АҚПАРАТТЫҚ ШЕШІМДЕРДІ ҚОЛДАУ ЖҮЙЕЛЕРІН ҚҰРУ ӘДІСТЕМЕСІН ТАЛДАУ

Аннотация
Бұл мақалада ақпараттық шешімдерді қолдау жүйелерін (АШҚЖ) құру әдістемесі жан-жақты талданады. Автор шешім қабылдауды қолдау жүйелерінің теориялық негіздері, олардың негізгі құрылымдық элементтері мен функционалдық мүмкіндіктеріне тоқталады. Сонымен қатар, қазіргі заманғы цифрлық трансформация үдерісі контекстінде АШҚЖ құрудың заманауи әдістері мен инновациялық тәсілдері қарастырылады. Аталған жүйелерді жобалау мен ендіру барысында туындайтын мәселелер мен оларды шешу жолдары да баяндалады.

Кіріспе

Қазіргі қоғамда ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (АКТ) қарқынды дамуы басқару процестерінің күрделенуіне әкелуде. Қызметтің түрлі салаларында шешім қабылдау барысында көпфакторлы, белгісіздікке толы және құрылымдалмаған ақпаратпен жұмыс істеу қажеттілігі туындайды. Мұндай жағдайда ақпараттық шешімдерді қолдау жүйелері (АШҚЖ) басқарушылар мен мамандардың жұмыс тиімділігін арттырудың негізгі құралына айналады.

АШҚЖ – бұл ақпараттық технологиялар мен шешім қабылдау теориясының тоғысқан тұсында пайда болған құрал. Ол құрылымдалған және құрылымдалмаған ақпараттар негізінде шешім қабылдаушыға балама нұсқаларды ұсыну, олардың салдарын болжау және оңтайлы шешімді таңдауда көмек көрсетуге арналған.

1. Ақпараттық шешімдерді қолдау жүйесінің теориялық негіздері

1.1 АШҚЖ ұғымы

Ақпараттық шешімдерді қолдау жүйесі (АШҚЖ) — бұл басқарушылық шешім қабылдау үдерісінде ақпараттық, модельдік және аналитикалық қолдау көрсетуге арналған интерактивті ақпараттық жүйе. Мұндай жүйелер шешім қабылдаушының интуициясы мен тәжірибесін математикалық модельдермен, деректермен және аналитикалық құралдармен ұштастырады.

1.2 АШҚЖ міндеттері мен функциялары

АШҚЖ-ның негізгі функцияларына мыналар жатады:

Ақпаратты жинау, сақтау және өңдеу;

Қазіргі және болашақ жағдайларды модельдеу;

Альтернативаларды бағалау;

Шешім қабылдау нәтижесін болжау;

Пайдаланушыға визуалды және аналитикалық қолдау көрсету.

2. АШҚЖ құрылымы мен компоненттері

АШҚЖ-ның стандартты құрылымы келесі негізгі компоненттерден тұрады:

2.1 Мәліметтер базасы

Бұл – шешім қабылдауға қажетті барлық ақпараттарды сақтайтын орталық. Мәліметтер ішкі және сыртқы көздерден алынуы мүмкін. Құрылымдалған (кестелік форматтағы) және құрылымдалмаған (мәтін, сурет, бейне) деректерді қамтиды.

2.2 Модельдік база

Шешім қабылдау үдерісінде қолданылатын математикалық, статистикалық, эконометриялық және имитациялық модельдердің жиынтығы. Бұл база арқылы:

Оптимизация;

Симуляция;

Сценарийлік талдау;

"Не болса не болады?" типтегі талдау жүзеге асырылады.

2.3 Пайдаланушы интерфейсі (UI)

Бұл – жүйе мен пайдаланушы арасындағы өзара әрекеттесу құралдары. Интерфейс интуитивті, ыңғайлы, визуалды түрде ақпаратты көрсетуге бейім болуы қажет.

2.4 Шешім қабылдауды басқару модулі

Пайдаланушының сұранысын өңдейді, модельдерді таңдайды және оларды іске қосады. Бұл модуль АШҚЖ-ның «интеллектуалды жүрегі» болып есептеледі.

