Арал теңізінің
экологиялық
дағдарысы
Арал теңізі – Орта Азиядағы экологиялық дағдарыстың айқын көрінісі.
20 ғасырдағы суармалы егістіктердің дамуы теңіздің су деңгейінің
төмендеуіне және оның аумағының қысқаруына әкелді. Бұл дағдарыс
теңіздің биоәртүрлілігіне, климатқа және аймақтың экономикасына
теріс әсер етті.
по жАНАР зАРЛЫКОВАЖЗ
Арал теңізінің тарихы және
географиялық
ерекшеліктері
1
19 ғасыр
Арал теңізі Амудария және Сырдария өзендерінің
суымен қоректеніп, оның аумағы 68 мың шаршы
шақырымды құрады.
2
20 ғасырдың ортасы
Кеңес дәуіріндегі суармалы егістіктердің дамуы Арал
теңізінің су ресурстарының қысқаруына әкелді.
3
21 ғасыр
Теңіздің аумағы қатты қысқарып, су деңгейі төмендеді,
бұл аймақтың климатына және биоәртүрлілігіне зиян
келтірді.
Арал теңізінің қурап кетуінің негізгі себептері
1
Суармалы егістіктердің кеңеюі
Мақта өсіру үшін Амудария және Сырдария
өзендерінің суы қолданылды, бұл теңізге ағып бара
жатқан су мөлшерін азайтты.
2
Суды тиімсіз пайдалану
Ескірген суару жүйелері судың булануын арттырып,
теңізге баратын су мөлшерін азайтты.
3
Халықтың өсуі және суға деген
сұраныстың артуы
Арал теңізінің бассейніне жақын орналасқан елдердің
халқының өсуі суға деген сұранысты арттырды.
4
Климаттың өзгеруі
Құрғақшылық және жауын-шашынның азаюы Арал
теңізінің су қорын азайтты.
Арал теңізіндегі экологиялық жағдайдың
нашарлауы
Биоәртүрліліктің жоғалуы
Теңіздің қурап кетуі балық түрлерінің
жоғалуына және биоәртүрліліктің
азаюына әкелді.
Топырақтың тұздануы
Су деңгейінің төмендеуі топырақтың
тұздануына әкелді, бұл өсімдіктердің
өсуіне кедергі келтіреді.
Ауаның ластануы
Топырақтың құрғауы және желдің
әсерінен шаңды борандар пайда
болып, ауаны ластайды, адамдардың
денсаулығына зиян келтіреді.
Арал теңізі экожүйесіндегі
өзгерістер
1
Су деңгейінің төмендеуі
Арал теңізінің су деңгейі 1960 жылдан бастап қатты
төмендеді.
2
Тұздылықтың артуы
Су деңгейінің төмендеуімен бірге тұздылықтың артуы
балықтардың қырылуына әкелді.
3
Экожүйенің бұзылуы
Теңіздің қурап кетуі жануарлар мен өсімдіктердің
тіршілігіне теріс әсер етті.
4
Климаттың өзгеруі
Теңіздің қурап кетуі климаттың құрғақшылыққа қарай
өзгеруіне әкелді.
Арал теңізінің қалпына
келтірілуі үшін жүргізіліп
жатқан іс-шаралар
Суды үнемді пайдалану
Суармалы егістіктердің
тиімділігін арттыру және
судың шығынын азайту.
Жаңа су
қоймаларының
салынуы
Амудария және Сырдария
өзендерінен суды жинау және
сақтау үшін жаңа су
қоймалары салынуда.
Қоршаған ортаны
қорғау шаралары
Топырақтың тұздануына
қарсы күрес, өсімдіктерді
қалпына келтіру және ауаның
ластануын азайту шаралары
жүргізілуде.
Халықаралық
ынтымақтастық
Арал теңізін қалпына келтіру
үшін әртүрлі мемлекеттер мен
халықаралық ұйымдар
бірлесіп жұмыс істейді.
Арал теңізін қалпына
келтірудегі мемлекеттер
мен халықаралық
ұйымдардың рөлі
Мемлекеттер Халықаралық ұйымдар
Қазақстан, Өзбекстан,
Тәжікстан, Түрікменстан
Дүниежүзілік Банк, БҰҰ Даму
Бағдарламасы, Еуропа Одағы,
Азия Даму Банкі
Осы елдердің үкіметтері Арал
теңізін қалпына келтіруге
бағытталған саясаттарды
жүзеге асырады.
Олар қаржылық көмек береді,
техникалық сараптама және
тәжірибе бөліседі, сондай-ақ
жобаларды жүзеге асыруға
көмектеседі.
Арал теңізін сақтау және
оның экожүйесін қалпына
келтіру бойынша
ұсыныстар
Суды тиімді пайдалану
Суару жүйелерін жаңарту, суды
үнемді пайдалану
технологияларын енгізу.
Қалдықтарды қайта өңдеу
Қалдықтарды қайта өңдеу және
қоршаған ортаны ластауды азайту
шараларын қолдану.
Ормандарды отырғызу
Арал теңізінің айналасында
ормандарды отырғызу,
топырақтың эрозиясын азайту
және ауаның ластануын
төмендету.
Халықаралық
ынтымақтастық
Арал теңізін қалпына келтіру үшін
ынтымақтастықты күшейту,
бірлесіп жұмыс істеу.
