Сабақтың тақырыбы: «Сырға толы Сырдария»

Мұғалімнің аты-жөні: Абдраманова Алия

Мырзабекова Гүлжаухар

Күні: 15.05.2018 пән: Тарих-география кіріктірілген сабақ

СЫНЫП: 10 В

Қатысқан оқушылар саны:14

Қатыспаған оқушылар саны: -

Сабақ негізделген оқу мақсаты

Сырдария өзені тарихы, географиялық орны, флорасы мен фаунасы және экологиялық проблемалары туралы білу, арнайы жарнама ұйымдастыруды түсіну.

Сабақ мақсаттары:

Барлық оқушылар: Сырдария өзені туралы жалпы мәліметтерді біледі

Оқушылардың басым бөлігі: Өзендер жүйесін, ұғымын байланыстыра алады.

Кейбір оқушылар: Ажыратып, жіктей алады.

Бағалау критерийі

Жеке, жұптық, топтық тапсырмаларды орындай алады. Сабақ барысында тыңдаушының назарын өзіне аудара алады. Өтілетін тақырыпты анықтайды.

Тілдік мақсаттар:

1.Терминдер Вето, импичмент, автохтонды

2. Кесте толтыру. (Оқытылым,айтылым,жазылым,тыңдалым)

3. Диалогтармен жазу үшін қолданылатын тіркестер. Дәптерге жазу.

Құндылықтарға баулу

Отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.

Пәнаралық байланыс

Тарих, әдебиет, география, дүние жүзі тарихы

Алдыңғы білім

Өтілген тақырыппен байланыстыру. Сыныпта өткен білімді пысықтау тапсырмаларын орындау.

Сабақтың жоспарланған кезеңдері

Сабақ барысы : Сәлемдесу. Түгелдеу, тазалыққа мән беру

Сабақтың жоспарланған жаттығу түрлері

Ресурстар

Сабақтың басы

13 минут

2 мин

38 мин

1. Психологиялық сәт

Мейірімді жүрекпен

Ақ пейілді тілекпен,

Амандасып алайық

Бір жадырап қалайық.

Қонақтарды қарсы алып.

Күлімдеп қарсы алайық.

2. Ұйымдастыру кезеңі

Сәлемдесу. Оқушыларды түгелдеу, тазалыққа мән беру.

Оқушыларды жасыл, көк, қызыл жүрекшелер арқылы топқа бөліп аламыз.

Жүрекшеге бөлу мақсатымыз жүректен-жүрекке жылы сөздерімізді айтып жақсы көңіл күймен сабақты бастау. Жасыл жүрекше қазақ тілінде, көк жүрекше орыс тілінде, қызыл жүрекше ағылшын тілінде ізгі бір ауыз лебіз-тілектерін білдіреді.

3. Жаңа тақырыпты өту.

Бұл кезеңді « Ақсүйек ойыны » арқылы бастау.

Әр топқа сұрақтарды беру

1-топ Сырдария өзенінің тарихи деректерде аталуы

2-топ Сырдария өзенінің географиялық орны мен ерешелігі

3-топ Сырдария өзенінің флорасы мен фаунасы туралы не білеміз?

Мысалы, үлгісі:

Сырдария — Орталық Азиядағы өзен. Ол кейде көне грек тіліндегі ὁ Ιαξάρτης деген аты бойынша Яксартдеп аталады. Өзеннің грекше аты көне парсы тіліндегі Yakhsha Arta («Үлкен маржан») деген сөз тіркесінен бастау алады, бұл өзеннің суының түсінен пайда болған. Ортағасырлық мұсылман жазбаларында өзен жұмақтағы төрт өзеннің бірінің атымен «Сейхун» (سيحون) деп аталған. Әмудария өзені болса «Жейхун» деп аталған, бұл жұмақтағы төрт өзеннің тағы бірінің аты. Қазақстанда жергілікті тұрғындар оны күнделікті тілде «Дария» деп атайды.

Парсы тілінен келген Сырдария атауы ежелден бері қолданылып келеді. Батыс елдеріндегілер болса 20-шы ғасырға дейін бұл өзенді Яксарт атауымен атап келді. Ескендір Зұлқарнайынның жаулап алған жерлерінің солтүстік шекарасы Сырдария өзені арқылы өтті. Грек тарихшыларының айтуы бойынша, Ескендір б.з.д 329 жылы Александрия Эсхата («Ең алыстағы Александрия») деген қаланың негізін қалаған. Ол қала қазір Худжанд деп аталады.