3. АШҚЖ құру әдістемесі

3.1 Жобалаудың негізгі кезеңдері

АШҚЖ әзірлеу процесі бірнеше кезеңнен тұрады:

Мәселені анықтау және жүйеге қойылатын талаптарды талдау.
Бұл кезеңде пайдаланушылардың қажеттіліктері, шешім қабылдау логикасы, бизнес-процестер зерттеледі.

Жүйе архитектурасын жобалау.
Бағдарламалық және аппараттық шешімдер, мәліметтер және модельдер архитектурасы әзірленеді.

Модельдік база мен мәліметтер базасын құру.
Қолданылатын модельдер іріктеліп, сәйкес алгоритмдер дайындалады.

Бағдарламалық қамтамасыз етуді әзірлеу.
Жүйе прототипі немесе толық нұсқасы жасалып, оны тестілеу жүргізіледі.

Ендіру және оқыту.
Жүйені нақты ортада енгізіп, пайдаланушыларды оқыту жүргізіледі.

Сервистік қолдау және жаңарту.
Қателерді түзету, функционалды жетілдіру, техникалық қолдау қамтамасыз етіледі.

3.2 Жобалау әдістері

Жүйені құру барысында келесі тәсілдер қолданылуы мүмкін:

Waterfall (каскадты) әдісі – дәстүрлі кезеңдік тәсіл;

Agile / Scrum – икемділік пен үнемі жетілдіруге негізделген итеративті тәсіл;

Prototyping – бастапқы прототип жасау арқылы функционалды сынау;

Rapid Application Development (RAD) – жылдам әзірлеуге арналған әдіс.

4. АШҚЖ-дағы заманауи технологиялар және трендтер

4.1 Жасанды интеллект (AI) және машиналық оқыту (ML)

AI негізіндегі жүйелер деректерден үйрену қабілеті арқылы шешім қабылдау сапасын жақсартады. ML алгоритмдері жүйеге жаңа заңдылықтарды анықтауға, болжауға және ұсыныстар беруге мүмкіндік береді.

4.2 Big Data технологиялары

Үлкен көлемдегі құрылымдалмаған деректермен жұмыс істеу шешім қабылдау процесінің сенімділігін арттырады. Apache Hadoop, Spark, NoSQL дерекқорлары кеңінен қолданылады.

4.3 Бұлтты есептеулер (Cloud computing)

AWS, Azure, Google Cloud секілді платформалар арқылы жүйелерді масштабтау, икемді түрде басқару мүмкін болады.

4.4 UX/UI дизайн

Жүйенің қолдануға ыңғайлы және интуитивті интерфейсі пайдаланушы тәжірибесін жақсартады, шешім қабылдауды жылдамдатады.

5. АШҚЖ ендірудегі қиындықтар мен оларды шешу жолдары

Қорытынды

Ақпараттық шешімдерді қолдау жүйелері – заманауи басқару технологияларының маңызды элементтерінің бірі. Олар күрделі, көпфакторлы жағдайларда тиімді шешім қабылдауға көмектеседі. Мұндай жүйелерді жобалау мен ендіру кезінде нақты әдістемеге сүйеніп, жүйелі тәсіл қолдану аса маңызды.

Цифрлық дәуірде АШҚЖ-ға деген сұраныс артып келеді. Осыған байланысты болашақта жүйелердің интеллектілік деңгейі, бейімделу мүмкіндігі және деректермен жұмыс істеу ауқымы одан әрі кеңейе түседі. Сонымен қатар, АШҚЖ-ның нақты уақыт режимінде жұмыс істеуі, пайдаланушының іс-әрекетін болжауы және автоматты шешім ұсынуы – басты даму бағыттарының бірі болмақ.

Пайдаланылған әдебиеттер

1.Турбан Э., Волонно А., Шелли Р. – Системы поддержки принятия решений и интеллектуальные системы. М.: Юнити, 2020.

2.Power, D. J. – Decision Support Systems: Concepts and Resources for Managers. Westport, CT: Greenwood, 2002.

3.Marakas, G. M. – Decision Support Systems in the 21st Century. Prentice Hall, 2003.

4.Laudon, K. C., & Laudon, J. P. – Management Information Systems: Managing the Digital Firm. Pearson, 2021.

5.Davenport, T. H. – Analytics at Work: Smarter Decisions, Better Results. Harvard Business Review Press, 2010.