тұр екен?
Ақкемпір келініне көз қиығын тастап: «Ə, Құдайым!- деді ішінен,қайтейін?!.. Бұ да өзгеге күледі, өзіне күлетін кісі жоқ па екен?!»
Қарақатын отты тастай сала енді күйеуінің асты - үстіне түсіп, жалпылдап:
─ Бізді асыраймын деп жаныңды жалдап жүрсің. Күн ұзын нəр татпаған
кісіде əл қайдан болсын?! Кел, етігіңді тартып жіберейін,- деп еді:
─ Өзім шешем! Асыңды болдыр!- деді Дос. Қарақатын осы ауылда
Ақбаламен өш. Ақбаланың жастығын, сұлулығын көре алмайды. Бəрінен
бұрын күйеуі ұрысқан сайын: «Өзіңдей Ақбалаға қараш! Жүріс - тұрысына
ішпей - жемей ырза боласың»,- деп сұлу келіншекті бұның бетіне салық
қып басатын.
─ Еламанның үйі жаққа көзің түсті ме?..- деді Қарақатын сиқырлы жүзі
жымыңдап. ─ Ақбаланы айтам - ау... Күйеуінің көзі тірісінде, тапа - тал
түсте жігіт күтіп алып... Сонда ол сорлы еркектің кəдесіне жараса екен - ау!
Анау шытыр жеген түйедей шермиіп отырған түрі.
─ Əй, жетер! Қой, енді!- деді Дос етігін шешіп жатып. Қарақатын
қолындағы көсеумен ошақтың аузындағы шаңды бұрқ еткізіп салып қалды.
─ Қой, қой деп маған қожаңдағаны несі?! Маған қойғызғанмен ел аузына
қақпақ бола алмайсың. Əне, қыз күніндегі желігін келіншек болғасын да
жасыра алмай жүр. Осы өңір тегіс көріп отыр. Айта берсең, Ақбаланың
ішіндегі баланы да Тəңірбергендікі екен деп...
Дос байпақты етікпен қатынын көк желкеден қойып қалды. Желкесіне
тиген зілдей етік Қарақатынның жұлынын үзе жаздап, көзінен жас ыршып
кетті. Дос қолындағы етікті қайта сілтей бергенде Ақкемпір ұстай алды.
Баласының қолынан етікті жұлып алып, есікке қарай лақтырып жіберді.
─ Тарт қолыңды! Берекетін алма отымның басының! - Дос тіл қатайын деп
еді, Ақкемпір ақырып, тыйып тастады:
─ Тыңдамаймын сөзіңді. О заман да бұ заман, жаман қатынды сабап жақсы
еткен жігітті көргем жоқ.
Қарақатын күйеуінің енді қол қата алмасын біліп, бүк түсіп отыра қап,
ошаққа маңдайын сүйеп солқылдап жылады. Ол, əрине, көз жасымен
күйеуінің жүрегін жібіте алмасын білді. Үй ішінен өзіне жақтасатын
жанашыр да іздеген жоқ; ол дəл осы арада өзінің дəрменсіз сорлылығын

мойындап, сағы сынып налып жылап еді. Үй ішінің лаңынан запы боп
қалған балалар əлден үрейі ұшып, шырқырап жылап, шам жақпай, қоңыр
кеугім үйдің іші əп - сəтте азан - қазан болды да кетті.
Дос далаға жүгіре шықты. Өн бойын ессіз өшпенділік кернеген жігіт
босағада сүйеулі тұрған тоқ шотты қолына ұстай ұмтылып еді. Томырың
дөкір жігіттің ашу үстінде бір лаңды істеп салуы сөзсіз еді. Үйіне
жақындап қалған Еламанды көрді де, қолындағы сығымдап ұстаған шотты
лақтырып жіберді. Ол тек Еламанның үйі алдында қаңтарулы тұрған күміс
ер - тұрманды бəйге күреңге жалт етіп тістене қарады:
─ Туһ! Неше, сірə, қатынжанды болғанда да...- Дос ызаға булыққан қалпы
ішке кірді.

* * *

Бас тоқсан кіргелі əлдеқашан. Бірақ көптен күн жылымықтанып, ұлы теңіз
ұстаса қоймады. Биылғы жел біртүрлі есірік. Жағалау қаймақтанып,
кілегейлене бастаса - ақ, арқадан шыққан қатты жел əлсіз мұзды бет
ашыққа айдап, қуып əкетіп тұрған. Кешеден бері күн ызғары шұғыл
қатайып, бір түннің ішінде Тұщыбас бұғазы көз ұшына дейін ұстасып,
Еламан, Мөңке, Дос, Рай қазандық балық үшін бастарын қатерге тігіп, мұз
үстіне шығып жүр. Əлсіз мұз сəл салмақ түссе майысып, сықырлап қоя
бергесін бұлар шоғырланып жүруге қорқады. Онда да əзір тереңге бармай,
аз ғана ауын теңіздің тайыз басына салып, үй ішінің қазан қайнатқанын
нəпақа көреді.
Бұған Еламан дəн ырза. Екіқабат əйеліне жас сорпа ішкізгенге мəз. Қолтық
ұстасқалы ұйқысы қашып кетті. Таң атқанша əлденеше тұрып, жағаға
барады. Жаңа ұстасқан жағалаудың мұзын теуіп, ертең өздері көп кісі боп
шыққанда көтере ме, жоқ па, байқап көреді. Кеше де күн батар алдында
теңіз жаққа көз салып еді; қара қатқан суың күшке мініп қылшылдап тұр
екен. Еламан əбден қас қарайғанша тұрды. Ай туған жоқ. О шеті мен бұ
шетіне көз жетпейтін аспанға шоқтай маздаған жұлдыздарды əлдекім
быжынатып шашып жібергендей. «Ертең күн шағырмақ, ашық болар»,деді Еламан. Ертеңіне бұл тіпті ерте оянды. Түнімен тырп етпей шыққан
Ақбаланың ұйқысын бұзғысы келмеді де, төсектен ақырын түсті. Үй ішінде
де сыбдырсыз ақырын қозғалып, кеше жатар алдында пешке жайған
киімдерін киді. Күндегі əдетпен бүгін де түннен қалған бірдеңені талғажау
етті де, Ақбала екеуі «жылауық неме» деп ат қойған жаман есікті
сықырлатпай ақырын ашып, сыртқа шықты. Есіктен шығып бара жатып
бұрылып артына қарап еді, Ақбала оянбапты, жаңа өзі қымтап кеткен көрпе

