Ашық сабақ Үстеу туралы түсінік.

Оқу ісінің меңгерушісі:

Сабақ тақырыбы Үстеу туралы түсінік


Жалпы мақсаты
Грамматикалық белгілерін ұғындыру, кестелер арқылы түсіндіру, ұжымдық жұмыс жасау барысында тапсырмалар орындау арқылы тақырыпты меңгерту

Күтілетін нәтиже

1.Оқулықтағы жаттығуларды орындайды 
2.Шығармашылық тапсырмалармен жұмыстанады.
3 бір-біріне . сұрақтар қояды
4. Ізденеді
5.Талдаудың барлық түрлерін меңгереді
6. Өмірмен байланыстырады

Негізгі идеялар
Грамматикалық белгілерін ұғындыру, кестелер арқылы түсіндіру, ұжымдық жұмыс жасау барысында тапсырмалар орындау арқылы тақырыпты меңгерту
Ресурстар
Плакат, кеспелер, суреттер, оқулық

Тапсырмалар
Топтық, жеке жұмыс; 
Диалогтық оқудағы диалогтік әңгіме; сұрақ- жауап;
жауапты толықтыру; топта пікір алмасу; Қызығушылықты ояту.

I. Ұйымдастыру кезеңі 2 минут
1.Сергіту сәті. Сандар арқылы 4 топқа бөлу 
II. Үй тапсырмасын пысықтау Қызығушылықты ояту.
«Жіңішке, жалпақ сұрақтар» стратегиясы. 
1. Тұйық етістіктің жұрнағы қандай? 
2.Әрі есім, әрі етістік болатын етістік түрін айт. 
3. Қимыл-іс әрекет пен оны жасаушы арасындағы байланыс не деп аталады?
4. –ды, -ді,-ты, - ті жұранғын қажет ететін етістік қай етістік? 1. Тұйық етістіктің жұрнағы неге жалғанады?
5. Есімшенің жұрнақтарын ата. 
6. Етіс деген не, оның түрлерін ата. 
7. Сабақты, салт етістік деген не?
III. Жаңа сабақты пысықтау Қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгілерін, сипатын, жай-күйін білдіретін, өзгертуге, түрлендіруге көне бермейтін сөздер үстеу деп аталады. Қашан? Қалай? Қайтіп? Қалайша? Қайда? Cын есім өзі анықтайтын сөздің алдында келеді және есім сөзбен тіркеседі. Ал үстеу қимыл, іс-әрекеттің әр түрлі белгілерін, амалын білдіреді және тек етістікпен тіркесіп отырады
IV. Топпен жұмыс: жаттығулар орындау. Жаттығу орындату.
283-жаттығу. Үстеуге талдау жасау
284-жаттығу. Үстеулерді қатыстырып, сөйлем құрау.
Жеке жұмыс Сергіту сәті «Суретті сөйлет» ойыны
Деңгейлік тапсырмалар 
A деңгей. Семантикалық кестені толтыр
B деңгей Морфологиялық талдау
C деңгей Мақал-мәтелдерден үстеулерді табу. Үстеулі жұмбақтарды шешу.(екі оқушыға бөліп айту)
1.Қамшы жарасы тез бітер,
Сөз жарасы бітпес.
2.Еріншекке бүгінінен, ертеңі оңай.

1.Ерте тұрған жігіттің ырысы артық,
Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық.