Өзен Қырғызстан мен шығыс Өзбекстандағы Тянь-Шань тауларындағы екі өзеннің: Нарын және Қарадарияөзендерінің қосылуынан бастау алады да, 2,212 км қашықтықта орналасқан Арал теңізіне барып құяды. Сырдария өзенінің алабы 800 000 шаршы километрді құрайды, бірақ су іс жүзенде соның тек 200 000-ынан ғана жиналады. Оның біржылдық теңізге құюы — 28 км³ ғана, бұл Әмударияның теңізге құятын суының жартысына тең.

Сырдария өзенінің суы Орталық Азиядағы ең құнарлы мақта өсіретін аймақтарды суғаруға және оның бойындағы Қоқан, Худжант, Түркістан және Қызылорда қалаларын сумен қамтамасыз етуге қолданылады.

Оқушылар қорапшадан өздеріне ұнайтын түске сай маркерлер алады.

«Жаңбыр» әдісі

Сабақтың ортасы

4. Білу және түсіну.

Слайд арқылы сырдария өзені туралы мәліметтер беру.

Сырдарияның төменгі ағысындағы өңірдің геологиясын, геоморфологиясы мен бедерін, климатын, өсімдігін, топырағын, жер бетіндегі және жерасты су қорларын, Арал теңізінің экология-географиялық жағдайын, теңіздің тартылу себептерін, шаруашылық салаларының (егіншілік, мал өсіру, балық өндірісі) дамуын, суармалы жердің мелиоративтік күйін, қоршаған орта нысандарының химиялық заттармен ластануын талдаған әдебиеттерге шолу жасалды.

Сырдария өзенінің Арал теңізіне дейін төменгі ағысында орналасқан Қызылорда облысының әкімшілік аумағы Тұран ойпатының ауқымды құмды-саздақ жазығында жатыр. Облыс жерінің оңтүстігінде Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде – орталық Қазақстанның оңтүстік шетіндегі үштік-бор қыраты мен Қара-Құм құмдары. Аймақтың ауқымды бөлігі Сырдария өзенінің ескі атырауы. Батысында Арал теңізі.

Жыл сайын Сырдария өзеніне ластанған 850 млн м³ пайдаланылған су ағады, олардың 210 млн. м³ Қызылорда облысы бойынша сульфат-натрийлі құрамы бар 1,5ден 6,0 г/л дейінгі минералдауды құрайды.

Соңғы 15-20 жыл ішінде осы өңірдегі тұрғындар санының күрт артуымен байқалады, ал бұл табиғи және су объектілерінің экологиялық жағдайына жүктеменің күрт ұлғаюына әкеліп соқты. Осы өңірдегі елді мекендердің барлық ағыс сулары тазартусыз өзендерге лақтырылады, осылайша күрделі санитарлық-эпидемиологиялық жағдайды одан сайын шиеленістіруде.

Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы ашық су қоймаларында шекті рауалы концентрациядан (ШРК) жоғары пестицидтердің болуы 10-200 сынаманың біреуінде, құдық суларында - 5-30, құбырмен келетін суларда - 20-35 сынамада байқалады. Азық түлік өнімдерінде пестицидтер көбінесе жеміс- жидектерде - әрбір 50-сынамада, азықтарда - әрбір 30-50 сынамада кездеседі.

Таулар арасындағы шұңқырлар мен аңғарлар шегіндегі, сондай-ақ тау беткейлері, алқаптары мен өзен сағаларындағы жер асты суларының үлкен бір бөлігі беттік ағыстармен тікелей байланысты. Жер үсті өзен суларының көлемінің қысқаруы және олардың сапасының нашарлауы жер асты суларының тиісті көрсеткіштеріне тікелей әсер етеді. Бұл ретте жер үсті суларының жер асты суларымен гидравликалық өзара байланысы жер үсті сулардың да, сондай ақ жер асты суларының да, әсіресе өзен ағыстары мен дамыған суландыру аймақтарындағы қалыпты сапасының толықтай жоғалуына әкелді.

5. «Рухани жаңғыру» аясында «Теңге алу» ойыны қазақи салт-санамызды жалғастыру, ұрпақтар сабақтастығынан сұрақтар беру.

1. Асықтың атылу жақтарының аталуы

2. Қазақтың төрт тойы- наурыз мейрамы, қымызмұрындық, сабантой, соғым басы.

3. Киіз үй бөліктерін атаңыз

Жауаптары:

Асық – төрт түлік мал мен қоңыр аңдар тілерсегінде болатын, қызметі аса күрделі, буынға біткен шымыр сүйек. Қой, ешкі, сиыр, түйе асығы үлкен-кішілігіне қарамастан бір пішіндес, мүсіндес келеді. Ал жылқы асығы басқа пішінді болады. Асықпен «Ханталапай», «Үш табан», «Шеңбер» сияқты неше түрлі асық ойындары ойналады. Ойында асықтың сыртқы пішіндері үлкен рөл атқарады.