астында қол-аяғын бауырына алып, тып - тыныш жатыр екен. Бүкіл ауылда
бұнан басқа бір жан оянбапты.
Еламан теңізге тартты. Түнде жел тұрған ба, таяуда жауған үлпілдек
қардың бет жағы борап, жағалаудың мұзы қайсыбір жерлерде кəдімгідей
жалаңаштанып, ар жағы көктайғақтанып ырсиып қапты. Сонан бұл аң қар,
көк мұз үстінде күні бойы жалғыз. Мұз ояды. Ау қарайды. Теңізге
шыққанда, сірə да, маңындағы кісі - қараның бар - жоғын байқамайтын.
Төбеде көк аспан. Табан асты көк теңіз. Екі дүние арасында жабырқау ойды
жанына серік қып, күні бойы күйбеңдеп жүріп өмір жөнінде ойлайды. Өзі
жөнінде ойлайды. Өзінің теңіз үстінде ғана емес, өмірде де жалғыз екенін
ойлайды. Əке - шешеден ерте айрылды. Əкесімен бірге туған ағасы - Есбол
бұл арадан бір күншілік жерде тұрады. Баласыз, жалғыз жетім шалдан
қайыр шамалы. Ендігі жанашырдан - немере іні - Рай. Бірақ ол жас. Өзі
сияқты о да əке - шешеден жастай жетім қалды. Қазір қарт əжесі екеуі өз
алдына түтін түтетіп отыр.
Еламан күрсінді. Аяғы астында жатқан бір- екі балықты етігінің
тұмсығымен теуіп, өзінен əрегірек ысырып тастады да, аудың арқалығын
ұстады. Қас қараймай тұрғанда, үйге тезірек жеткісі кеп еді; бірақ жалғыз
кісіге ой үйір келе ме, күтпеген жерден қайын атасы есіне түсті. Тікбақай
тентек шал ел ішіне сыйымсыз. Отбасына да мазасыз. Сыртына зəр жиып,
жыландай ысқырып отырғасын, ол барда үй іші қай жағынан шығамыз деп
қыпылдап отырғаны. Еламанды «балықшы» деп атап, бұған айтқан қай
сөзді де əзілге шаптырып осқырынып отырады. Оған бұл үйренген. Кеше
де қатынаған біреуден «балықшыға сəлем айт, ауыз ашқасын барам»,- деп
хабар жіберіпті.
Бұған Ақбала қатты қуанды. Қыз дəурені қырда өткен Ақбала теңіз өңірінің
тірлігіне үйрене алмады. Жаз аптап, ыстық. Маса. Сона. Балық сасыған ауа
да бұған жат. Балықшы жігіттің босағасын аттаған күннен бастап сыртқа
шықпай, үйге тығылып алды. Ауыл -үйдің арасында ала көз, күңкіл
көбейді: «Жабайы»,- деді. «Тəкаппар», «менмен» деді. Балықшы ауылға
келін боп түскесін де оның қыз кездегі сəні мен салтанатын тастамай, үйде
де, түзде де үсті - басы үлпілдеп киінгенін күндеп, əсіресе үйі іргелес
отырған Қарақатын «тұтақ» деп ернін шығарар еді: «Тұтақ! Адыра қал!
Күнде қыз болғанда бұл ауылда кімнің көзіне түсем дейді екен?»
Ақбала бəрін естіп, бəрін білсе де, иманы селт еткен жоқ. Қайта сөз тасып,
сыпсыңдаған сумақай қатындардың алдынан өтерде, кім білсін, əйел
нəсіліне тəн сайқалдың па, елде ауылдас əйелдер айтса айтқандай менмен
тəкаппарлық па, əйтеуір миығына мысқыл шаптырар еді де, сосын Құдай
берген ажар - көрікті, қасақана əлгілерге «Ал, көр! Көріп ал!» дегендей,

