№ 30 Көктөбе орта мектебі

Ашық сабақ

Тақырыбы: «Сақтар туралы тарихи мәліметтер»

Сынып: 5 «А»

Тарих пәнінің мұғалімі: Таубаева Ұ.С.

2017-2018 оқу жылы

1.Көне парсы деректері. Тарих ғылымы белгілі бір мәселені зерттеуді, ең алдымен, деректер жинаудан бастайды. Деректер тарихи болмысты шындық тұрғысынан оқып-үйренуге бағыт береді. Ежелгі Қазақстан тарихы жөнінде жазбаша деректемелер көне парсы, көне грек, латын, қытай тілдерінде бізге келіп жетті. Бұл жазбаша деректемелер мазмұны мен сипаты жағынан сан алуан.
Басты деректемелердің бірі Зороастризмнің киелі "Авеста"деген кітап атауымен белгілі. Ахура Мазда Құдайына арналған "Авеста" жырларының авторы Заратуштра ("Кәрі түйеші" деген мағына береді) делінеді. Заратуштра Каспий теңізінің шығыс-солтүстігін қоныстанған арий тайпасының Спитама руынан шыққан.
Шамамен алғанда, адамзат тарихындағы тұңғыш пайғамбар, абыз Заратуштра б.з.д. IX ғасырда өмір сүрді. Табиғи дарынының арқасында арийлердің батыр ұлдары жайлы жырлап, отыз жасында жаңа дінді ойлап табады. Қазақстан, Орталық Азия, Иран, Әзірбайжан, Ауғанстан жерінде таралған Заратуштра ілімінің қасиетті жазбалар жинағы б.з.д. III ғасырында хатқа түскен 21 кітаптан тұрады. "Авестаның" сақталған бөлігінде Құдай атына айтылатын әнұрандар (гимндер) бар.
Басында Айға, Күнге, отқа, суға табынатын арийлер оның діни уағыздарын қабылдай қоймады. Әсіресе турлар қатты қарсылық көрсеткен. Заратуштра басқа жақтарға қоныс аударып, өз ілімін көрші елдерге таратады. Осылайша зороастризм діні дүниеге келді. Заратуштра уағыздарының Қазақстанның ежелгі тұрғындарының тарихын, мәдениетін танып білуде маңызы зор. Онда шығыс ирандық көшпелі тайпалар "турлар" деген жинақ атаумен беріледі. Сонымен қатар "Авестада" "сайримдер", "дахтар" деген тайпалар туралы да айтылады.
Турлар мен арийлер арасындағы шым-шытырық окиғалар Әмудария мен Сырдария, Каспий мен Арал, Еділ мен Кама өңірлерінде өрбиді. Бұл "әнұрандағы" кейіпкерлер доңғалақты арбаларға мінген. Олардың қарулары — садақ пен жебе, найза, айбалта, кәсібі — мал өсіру (өгіз, жылқы және түйе), тамағы — ет пен сүт, Қүдайға құрбандыққа шалуға жылқы, сиыр, қой әкелетіндігі баяндалған.
"Авестадағы" құдай әнұрандары Орталық Азия мен оның солтүстігінде жапсарлас жатқан Қазақстанның бақташы-егінші тайпаларының рухани өмірі туралы құнды материал береді. Арийлердің Қүдайға құрбандық шалып, оның атына мадақтау айтатын жерлері археологиялық деректермен де расталып отыр.

2.Көне грек авторларының шығармалары. Келесі кезекте — Ежелгі Қазақстан жөнінде ең көп хабар жинақтаған антик (көне грек) авторларының шығармалары. Көбіне грек және ішінара латын тілдеріндегі деректердің ішінен Кіші Азиядағы Галикарнас қаласынан шыққан ежелгі грек тарихшысы Геродотты (б.з.д. 490 және 484—425 жылдардың арасы) ерекше атауға болады. Ежелгі Рим ғұламасы Цицерон Геродотты "тарихтың атасы" деп көрсетеді. Көне грек авторларын үлгі етуіміздің себебі, олардың мұраларының ең ескі дерек көздері болғандығынан деп ойлаймыз. Б.з.д. V ғасырдың ортасында жазған "Тарих" атты тоғыз томдық еңбектің
4-томында түңғыш рет антикалық әдебиетте скифтердің географиялық орналасуы, саяси тарихы, әдет-ғұрпы, тұрмысы суреттеледі. Геродот скифтердің шығыстағы далалық көшпелі тайпалар арасынан келгенін айтады. Геродот грек авторларының көпшілігі сияқты сақтарды "азиялык скифтер" деген терминмен атайды. Скиф атауы Солтүстік Қара теңіз өңірі мен Алдыңғы Азияның көшпелі тайпаларына қатысты қолданылады. Грек деректемелерінде басқа да тайпа атаулары кездеседі. Мысалы, массагеттер, сарматтар (савроматтар), аргиппейлер, аримаспылар, исседондар және т.б. Геродот массагеттерді Каспий теңізінен шығысқа қарай, Сырдарияның (Аракстің) арғы жағына орналастырады. Сақтар мен массагеттер еліне жасалған Дарийдің, Кирдің жорықтарын егжей-тегжейлі әңгімелейді.Сақтардан солтүстікке қарай орналаскан сайримдер туралы Геродоттан барынша толығырақ деректер алуға болады. Геродот: "Танаис өзенінің (қазіргі Дон) арғы жағы сарматтардың қолында", — дей келе, Доннан Еділге дейінгі аралықты меңзейді. Сарматтар тайпа бірлестігі құрамына Солтүстік-батыс Қазақстан өңірінен шыққан аорстар да енген. Жайық — Елек өзендері аралығынан табылған археологиялык ескерткіштер де аорстардың сарматтармен мәдени ұқсастықтары бар екендігін анықтады. Геродот Дарийдің Скифияға жорығы туралы айта келіп: "Сарматтар скифтер жағында белсенді түрде соғысты", — деп жазды. Оларды әйелдер басқаратындығын айта келіп, амазонка әйелдер тайпасы туралы аңызды баяндайды."Сармат әйелдері садақ атады, сапы лақтырады, аттың үстінде жүреді. Барлық саны үш жауды өлтіргенше қыз күйеуге шыкпайды", — деп көрсетеді. Сарматтар негізінде б.з.д. IV—III ғасырларда Сармат тайпалар одағын құрылды. Бүл жаңадан құрылған Сармат тайпаларының одағы аорстар, сирақтар, роксаландар, аландар, языгилерден тұрды. Соңғы жылдардағы Батыс Қазақстаннан табылған "Алтын адам", "қайқы қылыш" сияқты археологиядағы жаңалықтар сарматтардың әскери өнері дамығандығы туралы Геродот жазбаларыда растай түседі. Сармат-алан тайпаларын IV ғасырда ғұндар талқандады.Ал Геродот болса, халықтардың шығыстан батысқа қарай көшуін айта келіп: "Солтүстік-шығыс Қазақстанды мекендеген аримаспылар исседондарды өз жерінен ығыстырып шығарды. Ал исседондар скифтерді отырған орнынан қозғады, ал киммериліктер скифтердің тепкісіне төтеп бере алмай, өз елін тастап кетті", — деп жазды. Геродот: "Осынау көші-қон б.з.д. VII—VI ғасырларда жүзеге асты" деп көрсетеді. Исседондарға ерте темір дәуіріндегі Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениеті тән. Археологиялық зерттеулер Орталық Қазақстан, Жетісу мен Орталық Азияда табылған қару-жарақ үлгілерінің ұқсастығын анықтап берді. Тасмола мәдениетіндегі тайпалар (исседондар) сақ тайпаларының қуатты бөлігін құраған.
Геродот келтірген "алтын қырыққан құзғындар" туралы аңыз Алтай өңірімен байланысты шықса керек. Себебі Алтай өңірі алтын кенішіне бай екендігі белгілі, онда алтынға бай аримаспылар Алтай баурайын мекендеген деп топшылауға болады. Ірі алтын кені бар Алтай өңірін, Зайсан көлі маңын аргиппей және аримаспы тайпалары мекендегенін археологиялық қазбалар да айғақтайды. Геродот Батыс скифтерінің Шығыстан көшкен далалық тайпалардың арасынан келгендігін хабарлайды. Ал Шьғыс Қазақстандағы сақтардың Берел, Пазырық, Шілікті қорымдары ежелгі өркениеттің қанат жайғандығын көрсетеді. Геродот сақтардың шөптен шықққан буды пайдаланатыны туралы таңғала әңгімелейді.

3.Қытай жазба деректері. Қытайдың Батыс аймақтарды бағындыруға ұмтылуы сол өңірдегі халықтар жөнінде материалдар жинаудан басталды. Қытай жазба деректері өзінің көлемі жағынан және жүйелі жазылғандығымен ерекшеленеді.Қазақстан тұрғындары туралы алғашқы анық мәліметтер император У-ди. (б.з.д. 140—87жж.) Батыс өңірге жіберген тұңғыш Қытай елшісі Чжан Цяннан алынды. Қытай жазбаларындағы "Батыс өңір" деген жерлер қазіргі Шыңжаң (Шығыс Түркістан) және Қазақстан мен Орталық Азияның біраз бөлігіне қатысты колданылды.Чжан Цянь екі рет Батыс өңірде болып қайтты.Чжан Цянь бастаған елшілікке ғүндарға қарсы Жетісудағы үйсіндермен одақ жасау міндеті жүктелді. Ол елшілік барысында жергілікті халықтың шаруашылығына, әскери күштеріне, қару түрлеріне, әдет-ғүрып, салт-дәстүріне дейін назар аударьш, жазып алып отырды.
Әулеттердің тарихын жазушылардың ішінде У-ди императордың басты жылнамашысы "Қытай тарихының атасы" Сыма Цянды (б.з.д. 145—86 жж,) бөліп көрсетуге болады. Оның "Тарихи жазбалар" ("Шицзи") деген еңбегінің "Сюнну туралы хикая" және "Давань туралы хикая" деген екі тарауында ғүндар туралы мәліметтер бар. Мазмұны жағынан Геродоттың Қара теңіздің жағалауындағы скифтер туралы баяндауларына ұксас.
Б.з.д. IV ғасырда Қытай солтүстігінде көшіп-қонып жүрген хунну (ғүндар) тайпаларын қытайлықтар тұңғыш рет өз қарсыластарының қатарында атайды. Ғұндардың батыстағы көршісі Юэчжи (Шығыс сақ тайпалары) мен үйсін тайпалары туралы айтылады.

І – топ Парадарайа___________________________________

«Қытай әліппесі бойынша» сергіту сәті

А- ка З- з П-но Ц- ми

И- ки Р- ши Ч- кэ В- ру

С- ари Ш,Щ- хи Г- жи Л- та

Ь,Ъ,Ы- зук Д- тэ М- рин У- до

Н- то Ф- лу Ю- фу Ж- су

Б- зу К- мэ Т- чи Э- мэй

О- мо Х- ри Я-на Е- ку

ІІ- топ Хаумаварга_________________________________________________

«Қытай әліппесі бойынша» сергіту сәті

А- ка З- з П-но Ц- ми

И- ки Р- ши Ч- кэ В- ру

С- ари Ш,Щ- хи Г- жи Л- та

Ь,Ъ,Ы- зук Д- тэ М- рин У- до

Н- то Ф- лу Ю- фу Ж- су

Б- зу К- мэ Т- чи Э- мэй

О- мо Х- ри Я-на Е- ку

ІІІ- топ Тиграхауда___________________________________

«Қытай әліппесі бойынша» сергіту сәті

А- ка З- з П-но Ц- ми

И- ки Р- ши Ч- кэ В- ру

С- ари Ш,Щ- хи Г- жи Л- та

Ь,Ъ,Ы- зук Д- тэ М- рин У- до

Н- то Ф- лу Ю- фу Ж- су

Б- зу К- мэ Т- чи Э- мэй

О- мо Х- ри Я-на Е- ку