Асық ойнап жатқан балалар анимациялық бейнесі

• Алшы – асықтың иірілгенде тегіс табаны жерге тиіп, тұрық түсуі. Ойын кезінде оған бірінші дәрежелі мән беріледі.

• Тәйке (тауа) – асықтың иіріленде шұңқырлау табаны жерге тиіп, тұрық түсуі. Ол екінші дәрежелі мәнге ие.

• Бүге (бүк) – асықтың иірілгенде дөңес жоны үстіне қарап, етпетінен жатық түсуі. Ол үшінші дәрежелі мәнге ие.

• Шіге (шік) – асықтың иірілгенде шұңқыр құрсақ жағы үстіне қарап, шалқасынан жатық түсуі. Ол төртінші дәрежелі мәнге ие.

• Тұрық – асықтың алшы не тәйке түсуі.

• Омпы – асықтың тұмсығымен жер тіреп, тік шаншылып түсуі.

• Сомпы – асық тұмсығының көкке қарап, тік шаншылып шоңқая түсуі.

• Табан – асықтың тәйке жағы.

• Оңқай – асықтың бүгесі алақанға қарап, тәйкесі оң қол бас бармағына басылып ыңғайлы ұсталуы. Оңқай асық малдың сол жақ аяғының тілерсегінде болады.

• Солақай – асықтың шігесі сыртқа қарап, алшысы оң қол бас бармағына басылып ыңғайлы ұсталуы. Солақай асық малдың оң жақ аяғының тілерсегінде болады.

• Сақа – қолдағы бар асықтың үлкенінен, ірісінен, межемдісінен, салмақтысынан, оңқайынан белгіленеді. Солақайлар сақаны солақай асықтан ұстайды.

Қазақтың төрт тойы- наурыз мейрамы, қымызмұрындық, сабантой, соғым басы. Бұл тойлар жылдың төрт маусымының ауыспалы кезеңдеріне және халықтың сол кезеңде көшіп-қонуларына байланысты тойланған. Жайлаудан қыстауға, қыстаудан төменге түсіп көшіп жүрген шаруа адамдары бой жазып, көңіл көтеріп, бір-бірлеріне ақ тілектерін айтып, әр маусымға жақсылық тілеп, келесі тойды амандықта, қуанышта қауышқанша асыға күткен.

"Қымыз-мұрындық"

Жаз тойы - мамырдың онынан бастап ай соңына дейін созылатын үлкен той. "Өлі разы болмай, тірі байымайды" демекші, ата-бабаларымыз санаттағы тірілердің аман-саулығын тілеп, қыстаудағы бейіт басында аруақтарға бағыштап, құран оқып, ақсарбас айтып, ақбозды құрбандыққа шалатын.
Қос аттың ортасынан мал-жанын, көш-қонын аластап, қыстаудан көшкен ел мен жазықта бие-бау тартып, қымыз жинап, мал-жанның саулығы үшін кеудесі түкті Жер-Ананың, асқар таудың, аққан судың, соққан желдің, ұшқан құстың, жүгірген аңның, көкорай шалғынның, төрт түлік малдың киелеріне арнап мінажат етіп, жарқын Күнге иіліп сәлем беріп, көк шалғынғы қымыз тамызып, құтаю рәмізін орындайтын.
Ала қыстай бытырап шаруа соңында жүрген жұрт жазық далада киіз үйлерден таңғажайып орда тігетін. Бір-бірін сағынып табысқан халайықтың төскейде малы, төсекте басы қосылатын мекені "Қанжайлау" деп аталады. Қанжайлауда бас қосқан халық қыз айттырып, құда түсісіп, сүндет той, бесікке салу тойын жасап, қысқасы, қыс бойына істелінбеген ырым-сырым той-томалақтарын жинап-теріп бір-ақ өткізетін. Бозбалалар мен бойжеткендер алтыбақан құрып, ақсүйек (ойын) ойналып, қызойнаққа барып, жорға жарыстырып, жұмбақ айтысып, жаңылтпаш айтып, мәз-мейрам болатын. Қанжайлаудағы той қызығы небары 15-20 күнге созылады.

"Сабантой", "Мизам"

"Мизам" - Күн мен Түннің күз айында теңелу сәтіне орай тойланатын жалпыхалықтық мереке. "Мал баққандікі, отын шапқандікі" демекші, ол малға - мал, жанға - жан қосып, ала жаздай арқа еті арша, борбай еті борша болып еңбектенген бағбандар мен диқандардың құрметіне арналған той. "Еңбек етсең емесің" дегендей, шаруалар жыл бойы төккен терінің зейнетін тек күзде көрмек.
Сондай-ақ күздің қоңыр күндерінде қазақ елінің алты алаштан азамат шақыртып, ас беретін дәстүрі де бар. Әдетте, аста ақындар айтысы, аламан бәйге, қазақ күресі, көкпар ұйымдастырылады.