VII. Бағалау. Суммативті бағалау.
VIII. Үйге тапсырма. 285-жаттығу

Тақырыбы: Көктем. Үстеу.
Мақсаттары:
Білімділік: Оқушыларға үстеу туралы түсінік беру, құрамдық және мағыналық түрлерін ажырата білуге үйрету.
Дамытушылық: көру, есту, ойлау қабілеттерінің дамуына ықпал ету..
Тәрбиелік: Оқушылардың қазақ тілі сабағына деген қызығушылықтарын арттырып қана қоймай, сонымен қатар оларды адамгершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың әдісі: түсіндіру, әңгімелеу, сөздік, тірек сөздер,
Сабақтың көрнекілігі: «Көктем» суреті, сызба, әртүрлі кеспе қағаздары, интерактивті тақта
Сабақтың түрі: аралас сабақ
Сабақтың барысы:
1. Ұйымдастыру.
А) Сәлемдесу
Ә) Түгелдеу
2) Кезекшімен сұхбат.
3) Психологиялық дайындық.
Оқушылардың назарын сабаққа аудару
Үй жұмысын тексеру.
Жаңа сабақ
Үстеу – іс - әрекеттің белгісін (орнын, мезгілін, амалын, мақсат - себебін) білдіретін сөз табы. Сондықтан да үстеулер қолданылу барысында етістіктермен тіркесіп тұрады.
Үстеудің мынадай мағыналық түрлері бар: мезгіл үстеуі, мекен үстеуі, сын - қимыл (бейне) үстеуі, мөлшер үстеуі, күшейткіш үстеуі, мақсат үстеуі, себеп - салдар үстеуі.
Мезгіл үстеуі қимылдың, әрекеттің мезгілін, мерзімін білдіреді де, қашан? қашаннан? деген сұрақтарға жауап береді. Мезгіл үстеуі етістікпен тіркесіп қолданылады. Мысалы: бүгін келді, ертең барады, бұрын жүрді, күні бойы дайындалды, жазғытұрым келеді, т. б.
Мекен үстеуі іс - әрекеттің болу орнын, бағытын білдіріп, қайда, қайдан? деген сұрақтарға жауап береді. Мекен үстеулері де негізінен етістікпен тіркеседі. Мысалы: ілгері жүр, жоғары тартты, төмен түсті, алды - артынан орады, әрі - бері жүрді, жолшыбай ала кетті, т. б.
Сын - қимыл (бейне) үстеуі қимылдың, іс - әрекеттің амалын, сынын, бейнесін, тәсілін білдіріп, қалай? қайтіп? қалайша? кімше? деген сұрақтарға жауап береді. Сын - қимыл (бейне) үстеуі көбінесе етістікпен тіркесіп жұмсалады. Мысалы: ақырын жүрді, тез келді, бірден сөйледі, шалқасынан құлады, балаша мәз болды, емін - еркін отырды.
Сын - қимыл үстеулері де құрамы жағынан негізгі я туынды түбір немесе күрделі түбір бола береді.
Мөлшер үстеуі қимылдың немесе сынның мөлшерін, көлемдік дәрежесін, шама - шарқын білдіреді де, қанша? қаншама? қаншалық? қаншалап? және кейде қалай? қалайша? сияқты сұрақтарға жауап береді. Мөлшер үстеулері бірде етістікпен тіркесіп, қимылдың мөлшерін, шама - шарқын білдірсе, енді бірде сын есімдермен тіркесіп, сынның мөлшерін білдіреді. Мысалы: онша жараспайды, анағұрлым көбейді, едәуір өсіпті дегенде, онша, анағұрлым, едәуір мөлшер үстеулері жараспайды, көбейді, өсіпті деген етістіктермен тіркесіп, қалай? қанша деген сұрақтарға жауап беріп, қимылдың шама - шарқын білдіріп тұр. Ал онша биік емес, анағұрлым үлкен, недәуір ұзын дегенде, онша, анағұрлым, недәуір мөлшер үстеулері биік (емес), үлкен, ұзын тәрізді сын есімдермен тіркесіп, қалай? қанша? деген сұрақтарға жауап беріп, сынның мөлшерін, көлемдік дәрежесін білдіріп тұр.
Күшейткіш үстеу сынның немесе қимылдың, іс - әрекеттің белгісін я сапасын күшейтіп я солғындатып көрсетеді. Күшейткіш үстеулер көбінесе сапалық сын есімдермен тіркесіп жұмсалады да, онымен тұтасып келіп сын есімнің күшейтпелі шырай түрін жасауға негіз болады. Мысалы: ең әдемі, тым биік, өте жақсы, аса терең, орасан зор, т. б.
Күшейткіш үстеулердің біразы етістікпен тіркесіп, қалай? деген сұраққа жауап беріп, қимылдың сипатын күшейте я солғындата көрсетеді. Мысалы: мүлдем білмейді, әбден шаршаған, сәл жүріңкіре, керемет сөйледі, т. б.
Құрамы жағынан күшейткіш үстеулер негізгі түбір болып келеді.
Мақсат үстеуі қимылдың, іс - әрекеттің болу мақсатын білдіреді де, қалай? не мақсатпен? деген сұрақтарға жауап береді. Мақсат үстеулері сан жағынан көп емес. Оған: әдейі, жорта, әдейілеп, қасақана, т. б. сөздер жатады. Мысалы: әдейі келдім, жорта айтты, әдейілеп шақырды, қасақана үндемеді., т. б.
Себеп - салдар үстеуі қимылдың, іс - әрекеттің болу себебін немесе салдарын (нәтижесін) білдіреді де, не себепті? неге? қалай? деген сұрақтарға жауап береді. Себеп - салдар үстеуіне: босқа, құр босқа, амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан, бекерге, жоққа сияқты сөздер жатады. Мысалы: босқа әуре болма, амалсыздан келіп отыр, бекерге айтқансың, т. б.
Көктем – жылдың төрт мезгілінің бірі. Көктем наурыз, сәуір, мамыр айларын қамтиды. Қыс мезгілінен кейін келетін жазға дейінгі кезең.
Көтеріп жасыл туын көктем келді,
Деміне маужыратып көк пен жерді.
Қарлы тау қаһарлана қараса да,
- Етегін гүлге бөлеп өрнектеді.
- Иә, балалар, көктемнің алғашқы айы – наурыз. Ең тамаша ай. Наурызда күн жылына бастайды. Қар ериді. Жыл құстары келе бастайды. Гүлдер гүлдейді. Ағаштар бүршік жарады. Көктем – жылдың ең әдемі мезгілі.
- Балалар, қандай гүлдерді, құстарды білесіңдер?
- Қарлығаш, қараторғай, бұлбұл, тырна.
- Бәйшешек, қызғалдақ, бақбақ, інжігүл.
- Көктемде адамдар не істейді?
- Диқандар жер жыртып, егін егеді. Бау - бақшаға жеміс ағаштарын отырғызады.
Сурет бойынша жұмыс.
Көктем.
Көктем келді. Көктем айлары: наурыз, сәуір, мамыр. Көктемде жер күндіз жібиді, кешке қатады. Өзендерде сең жүре бастайды. Наурыз айында күн көбінесе бұлтты болады. Ағаш бұтақтарында бүршіктер пайда болады. Жыл құстары келе бастайды. Жер беті гүл - бәйшешекке бөленеді.
Көктемде шаруа жұмыстары басталады. Бақшада егін егіледі, мал төлдейді. Көктем мезгілі сондай тамаша!
Оқулықпен жұмыс
Кесте бойынша жаңа сөздерді қатыстырып, диалог құраңдар және өзара сөйлесіңдер.

Сабақ: қазақ тілі
Тақырыбы: Үстеу. Үстеу түрлері.
Мақсаты мен міндеттері:
1. Білімділік: сауатты жазу дағдыларын қалыптастыру; үстеу, үстеу түрлері туралы түсінік беру.
2. Дамытушылық: сөз таптарын ажырата білу қабілеттерін дамыту; сөз таптарының сұрақтарын білу қабілеттерін дамыту, белсенділіктерін дамыту;
3. Тәрбиелік: ұқыптылыққа, ұйымшылдыққа тәрбиелеу;
Көрнекіліктер: кесте, суреттер
Әдіс - тәсілдер: жұптық, топтық, СТО стратегиялары.

Сабақ барысы
Ұйымдастыру кезеңі
Қызығушылықты ояту. Суреттер арқылы сөздік диктантын жазу. Суретте берілген заттарды атап, дәптерге жазу.
Каллиграфиялық минут
Мағынаны тану.
Кеше ертең қыстыгүні қыста тез қазір
- сөздерге сұрақтар қой.
- олар нені білдіреді деп ойлайсыңдар?
Ереже: іс - әрекеттің мезгілін, мекенін, сын - қимылын білдіретін сөз табын үстеу дейді. Үстеулер қашан? қайда? қалай? деген сұрақтарға жауап береді: Кемел кітапты тез оқиды. Алмас қазір келді. Түнде қар жауды.

Кубизм стратегиясы.
1 жаттығу. Мен бүгін ауылға жүремін. Жолаушылар ілгері жүріп кетті. Қарлығаш төмен ұшса, жаңбыр жауады. Үсен әдейі үндемеді. Айдын айтқанды тез ұғады.
1. Сұрақ қой.
2. Түсіндір.
3. Байланыстыр.
4. Дәлелде.

Әдебиет үйірмесі.
1. Зерттеуші тобы.
2 жаттығу Былтыр, күндіз, төмен, кенеттен, кезде, жорта, жоғары.
- Сөздерді етістіктермен тіркестіріп жаз, оларға сұрақ қой. Олар іс - әрекеттің қандай белгісін білдіріп тұрғанына назар аудар.
7 жаттығу мәтін бойынша жұмыс
Ереже бойынша жұмыс жүргізу.
2. жазушылар тобы.
9 жаттығу берілген үстеулерді қатыстырып сөйлем құра.
Бүрсігүні, бұрын, күні бойы, таң сәріде.
3. Дәнекер. Үстеуді пайдаланып мақалдар құрастыр.
Ой толғау.
3 жаттығу ребусты шеш (өзіндік жұмыс)
4 жаттығу жұмбақты көшіріп жаз, шешуін тап.
Күндіз білінбейді,
Түнде күлімдейді.

- Үстеулерді тауып, үстеу екенін дәлелде:
Іс - әрекеттің мезгілін (мекенін, сын - қимылын) білдіреді.
Бұл – үстеу, өйткені қалай?(қашан? қайда?) сұрағына жауап береді.
Үйге тапсырма: ережені пысықтау. 5 жаттығу.
Бағалау.

Сабақтың тақырыбы: Үстеу туралы түсінік

Білімділік мақсаты: Үстеу білдіретін ұғымды өз беттерімен жинақтауға талпындыру,әрекеттендіру, іздендіру, ой қорытуға жеткізу;

Тәрбиелік мақсаты: Сөздің мағынасына мән беруге тәрбиелеу, ұлттық қасиетке баулу;

Дамытушылық мақсаты: Теориялық материалды жүйелі, тиянақты баяндай білуге, өз бетінше жұмыс істеуге, шығармашылық қабілеттерін дамытуға ықпал ету.

Сабақтың түрі: аралас сабақ

Сабақтың әдісі: Баяндау, сұрақ-жауап, сөзжұмбақ, деңгейлік тапсырмалар, тест жұмысы.

Пәнаралық байланыс: Әдебиет, бейнелеу

Пәнішілік байланыс: Зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, етістік, үстеу

Сабақтың көрнекілігі: Сөзжұмбақ, слайдтар, венн диаграммасы, кесте.

Сабақтың жүру барысы:

I.Ұйымдастыру (сәлемдесу);

II.Үй тапсырмасын тексеру (1 сұраққа 1 жетон беріп отыру)

Оқушылар, өткен сабақта қандай тапсырма берілді?

Өткенді еске түсіру мақсатында мына сұрақтарға жауап берейік (сөзжұмбақ шешу)

Оқушылар, қазақ тілінде неше сөз табы бар?

Ретімен атаңыздар  (кесте пайдалану)

Осы сөз таптарының қайсыларымен таныссыздар, қайсылары таныс емес? (таныс еместерінің астын сызу,кесте мен сөзжұмбақтан шыққан үстеу сөзіне назар аударту)

III.Жаңа сабақ.

Балалар, олай болса, біздің бүгінгі күні өтетін тақырыбымыз - үстеу сөз табы.

Мақсатымыз - үстеу туралы жалпы түсінік алу. Дәптерлеріңізді ашып, күннің жадын, тақырыпты жазыңыздар (жаңа сабаққа қатысты слайдтарды ашу; жаңа сабақ бойыншаоқушыларға ескерту; жаңа сабақты баяндамас бұрын, мына мысал сөйлемдергеқараңыздар. Кімнің, қандай шығармасынан алынған деп ойлайсыздар? Жақында ғана әдебиет пәнінен өттіңіздер, көркем фильмінде көріп жүрсіздер.

(Б.Соқпақбаев «Менің атым Қожа») Қожаның қай сәтінен мысал сөйлемдер жазылған?(Сөмкеге бақа салып жатырған кезі) Енді мысал сөйлемдерге назар аударамыз.(сөз табына талдату,таныс емес сөз табын табу)

1.Қожа сөмкеге бақаны лезде салды.  (сын-бейне)

2.Қожа сөмкеге бақаны қасақана салды. (не мақсатпен? мақсат үстеуі)

3. Қожа сөмкеге бақаны құр босқа салды. (неге?себеп-салдар үстеуі)

4. Қожа сөмкеге бақаны салып,кейін кетті. (қайда?мекен үстеуі)

5. Қожа сөмкеге бақаны таңертең салды. (қашан?мезгіл үстеуі)

6. Қожа сөмкеге бақаны онша қорықпай салды. (қаншалықты?мөлшер үстеуі)

7. Қожа сөмкеге бақаны аса сақтықпен салды. (қандай?күшейткіш үстеуі)

Не байқадыңыздар, оқушылар?

1.Үстеулер қандай сөз табымен тіркесіп келіп тұр? (етістік)

2.Үстеулер дегеніміз не? Етістіктің,яғни қимылдың,іс-әрекеттің әр түрлі белгілерін,сипатын,жай-күйін білдіретін,өзгертуге,грамматикалық тұлғалармен түрлендіруге келе бермейтін сөздер.

3.Түрленбейтіндігін мысалдағы лезде үстеуімен дәлелдеу.(жалғаудың түрлерін сұрау)

Деңгейлік тапсырмамен жұмыс жасай отырып, жаңа тақырыпты өз бетінше меңгерту.(жетон арқылы бағалап отыру)

I деңгей. Кітаппен жұмыс (269,271-жаттығу)

Сұрақ қою арқылы үстеулерді табу;

269-жаттығу

Биыл - қашан алғаны? (мезгіл)

Жартылай - қалай көшіп? (мөлшер)

Айқара - қалай асып? (сын-қимыл)

Жорғадайын - қалай шайқала? (сын-қимыл)   жылқының  4 аяғын тең басып, ырғатыла,тайпала басқан жылқы жүрісі

Арагідік - ара арасында

271-жаттығу

Бүгін - қашан аттанған? (мезгіл үстеуі)

Таңертең - қашан аттанған? (мезгіл үстеуі)

Әдеттегіден - қашанғыдан жым - жырт екен аңғарыпты? (мезгіл үстеуі)

Қазір - қашан ойлап отырса? (мезгіл үстеуі)

дәл сол мезетте - қашан сілейіп қатып қалса керек (күшейткіш)

II деңгей.  Мақал-мәтелдерден үстеулерді табу.Үстеулі жұмбақтарды шешу.

1.Қамшы жарасы тез бітер,

Сөз жарасы бітпес.

2.Еріншекке бүгінінен, ертеңі оңай.

3.Ерте тұрған жігіттің ырысы артық,

Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық.

4. Қатты жауған күн

Тым тез ашылады.

Жұмбақтар шешу.

1.Қыста ғана болады

Ұстасаң қолың тоңады. (Қар)

2. Күндіз қашады,

Түнде аспанды басады. (Жұлдыз)

Бекіту мақсатында

III деңгей   Тест жұмысы (5 сұрақ)

IV.Бағалау: (жетон санын, тест ұпайын ескеру арқылы)

V.Үйге тапсырма: Үстеулер туралы оқып келуге 270- жаттығу  (түсіндіру)