тəкаппар басын шалқақтата тік ұстап, аяғындағы қылмиған қазық өкше
етікті аналар іші күйсін дегендей сықыр-сықыр басып алдарынан өтер еді.
Байдың қызы болмаса да, Ақбала бұрын дəл бұндай өмірді көрген емес.
Бұрын, ой, несін айтасың, мал жайымен қыста теңіз жағасын сағалаған
қалың ел сонан көктем шығар - шықпаста қырға қаптай көшер еді. Бірі
ілгері, бірі кейін көшкен елдің алды кең жайлауға аяғы қалай жетті, солай
оты, суы мол салқын сабатқа аппақ үйлерді біріне бірін жарыстырып қаз қатар тігер еді! Қатар қонған екі ауыл, кейде үш ауылдың үлкендері
қонаққа шақырысып, ана жақта келелі кеңес құрып жатса, мына жақта суға
барған қатындар құдық басында шұрқырасып, ымы - жымы ыңғайласып,
ыдыс - аяқтар араласа бастар еді; жастар жағы бəрінен бұрын жол тауып,
күнде - күнде күн батқанын асыға күтер еді де, қалай қас қарайды, солай
ауыл сыртындағы жасыл төбенің астында бас қосар еді; сонан қашан жазғы
таң сары белден ағарып атқанша ақсүйек ойнап, алтыбақан теуіп, əн
шырқап ұлы дүрсіл салар еді; қыста қалың түскен қар қайсыбір жылдары
көктем шығар - шықпаста қауырт еріп, көл табанға жиналған ағыл - тегіл
мол суға қаз - үйрек жаз бойы қанаты сатырлап ұшып - қонып қиқу сап
жатар еді. Сонан сары шілденің əне бір аспан айналып жерге түскендей
ыстығы шындап күшке мінгенше ауыл іргесіндегі сай, жыраларда қар суы
кенерінен асып күркіреп жатар еді. Кең жайлау шұбартқан мал. Сағым
ойнаған салқар даланың сонау шетінде, көз ұшында тырнадай тізіліп көш
кетіп бара жатады. Мына жақтан салт атты жолаушы қыр астынан сылаң
етіп шыға келеді. Сонан ол бір қырдан бір қыр асып жуық арада қарасы
көзден үзіліп болмайды. Ол кім? Қайда асығып барады? Алдында əлде
үміт, əлде бір аңсаған арман күтіп түр ма?О, дариға, көктемде бір көрінген
қызғалдақтай қыз байғұстың басындағы қып - қысқа дəуреннің несін
айтасың?! Қырда отырған ауыл кешкісін өрістен мал келерде кəрі - жас
түгел дүрлігіп, сүріне - қабына сыртқа шығар еді - ау! Өрістен қайтқан
малдың алдында ботасы ауылда қалған жас інген жер түбінен боздап,
сиырлар мөңіреп, қойлар маңырап, ауыл үсті əп - сəтте азан - қазан болар
еді де, үй болған үйден қарына шелек ілген əйелдер шығар еді; тұлымы
желкілдеген кіп - кішкентай Ақбала да анасына қолғабыс беріп, өздеріне
қараған аз ғана саулықтың қозыларын көгендеп, аяғы - аяғына тимей
зырлап жүргені. Сонан қашан сауын мал сауылып болғанша бұған да
тыным жоқ, тек сонан бір кезде көз байланып, ымырт үйіріліп ап - сап
болғанда ғана ошақта от жанып, үй - іші кешкі аста бас қосып, дастархан
басына жиналар еді; ол өмірдің несін айтасың?! Ірге түрулі. Есік түсірілген.
Түндік ық беттен жартылай ашылған. Үй іші асқа отырғанда сыртта көген
басында жатқан қойлар мекіренеді. Оқта - текте түйе пысқырады. Көшпелі

өмірдің бұ да кішкентай бала кезден қанға сіңген қимас бір қызығы еді ғой!
Кім білсін, соны ойлай ма, Ақбала қазір тіпті көңілсіз. Бір жолы жылап
отырған үстінен шықты. «Төркін жұрттан жайсыз хабар есітті ме?». Зəресі
ұшқан Еламан: «Не болды? Жайшылық па?»- деп еді, Ақбала лəм демей,
сырт айнала бере жасын сүртті. Қипақтап қасынан кетпей тұрған бұған көз
қиығын салмастан сыртқа шығып кетті. Сонан бері бұнда маза жоқ. Күн
ұзын теңізде боп, сонан кеш түскесін, бірде ерте, бірде кеш үйге келгенде
табалдырықтан аттай бере сырт киімін шешпестен бұрын Ақбаланың
ажарына қарайды. Үндемесе де, ішінен азып жүр. Қандай да жанын жеген
дерт... Оны бұның өзі де біледі: қыр мен ойдағы елге паш болған Ақбала
мен бай ауылдың жас мырзасы екеуінің арасындағы əлі де үзіле алмай
жүрген махаббатты білсе де, бұл бірақ тілінің ұшына алмады.
Ақбаланы аяды. Сүйеу қартты сыйлады. Айтқанынан қайтпайтын қиқар
шал дегенін істеп, қызын балықшы жігітке қосты. Тағдырдың кесігі солай
болып, шарасыздық басқа түскесін, амал қайсы, Ақбала лажсыз көнген еді.
Ой қажытты ма, кешке қарай Еламан өз денесін өзі əрең қозғады. Баттиып
іскен саусақтар икемсіз. Кешкі қатқыл жел іштен шыққан демін ақшудалап
ыққа қарай əкетіп тұр.
Кешкі ымырт тез тұтасып, төңірек тұнжырай бастады. Еламан ертең
болмаса, ауды бүгін басқа жерге аударып салуға үлгіре алмасын білді.
Шынында да, бүл кезде батып бара жатқан күн алыстағы жалдың біріне
иегін сүйеп, еңкейіп қалған еді. Құбыла бет тұтас қызарып, жел жыртып
дода - додасы шыққан бұлт батар күннің шапағына бауырын бояп алаулап
апты. «Апыр-ай...»- деп Еламан құбыла беттен көзін алмай, ұзақ қарады.
«Апыр-ай, ə?!. Не қылса да, кең əлемді құшағына алып тұтасып келе
жатқан мына түн қараңғылығына жол бермей, жанталасып шарпысып
жатқан жер бетіндегі жалғыз тірлік осы - ау! Ендеше, өмір мен өлім сияқты
қараңғы мен жарық та бірін - бірі кезек жеңіп, тірлік үшін бұлар да
тартысып жата ма, қалай? Сонда, бəтір - ау, əр тірлікке төнер бір- бір зауал
болғаны ма? Ана қарашы, кезегі келгенде күн басына да зауал төніп, қара
кебінге оранып, бар əлем тіл тартпай, түн құшағына кіріп бара
жатқандай...»
Еламан күрсінді де, балық салған қапты көтеріп иығына салды. Бүгін күні
бойы əйелін ойлап, мазасы болмады. Үйге жеткенше асығып, бет жағын
кірбік қар шалған мұзды тайғанақтап басып келеді. Ауыр етіктің астына
түскен қиыршық қар қышыр - қышыр. Ойында Ақбала. Теңізге шығар
алдында отын - суын ішке кіргізіп беріп кетсе де, алды түн болғасын күні
жуықтап қалған жас келіншек жалғызсырап қалды ма деп қорқа береді. Өзі
жоқта жалғызсырап, елегізіп қалғандай көреді. Осы күні Ақбала қатты

кіржисе де, зəресі қалмайды. Бойына біткен балаға, не өзіне зақым бола ма
деп, сəт сайын жүрегіне суық үрей шабады. Өзі түзде жүргенде тұңғыш
құрсақ көтерген тұмса келіншектің қасында бас-көз боп отыратын естияр
біреудің болмағанына қынжылады.
Еламан үйінің алдына тоқтаған салт атты біреуді көрді. «Кім екен?»- деп
ойлап, салт аттыдан көзін алмады. Бұл өңірдің балықшылары - бір тайпа
ел. Жұмыртқасын жалаңаш құзға салған тау қыранындай, жел - құздың
өтіне қоныс тепкен. Жапырайған жерқазбаларын ұлы теңізге төніп тұрған
биік жардың басына мінбелете салғандықтан, əдетте, мұз үстінде жүрген
кісінің көзі балықшылар аулына мол жететін - ді.
Еламан көріп келеді. Жолаушы хабарлас қылды, білем, əне, іштен ақ
көйлекті əйел шықты. Ат тізгінін ұстады. Құрметпен күтіп алғанына қарап,
мынау кім де болса, сыйлы адам. Кім болды екен? Əлде?.. Əлде Сүйеу қарт
па? Иə, сол! Сол болды. Қайтсін пақыр, баласын көргенше шыдамай, уəделі
күннен бұрын келген ғой. Еламан екі көзін қонақтан айырмады. Ақбала
жолаушыны алып ішке кірді. Іле - шала шолақ мұржадан түтін бұрқ етті.
Асыққанда жар басына қиялап шығатын жолды қашықсынып, үйінің дəл
өкпе тұсына келді де, тік жарға төтелеп салды. Бір қолымен арқалаған
балықты ұстап, екінші қолымен қарсы баурайға біткен алабұта, кендір
жусан, қырбың қызыл түзгенге жармасып, мысықша тырмысып өрлеп
келеді. Қадірлі қонағына соятын малы болмаса да, ажарлы балыққа дөп
келгеніне қуанып, жар басына асығып алқынып шығып еді, осы арада...
қаңтарулы тұрған бəйге күреңге көзі түсті. Аң қуғаны көрініп тұр. Еті
қызып апты. Бір орында тақат тауып тұрмай, сулығын шайнап шиыршық
атып тұр екен. Жаны қапелімде аяғының басына кеткен Еламан жар
кемерде сілейіп тұрып қап еді. Əлдеқайдан жүгіріп келген сары қаншық
бұның үстіндегі балық иісі шыққан киімді иіскеді. Сосын мұп-мұздай
тұмсығымен қолын жалағанда сұлық тұрған жігіт бойын жиып ала қойды...

* * *

Өз үйіне өзі əзер кірді. Жəне кірер жерде күйбеңдеп біраз бөгелді. Суық
қапқан бойы сықырлап, аласа есіктен ақырын кіріп келе жатқан үй иесін
көргенде төрде отырған жас жігіт осыған дейінгі нығыз қалпынан
айырылып қап, лып етін жеп-жеңіл түрегелді:
─ Ел - аға... ассалаумалейкүм!
Еламан салқын амандасты. Сонан артық тілге келмей, суық қапқан киімі
сықырлап, есік алдында теріс қарап тұрып шешінді. Ə дегенде Ақбала
іштей абыржып қалса да, бірақ іле-шала өзін де, өңін де оп-оңай билеп ала

қойды. Қолындағы шаруасын тастай салды да, қашанда өзін ұстай білетін
сабырлы қалпын сақтап, көк сауыр кебіс киген ып-ықшам аяғын ақырын
ырғаң-ырғаң басып есік алдында шешініп жатқан Еламанға барды.
Қолынан су киімдерді алды. Алуын алса да, бірақ оны қайтерін білмей,
өзінен қашыртып əрегірек ұстап тұрды да, сосын ошақ жанындағы отын
үстіне тастай салды. Əдетте, теңізден келгенде Еламанның су киімін пешке
жаятыны есіне кейін түсті. Соған өзі ыңғайсызданып қалса да, бірақ қонақ
жігіттің бұны көзінің астымен бағып, жымиып күлімсіреп отырғанын
байқады да, отын үстінде жатқан су киімге қолын созбады. Төрде мұрты
жылтырап, түк білмегенсіп тымсырая қалған жас мырзаға бұрылып сазара
бір қарады да, сосын қайтып оған көңіл бөлген жоқ. Ендігі қылығының бəрі
оған бейне «күлсең күле бер. Тəңірі маңдайыма осы балықшыны жазғасын
қайтем?.. Ендігі жерде осының отын жағам, осыған қызмет етем» деп, ар
жағында айта алмай, ішін өртеп жүрген ызасын ашынғанда бір- ақ
аңғартты да, осыдан кейін қысылмай да, қымсынбай күйеуінің бар
жағдайын істеп, пеш түбіне төсек салды, иығына шапан жапты. Еламан
қонақ жігіт көзінше өзіне көрсеткен Ақбаланың ықыласына дəн ырза.
─ Ел - аға, біз көріспегелі қай заман?! Қалай, ауыл - ел аман ба?
─ Шүкір.
─ Балық талабы қалай?
─ Қайдағы балық?..
─ Иə, мұз қатпай тұр ғой. Қыстың кештегені мал ұстаған шаруаға жақсы
болса да, сендерге қиын екенін білем.
Еламан үндемеді. Тəңірберген оның ыңғай бермеген сыңайын байқаса да,
бірақ түк болмағандай түсі шіміріккен жоқ. Иығындағы түлкі ішіктің екі
шалғайын тақымының астына басып, ырғалып қойды да:
─ Ел - аға,- деп əңгімені əріден қозғады,- көрші отырған қоныстас ауыл
едік. Қуанышымыз бен көрер қызығымыз ортақ емес пе еді? Аталас
болмасақ та, екі ауыл аядай жерде іргелес отырғасын бір дəнді жарып жеп,
бір малдың сүтін бөліп ішкен бүтіндік емес не еді көздегеніміз? Солай емес
пе, Ел - аға?
Еламан мырс етті. Бірақ бұл жолы да үндеген жоқ.
─ Шынымды айтайын, кеше сен үйленгенде тойыңа шақырар деп дəметіп
едім...
О, залым! Бұл не, мазақ па? Тым құрыса, түзде де емес, үйде, төріңде
отырып... Зығыры қайнаған Еламан аузына сөз түспей, ішінен тынып, түсі
бұзылып отыр. Қанша қиын болса да, осы кеш мына залымның алдында
сыр бермей, шыдап баққысы кеп еді; оған бірақ өзін ұстаса да, өңін билей
алмай, салқынқандылығын сақтау қиын боп бара жатқасын басын

бауырына тартып, түсін бермей томсарып отырып мұртына қатқан мұзды
бір- бірлеп үгіп түсіре бастады. Тəңірбергенге əлі назарын тіктеп қараған
жоқ; Ақбалаға да қарамауға тырысты. Дəл қазір Ақбалаға қараса көптен
көкірегін қарайтып жүрген талай күдіктің бетін ашатындай қорықты.
Əншейінде жаннан жасқанбайтын ала көз тұнжыраған қабақ астына
тығылып қалған. Бұл қазір қарамайын десе де, қарамауға тырысып бақса
да, бірақ... Осылай отырып та көкірегі құрғыр бəрін сезіп отыр. Бала
көтергелі Ақбалаға отырып - тұру қиындап қалғанына қарамай, үйге қонақ
келгелі бəйек боп ұшып-қонып жүр. Əне, сыртқа шықты. Міне, ішке кірді.
Сыртқа шығып, ішке кіріп ұшып-қонып жүріп шай демдеді. Ұшып-қонып
жүріп дастархан жайды. Жас қонақтың асқа қарамаймын дегеніне болмай,
əлі сол аяғы жерге тимей, ұшып қонып жүріп əкесіне сақтап отырған
сыбағалы мүшені солайымен қазанға салды. Жоқ, мынау бұрынғы Ақбала
емес. Басқа. Мүлде... мүлде басқа. Əне, ең аяғы үйде жоқ нəрсені осы
ауылға келін боп түскелі есігін ашпаған ана көрші, мына көршіге жүгіріп,
біреуден ана жоқты, біреуден мына жоқты сұрап əкелді.
Еламан өзін əзер ұстады. Ақбалаға жекіп «отыр, шайыңды əкел!» дегісі кеп
əлденеше оқталса да, бірақ соның бəрінде де дəл айтар жерде аузы
бармады. Соның үстіне Мөңке келді.
─ Ақсақал, төрге шығыңыз!- деді қонақ серпіліп, жоғарғы жағынан орын
беріп.
─ Тырп етпе! Қазақ баласы сендер төрде жүрсеңдер біздің басымыз жерде
қалмас,- деп Мөңке қонақтан төменірек отырды да,- ие, бала,- деп
Тəңірбергенге бұрылды,- келе қоймайтын ауылың еді ғой бұл. Жай жүрсің
бе?
─ Аң аулап шығып едім.
─ Ə, аң аулап жүрсің бе? Қалай қанжығаны қандадың ба?
─ Өткен жолы осы маңнан қашқан бір түлкіден айырылып қалғам. Сəті
түсіп соған кездескенім.
─ Апыр - ай, ə?! Жолың болған екен.
─ Сары қаншық түлкіні көп қумаушы еді. Осы жолы біраз шалды. Тап
мына сіздің ауылдың сырт жағындағы қоңыр төбеге келгенде жетті.
─ Е- е, келетін ойым жоқ еді, түлкі əкелді де. Мақұл! Мақұл!..- деп Мөңке
лекіте күлді де,-бала, осы сенің інің қайда?- деді.
─ Жасанжан Орынборда, оқуда ғой. Жақын арада келеді, - деп Тəңірберген
тілдесетін кісі табылғанына қуанып, Мөңкеге қарай бұрылып еді. Бірақ
Мөңке арғы жағында отырған Еламанға бұрылып, екі балықшы өзара
шүйіркелесіп кетті.
─ Сені Оралскі байы шақырды деді ғой?

─ Иə, шақырды. Мұз үстіне қашан шығасыңдар дейді.
─ Сен не дедің?
─ Не дейін... Мұз əлсіз, көп адам боп шоғырланып жүру қауіпті дедім.
─ Дұрыс айтқансың. Ал, Шодыр не деді?
─ Не деуші еді, балық керек деп шолтаңдап тұр.
─ Е, байға балық керек болса, кедейге жан керек емес не екен?
Еламан үндемеді. Қарт балықшы енді Тəңірбергенге бұрылды:
─ Қонақ бала, мен осы бір əңгіме есіттім ғой... Сенің қойлы ағаң болыстың
сайлауына түсті деген не? Рас па?
Құдайменде байды ел арасы кемсітіп Қаратаз дейтін. Мөңке бұл арасын
сыпайылап келтірсе де, бірақ ар жақ көмейінде «қойы болмаса, тəйірі со да
кісі ме?!» деген кекесін тұрды. Көңілі жүйрік жігіт соны сезсе де, сыр
бермей:
─ Иə, ол кісі сайлауға түсті, - дей салды.
─ Қадамы қайырлы болсын!
Шын көңілден тілектестік білдіріп жатқан сияқты еді. Жас мырза да солай
қабылдап еді, бірақ Мөңке тағы да аяқ астынан мінез шығарып, қасында
отырған Еламанды тақымынан басып қойып:
─ Көрдің бе, бала?! Азуы пышақтай, арқасы ошақтай ағаларың, əне, үйірге
түскісі кеп жүр. Ертеңгі күні құтпан айғырдай, ел шетін торып, азынап
шыға келер, əлі-ақ! - деп тағы да лекіте күлді де, - жə, мен кетейін, - деп
түрегелді.
─ Асқа қара!
─ Рақмет! Ауру баққан үйміз ғой... Жеңгең жалғыз. Үйге барайын.
Мөңке жас қонаққа назар да салмай, сырт орай берген суық қалпы шығып
кетті.

* * *

Тəңірберген Ақбаланы жаңа көргендей. Бағанадан бері жұпыны үйдің бір
жағын тұнжыратып отырған мына үй иесі есіне түскенде ғана мойын
бұрғаны болмаса, қалған уақытта көзі де, көңілі де Ақбалада. Ақбала қыз
кезінде талдырмаш нəзік еді, бала көтергесін толығып, иегі астына боларболмас бұғақ пайда бопты, тұла бойындағы қалған мүшесі де бүл білетін
баяғы қыз кезіндегіден балғын тартқан. Қашанда бойын күте білетін
Ақбаланың бұл жолғы киімдерінің бұрынғыдан сəні де, ажары да бөлек
екен. Əйел болғасын да ақ жібек шəліні басына жаулық қып тартпай, екі
шетін қайырып əкеп желкесіне əншейін немқұрайды байлай салғаны да жас
келіншектің сымбатына ерекше үйлесім тауыпты. Үстіндегі ақ торғын

көйлекті де бала көтергелі толыға бастаған денеге лайықтап қынамасын
қыспай, əдейі кеңдеу, молдау тіккен. Ақ торғын көйлектің отырса да, тұрса
да жел шақырып делиіп ала жөнелетін етегі бұл келгелі тыным көрмей
ұшып-қонып жүрген келіншектің үй ішіндегі қимылынан дүркіреп хабар
беріп, екі еркек елең ете қап отыр. Əне, есік ашылды. Шапшаң ашылған
есіктен əуелі аппақ көйлектің етегі көрінді. Делиген етек ар жақтан аппақ
келіншекті ешқайда бұрылдырмай, тұп-тура қақ төрде отырған қонаққа
əкелді. Қолына ұстай кірген құрт - ірімшікті қонақтың алдына төккелі бұл
кезде əжептəуір толығып қалған денесін сəл иіп, тізесін сəл-пəл бүккенде,
о, Алла, əлдебір ақ құс ғайыптан пайда боп, дастархан шетіне қонғандай,
əлгі аппақ ақ торғын көйлектің делиген етегі қапелімде жан-жағына
жайылып, айналасын ақшаңқандап көміп жіберді. Жас мырза ес-түсінен
айырылып, ақтарылып қалған. Бұл не? Өң бе? Əлде түс пе? Əлде, осы
күндері əйелінің қасында жатып та Ақбаланы ойлағанда нəпсісі құрғырды
ұстай алмай, ақсары əрқашан баяғыны аңсайтын... сонда дəл осындай əдемі
ғажап елес есін алмаушы ма еді? Тəңірберген дастарханға құрт - ірімшік
төгіп жатқан Ақбалаға «Кетпеші!» дегелі ұмтыла түсті де, өзін əзер
тоқтатты. Иə, мынау өңі болмас. Баяғыда, қайсыбірде екі ауыл қатар
қонатын. Сонда ел тегіс ұйқыға кеткенде Ақбала екеуі ауыл сыртындағы
күркіреуде кездесетін. Екеуден - екеу оңаша кездескен сол бір айлы
түндерде екі ынтық екі жақтан жүгіріп кеп ыстық құшақтар үнсіз айқасып,
ұзақ жабысып тұрар еді де, сонан айрылысар жерде бұл ылғи да осылай
«Кетпеші! Тоқтай тұршы!» - деп қиылушы еді ғой?!
Тəңірберген Ақбалаға үйлене алмағанына өкінді. Не қыласың, бұның
өзінен болды. Екі ағаның дегенінен шыға алмады. Қоңсылас отырған бір
іргелі елге арқа тірегісі келді де, Ақбаланы жылатып, Ұлықұм бойын
жайлаған Тілеу - Қабақ руының белді бір жуанының қызына үйленіп еді.
Сонан бері Ақбалаға кездесуге беті шыдамай жүрген-ді. Сүйтсе, ой,
айналайын-ай! Кісі асылы, əйел затынан садаға кетсе болмас па?! Апыр-ай,
бұған не өкпе, не наз, кінə артып, опасыздығын бетіне баспады - ау.
─ Шай алсаңшы, -деді Ақбала бұған кесені өз қолымен əперіп жатып.
Бұнда келгелі жас мырзаның көзі көп нəрсеге жетті: Ақбала күйеуге
шыққасын да Еламанға баяғыдай салқын; тек ата, ана қосқасын шарасы
құрып, лажсыз көнген. Ал, бұған деген махаббат бəз - баяғыдай. Қыз
кездегіден бұны артық сүймесе кем сүймейді. Қайта, сүйгеніне қосыла
алмаған əрбір əйелдей, бұрынғыдан да арман үздіге түскен бе?
Ынтызарлық па, құштарлық па, қайсысы болса да, тағат, сабыр таусылып,
шыдам шегіне жеткен кез осы ма? Соған дəл келді ме? Ана қарашы,
қасында қабағын қарс жауып, тұнжырап отырған осы үйдің еркегі бар ма,

жоқ па, тіпті ойына кіріп-шыққан жоқ. Əлгінде дастархан үстінен қолын
созып кесені беріп жатқанда бұған екі рет көзін іркіп қарап еді; əсіресе
соңғы қарағанда кірпік астынан ұзағырақ қадалған қара көздің шоқтай
маздаған жанарында құдды түнгі өрттің сəулесі шарпып өткендей, енді сəл
кідірсе өзімен қоса бұны да өртеп жіберетіндей жалындап тұр екен. Жас
мырза дірілдеп кетті. Осы үйге жолы түскесін келе қалған əлдебір
кездейсоқ қонақ емес, тіпті əрілесе үй қожасы дастархан басында мұртына
қатқан мұзды үгіп отырған ана жаман балықшы да емес, осы үйдің нағыз
қожасы бұның дəл өзі сияқты. Өзіне деген Ақбаланың ықыласын көргесін
ол енді өзін ертеден бері үй ішінің шырқын бұзып, тұнжырап отырған мына
немеге сыртын беріп, көбіне Ақбала екеуі сөйлесті. Дастархан жиналғасын
тымағы мен қамшысын алды.
─ Сау бол, Ақбала.
Есікке жақын тұрған келіншек сəл кейін шегініп, сыртқа беттеген жас
қонаққа жол берді. Қоштасар жерде Еламан ернін қимылдатқаны болмаса,
отырған орнында тырп етпей отырып қалды. Шабалақдаған иттер бейуақта
аттанған қонақты ауыл сыртына ұзатып салды. Ат тұяғының дүбірі əбден
ұзағанша Еламан тырп етпеді. Ол бағана бір кергенде -ақ мына бəйгі күрең
бұл өңірдегі өзі білетін жылқылардан түсі бөлек мал екенін білген -ді.
Шамасы, бұ да қаншелек Кəленнің қолынан шыққан ұрлық мал болар деп
ойлаған. Мынау шынында да қуса - жетіп, қашса - құтылатын ат.
Баяғыда... құдық басында болған төбелесте бұның əкесін Тəңірбергеннің
əкесі Абыралы қуып жетіп, көк сүңгіні салғанда да Абыралының астында
дəл осы бəйгі күреңдей жүйрік ат болмады дейсің бе?!
─ Тұр, төсек салайын!
Көрпені көкірегіне қысып дікектеп тұрған əйелге Еламан көз салмады.
Дала тастай қараңғы екен. Жел бағанағыдан да қатая түсіпті. «Мұзды қуып
кетпесе қайтсін?»
Еламан ішке қайта кіргенде Ақбала шамды сөндіріп, жатып қалған екен.
Еламан иығындағы тонды іргеге тастай салды да, сыртын беріп теріс қарап
жатқан Ақбаланың жанына қисайды. Көзіне ұйқы оралмады. Есіне бəйгі
күрең түсті. Арысы Түрікпен, берісі Адай, Табыннан келген сүйегі асыл
жануар! Кəлен ұрымен қос болғалы Құдайменде мен Тəңірбергеннің
жылқысында осындай қыл құйрық жүйріктер көріне бастады. Əкесі пақыр
аты нашар боп сорлады, əйтпесе, бірме-бір шайқаста Абыралыға алдырмас
еді. Араларында кикілжіңі бар екі ауыл бір жолы Ақмарқаға қатар қонды.
Малды-жанды ауылдың əпер - бақан жігіттері қоңсылас отырған кедей
ауылмен қырғи - қабаң. Көбіне-көп жер жетпей, жайылым үшін
қырқысатын, кейін ауыз суға іштарлық қып, құдық басына барған қатын -

баланы сабап жіберетін болды. Сол күні де бай ауылдың сотқар жігіттері
бұлардың азғантай малын суартпай, құдық басында екі жақ кеуде тіресіп
тұрып алды. Келісімге келе алмағасын, ақыры екі жақ атқа қонды. Абыралы
найзагер. Атқа да тақымы мықты. Науан əп-сəтте бай ауылдың екі жігітін
ұрып жығып, енді жер түбінен зығыры қайнап жүрген жауы - Абыралының
өзіне тап берді. Қолындағы қару бұзау тіс қамшы; осындай төбелеске
лайықтап, өзегіне қорғасын құйған. Бірме-бір ұрыста бұ да көк сүңгіден
кем түспейтін қару. Ол тек əлгі алас-қапаста белді ат қолға түспей, белдеуде
тұрған мінезсіз, үркек байталға жайдақ міне шапқанды. Екі жау айқаса
кеткенде желқуық байтал нақ бір табан тірескен жағаласта жалт берін
басын ала қашты. Осы сəтті күткендей, анау да астындағы атын бұның ізіне
салып жіберді. Ө дегенше алымды ат сыпыртып жетіп барды. Абырлы
аттың басын ірікпей, көк сүңгіні қатарласа бере Науанға қос қолдап салған
бойы ағызып өте шықты; бірақ ат үстінен аударып түсіре алмай, найзаның
ұңғысы омырылып, бір тұтам мұздай темір Науанның сегіз көзінде кетті.
Науан ат басын бұруға шамасы келді. Есік алдында еңіреп құшақтай алған
жас келіншегінің қолына құлап түсті. Қан шаптырған бүйірін қос қолымен
басып мықшиып отырып, кішкентай Еламанын бауырына қысып: «Сорлы
жетімегім!.. Ендігі күнің не болар?..» деп еді, сонан артыққа шамасы
келмей, жаны шыққан дене сылқ етіп құлай кетті. Жас ана жесір қалды.
Өздерінің абызынан шығарғысы келмеген ағайын-тума жесір əйелді
тасқұлақ, керең шалға берді. Бір жыл өтпей, анасы қайтыс болды да, жетім
бала бай ауылдың қозы-лағын бақты. Ер жеткесін жеті жыл Құдайменденің
жылқысын бақты. Бір жолы кешкісін жылқыны серігіне тапсырып, Көлқора
табанында отырған Сүйеу қарттың ауылына қонып келуге кеткен-ді. Əкесі
көзі тіріде Сүйеудің бесіктегі қызын кішкентай Еламанға атастырып қойған
екен. Еламан Сүйеу қарттың өзін бөтен көрмейтінін байқағасын орайы
келгенде, қалыңдығына із суытпай барып тұратын-ды. Бұның сорына сол
күні түнде жылқыға қасқыр шауып, Құдайменденің Аяққұмдағы құдасынан
алған жүйрік атын жарын кеткен-ді. Хабар тиген бойда Құдайменде бір топ
жігітпен жылқышы қосына сау ете қалды. Еламан оған
«Ассалаумағалейкум» деп қос қолын соза беріп еді, Құдайменде:
─ Əй, ит! Сен үйірге салатын айғырым ба едің? Сен менің жылқышым бола
- туң, - деп ақырып, Еламанды қамшымен қақ бастан тартып жіберді.
Еламан атына қарғып мінді. О да атын омыраулатып, тебініп келіп
қалғанда, Құдайменденің қасындағы жігіттер жібермей, жолын кес-кестеп
тұра қалды.
─ Əй, Құдайменде!.. Жылқың əне! Мен кеттім. Дүние кезек. Күнім туса
көрермін,- деді де, Еламан ат басын бұрып, құйындатып ала жөнелді. Теңіз

жағасынан промсол ашып жатқан бай орысқа жалданды. Қазақ арасында
бірде Шодыр, бірде Тентек Шодыр атанған Оралскі байы зəті қатты кісі еді;
əсіресе, қарауындағыларға атал. Орыс - герман соғысы басталғалы
балықтың бағасы күрт көтерілді де, орыс байы бұларды бір күн бел шешіп
отырғызбай, күн-түн теңізге қуалап əбден ақ иық боп жүрген-ді. Тек мұз
қатар алдындағы осынау аз ғана күн абыржыда Тентек Шодырдың амалы
құрып, бұларға үндей алмады. Бұлар да абыржының аз ғана күнін дəтке
қуат қып, ұлы теңізге ілгерілеп бармай, жағалаудың кілегей көкше мұзына
бір тартым, жарым тартым ау салып, үй ішінің күнделік нəпақасын айырып
жүрген-ді...
Еламан бұл түнді ұйқысыз атырды. Ақбала да теріс қарап жатқан күйінен
тырп еткен жоқ, түнімен көз ілмеген Еламан тек таң алдында талықсып
кеткен-ді, жел тұрыпты. Көзін ашқанда жағалаудың əдеттегі жынды желі
шырт ұйқыда жатқан ауылдың үстінен аса соғып əупіріп тұр екен.
Жапқысы жоқ бір мойын пештің көмейі гүрілдеп, үй іші ызғып кетіпті.
Əлгінде сыртын беріп ары қарап жатқан Ақбала тоңғасын бұған бұрылып,
бар денесімен бауырына кіріп жабысып алған екен. Қолы, аяғы мұздай.
Еламан құшақтай алды. Түндегінің бəрі есінен тарс шығып кетті. Бұлар
қазір күнде осылай төсекте табысатын боп жүр. Еламан бойына бала
біткелі денесі толыға бастаған Ақбаланың күн санап екеуара жатқан
төсектің көбін оның ала бастағанына қуанады. «Босануға қанша қалды
екен?»- деп ойлады. Ақбаладан сұрауға бата алмады. Қазір ана
жатырындағы баланың бойында бар мүшесі түгел. Құдай қаласа, енді екі
айдың о жақ, бұ жағында... «Ары жат, қысып тастадың»- деп, құдды ашу
білдіргендей, əлде бір бітімсіз дене бұның дəл Ақбала жақ бүйірінен бүлкбүлк етті. Еламан шапшаң серпіліп, ары ысырылып жатқанын сезбей
қалды. Ет - бауыры соншалық елжіреп кетті. Бұрын - соң татпаған, мүлде
беймəлім ыстық сезімнен жүрегі шым етті. Көрмейсің бе, əлден тірілігін
танытып, тыпыршып жатқан мына кішкентай немені бауырына қысқысы
кеп кетті. Қарап тұрып жылады. Соған өзі қысылып, күліп басын шайқады.
Тез киінді. Есіктен шығар жерде соңыра үйге асымдық балықты салып
əкелетін қапты еңкейіп ала бергенде,отын үстінде жатқан ақ тушадай
қоянға көзі түсті.

* * *

Балықшы ауылға қадірлі қария - Есбол келді. Кезінде ел арасының сөзін
ұстаған кісі. Рай мен Еламанға жақын туыс болған себепті баласы жоқ,
жетім шал бұл екеуін сағалайды. Жылда осы кезде бір соғып, Райдың

үйіндегі бастас жеңгесіне сыбаға əкелетін-ді. Осы жолы үйткен қой келді.
Рай қарт əжесіне тұтас қойды бұзып, жары етін қазанға салды да,
көршілерді шақырды.
Ой, несін айтасың, балықшылар көңілді! Ет иісімен қуана демалып, үйді
басына көтере қауқылдасып жатыр. Қыс - аязда, жаз - ыстықта, өмір бойы
бір ыстық бір суықта жүріп шыныққан, шетінен сіңір қара шойдым. Күлсе
де, сөйлесе де, құдды қу қайық секектеген көк долы теңізде жүргендей,
ауыз тола тіс ақсиып, бірнешеуі бірден самбырлап жарыса сөйлеп кетеді.
Осы қазірде мұз үстінде балық бөлісіп жатқандай гу-гу, ду-ду... Олар мына
жақта осылай дуылдасып, ана жақта бұрқ-сарқ қайнаған қазан маңында
қатындар пыш -пыш... шу-шу... Ақ жаулықтар екеу-екеу, үшеу - үшеуден
түйіседі. Кейде үш, төрт ақ жаулық түйісіп, сыбыр - сыбыр, пыш - пыш.
─ Ақбала қайда, пыш - пыш? Бетім - ау, оған не болған, пыш, пыш... шу шу...
─ Қойшы əр