Соғым басы

Қыс тойы - алғаш жауған қар қатып, аяз түскен сәттен бастап тойланады. Ауыл адамдары - "соғым - ел басы" деп бір-бірін қонаққа шақырады. Қыстың ұзақ түнінде жыршыларға аңыз, қисса, ертегілер, ақындарға "Қасқыр мен қойшының айтысын", "Ақын мен қостың айтысын", "Қойшы мен қойдың айтысын", "Ит пен қасқырдың айтысын" т.б. орындатып, тамсанып тыңдаған. Алғашқы жауған қарды аңшылар "Қансонар" деп атайды. Қансонарда бүркітшілер "сауық-сайран салбурынға" шығып, қызығы мол дәурен сүреді. Ел ішінде "соғым басы" бір айға созылады.

Киіз үй бөліктері:

• Тоғын– шаңырақтың дөңгелек шеңбері.

• Шаңырақ– үйдің бас бөлігі.

• Күлдіреуіш– түнікті көтеріп тұратын, ағаштан иіп жасалған бөлшек.

• Кепілдік (кепіл ағаш) – күлдіреуіштерді біріктіріп ұстап тұратын ағаш.

• Қаламдық– уақыттың қаламы (басы) кіріп тұратын, шаңырақтағы төрт бұрышты тесік.

• Қаламы– уықтың шаңырақ қаламындағы сұғылатын ұшы.

• Уық– шаңырақ пен кереге отрасын қосатын иінді ағаш.

• Алақаны– уықтың кереге басына бекітілетін басы.

• Иіні– уықтың иілген (бүгілген) тұсы.

• Кереге– жиналған кереге (үй қабырғасы).

• Керегенің басы– керегенің жоғарғы жағы.

• Керегенің аяғы– керегенің жерге тірелген жағы.

• Көз– керегенің тор көздері (тор көз, жел көз)

• Азат көз– керегенің көктелмеген жерлері.

• Желі– керегені құрайтын ағаштар.

• Ерісі– ағаштардан кереге құрайтын ұзыны.

• Сағанақ, балашық – ағаштардың қысқасы.

• Қары– уақтың иініне дейінгі бойы.

• Ыру– уық пен керегеге салынған оюлы сызықтыр.

• Сықырлауық– киіз үйдің ағаштан жасалған жарма есігі.

• Маңдайша– екі босағаны жоғары жағынан ұстап тұратын берік ағаш.

• Босаға– маңдайша мен табалдырықты қосатын және кереге бекітілетін ағаш.

• Бақалақ – сықырлауықты жапқанда маңдайшада бекітіп, тұратын айналмамалы ағаш тиек.

• Жабық– туырлықтардың бір-біріне айқаса жабылатын тұсы.

• Күйеу қазық– шаңырақ көтеретін, киіз есікті көтеріп қоятын, бір жақ басы аша ұзін ағаш.

сұрақтар, оқулық, мәтіндер.

Сабақ

тың соңы

Слайд арқылы бейне ролик көрсету.

7. «Қағаз гүлдің суда қауыз жаруы» экспериментті сын тұрғысынан ойлау әдісі. Сұрақтармен жұмыс

1-топ Қазақстандағы ірі өзендерді анықтап катадан көрсету. Шардара су қоймасы.

2-топ Сырдарияның экологиясына мәлімет беру

3-топ Жарнама жасау. Сырдария өзені туралы туристік обектіні анықтап жарнамалау.

Бейне ролик көрсету.

«Ойлау туралы ойлану» логикалық ой-саналық көрініс көрсету.

Оқулық,

қабырғаға ілінген ватмандар, түрлі-түсті маркерлер

Саралау

Бағалау парақтарын толтырып отыру, әр топбасшы.

Денсаулық және қауіпсіздік техникасы

Өтілген тақырып бойынша

Саралау

Өмір қауіпсіздігін сақтау

Сабақ бойынша рефлексия.

1. Шынайы болды ма?

2. Әдіс тиімді ме?

3. Саралау дұрыс болды ма?

Сабақтан өткеннен соң толтыру

Рөлдік ойындар ұсыну. «Ашық микрафон» әдісі құрметті қонақтарымызбен рефлексия өткізу.

Жалпы бағалау. Қандай екі нəрсе табысты болды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?

1: 2:

Сабақ бұдан да жақсы өтуіне не оң ықпал етеді?

1: 2: