Материалдар / Ата-баба дәстүрі-әдептілік негізі.

Ата-баба дәстүрі-әдептілік негізі.

Материал туралы қысқаша түсінік

Сынып жетекшілерге көмек

Бекболатова Айнур Танатаровна

Автор материалды ақылы түрде жариялады. Сатылымнан түскен қаражат авторға автоматты түрде аударылады. Толығырақ

21 Желтоқсан 2017

671

0 рет жүктелген

Сынып жетекші Сыныптан тыс жұмыс 11 сынып

770 ₸

Бүгін алсаңыз
+39 бонус беріледі
Бұл не?

Бүгін алсаңыз +39 бонус беріледі Бұл не?

Тегін турнир Мұғалімдер мен Тәрбиешілерге
Дипломдар мен сертификаттарды алып үлгеріңіз!

Бұл бетте материалдың қысқаша нұсқасы ұсынылған. Материалдың толық нұсқасын жүктеп алып, көруге болады

Материалдың толық нұсқасын
жүктеп алып көруге болады

« Алшын Меңдалыұлы атындағы орта мектеп» ММ

Сынып сағаты

Тақырыбы:«АТА-БАБА ДӘСТҮРІ - ӘДЕПТІЛІК НЕГІЗІ»

Сынып жетекшісі: Бекболатова Айнур Танатаровна

11 «А» сыныбыБекітемін:Тақырыбы: «АТА-БАБА ДӘСТҮРІ - ӘДЕПТІЛІК НЕГІЗІ» Ата дәстүрін ардақтау - қазақи тәлім тәрбие мен ұлттық дәстүріміздің соқты кезге дейін қағаз бетіне түспей келген ақтақдақтары. Осындай асыл дәстүріміздің бірі - үлкенді сыйлау.Үлкенді сыйлау - бұл имандылық пен адамгершіліктің іргетасы. Қазақ халқының тыныс-тіршілігінде ол - ұлттық дәстүрдің басты өлшемі. Сондықтан, отбасында, бала бақшасында, мектепте, қоғамдық орындарда осы дәстүрді сақтау, оны қастерлеу әрбір адамның міндетті түрде орындайтын парызы. Мұны сақтай алмаған адам «адамгершіліктен» айрылған ие одан безген адам болады. Ертеректе мұндайларды қадірлі ақсақалдар мен ел жақсылары тиісті жазасын тартқызып, тезге салып отырған. 1. Жеті ата туралы түсінік Жеті ата дегеніміз кімдер? Сол жеті ұрпақтық, жеті буынның аттары қазақ салтында қалай аталады? Бұл жөнінде қариялар арасында әр түрлі пікірлер бар. Кейбіреулер баланың өз әкесін жеті атаның тізіміне енгізбейді де, жеті атаның ең біріншісі етіп, баланың атасын, яғни әкесінің әкесінен бастап жоғары қарай санаса, енді біреулер жетінші атасыиан бастап төмен карай санайдыҚазіргі кезде зиялылар арасында жұрттың ата тегін зерттеудің екі түрі ұшырасады Мәселен, «Қазак тілінің (он томдык) түсіндірме сөздігінде» жеті атаның мынандай тізбесін берген әке-бала-немере-шөбере-шөпшек-немене-туажат-жүрежат-жегжат-жұрағат. Барлығы он буып, он ата. Бұл аталар бойынша 9-ыншы атада яғни жегжат буынында, бұрынғы қандас туыстар, енді құда-андалы болуға хұқы бар дегең сөз. Алайда туысқандықтың бұл тізбегін мойындамайтындар да кездеседі.Жазушы Әбіш Қекілбаевтің «Үркер» романында жеті ата туралы мынадай түсінік бар. Әке - бел бала - немере - шөбере - шепшек - жүрежат - туажат. Жеті атаның бұл тізбегі қазақ тыныс-тіршілігіне жанасымды екені ақиқат. Жеті атасына дейін ата тегін, тарихын білмейтін бала болса, халық оны «жеті атасын білмейтін жетесіз» деп кінәлайды, тіпті жазғырып, жазалайды да.Қазақта «жеті атасын білген жан, жеті рулы елдің қамын жейді» деген аталы сөз бар.Жеті атаны білу бұрынғы абзал ата-бабалардың аруағына тағзым етіп, құрмет көрсету, жеті рулы ел жұрттың мұң-мұқтажын, асыл арманын бойына жинап жүрген ел жақсыларының кісілік қасиеттерін, ерлік кел бетін жастарға өнеге етіп ұсынудың бір белгісі. 2. Туыстық қатынастар Қазақ ағайын, жегжат, туыстық қарым-қатынасқа ерекше мән берген халық. Қүні бугінге дейін тілімізде бұлардың мән-мәнісін білдіретін 70-тен аса атау бар екені осыған дәлел. «Ағайын айында, жегжат жылында араласпаса, жат болады» деген мақал соның моральдық өлшемі.Енді осылардың кейбіріне (жалпыға мәлім ұғым-түсініктер болса да) қысқа түрде тоқталып етейік.Баба-атаның әкесі. Бабаны сыйлау, әрқашан да оған қамқорлық жасап отыру, оған унемі сәлем беріп, хал-жағдайын біліп отыру, сыбағасын сақтап, оған үнемі сый құрмет көрсетіп отыру - шөбере, немеренің өз баласының ғана емес, бүкіл әулеттің, бір атадан тараған бүкіл ауылдың борышы, қасиетті парызы.Ата - әкенің әкесі. Әрбір ұрпак өз әке-шешесінен де атаның абыройын ерекше ардақтауға міндетті. Қісі әкенің алдында бір есе борышты болса, ал атаның алдында екі есе борышкер. Өйткені, ата әкені тәрбиелеп өсірген адам. Халык атасып сыйлай білмеген ұрпақты «тексіз» деп кінәлайды. Ондай адам өмірден опық жейді, түбінде күнәсын тартады, яғни атасына көрсеткен жөнсіздігін, мейірімсіздігі мен қайырымсыздығын кейіннен ол өз немересінен көреді. Бұл ондай тасбауыр баласын, немересін мейірімділікке (ата сыйлап, әке құрметтеп) баурап көрмегендіктің салдары.Ата - балаға сыншы, немереге қамқоршы, әулетіне тірек, батагөй жан. Қазақ дәстүрінде барлық іс-әрекет пен рәсімдерде ата жасын құрметтеп, оған сый-сияпат көрсете білу парыз.Әке - жарық дүниедегі екі жакын адамның бірі. Қазақ өмірінде «Әке тұрып, ұл сөйлегеннен без», «Әке көрген оқ жонар», «Әкең - асқар тауың» деген мақал, «Жақсы әке - жаман балаға қырық жыл азық болады» деген сөз бар. Әкені сыйлау, құрметтеу, оның отбасындағы орнын қастерлеп-қадірлеу әрбір баланың міндеті. Әкесіз бала - жетім. Әке - асқар шың, бақыттың алтын бағаны. Әке - баланың тірегі, лүпілдеген жүрегі, ойындағы санасы, өмірдегі панасы. Ол баласы үшін барын аямайды, аялайды, тәрбиелейді, болашағына бағыт-бағдар жасап отырадыАна - (туған шеше) әрбір адамның жарык дүние дегі ең жақыны, жанашыры, қадірлісі, қамқоршысы, ақ сүтін емізіп аялаған, жанын да аямаған ардақтысы «Ана - жүрек, жүректі құдірет де, Ана - тірек, тіректі құрметте. Ана - шыңың, шыңыңа сағынып жет, Ана - күнің, күніңе табынып өт».Расында да, адамның әдептілігі мен жан дүниенің сұлулығы, ең алдымен балаға ақ сүтін беріп, әлпештеп өсірген ана жүрегінің жылуынан басталады. Бойымыздағы ең жақсы қасиеттер бізге алдымен анадан тарайды. Ананың нәзік үні, жұмсақ та аялы алақаны, жан жылуы мен аялауы бізді әлдилеп жұбатады, көңілімізді сергітеді. Қайран ана өз Перзентін әдемі не ұскынсыз ақылды не ақымақ, мейірімді не рақымсыз, кесір-қырсық болса да - бәрібір шексіз сүйеді. Баласы үшін анасы бармайтын кұрбандық бар ма? Ана болу - бүкіл өміріңе кететін ұлы рухани күш пен ерен еңбек. Өз баласын бағып-қағуда ол өзін-өзі ұмытып, барлық күщ жігерін сарқа жұмсайды, бұдан оның жаны байн, нәрлене түседі. Әрине, ананың да анасы бар. Халық: «туған ана емес, асырап, өсіріп, тәрбиелеген ана» дейді. Баланың анаға деген жәй махаббаты жеткіліксіз, оны барынша құрметтеп, сыйлау парыз. Әрине, мұндай қасиет іштен тумайды. Оны біртіндеп қалыптастыратын да ананың өзі, үйден басқа ересектер. Аға-іні, апа, қарындас, ағайын, туыс, аға, әже т.б. Осы мәселеде кейде аналардың ездері де кате жіберіп қояды. Мұның себептері де сан алуан. Мәселен, баланың жайын табам деп, «буынсыз жерге пышақ салып», жанын қинап, әр турлі машақатқа түсетін аналар да жоқ емес. Балалар да ана-сының бастан кешірген кайғы-қасіретін жете түсіне бермейді. Анаға деген құрмет, оған деген шексіз махаббат табиғи түрде қалыптасып, ыстық сезімге айналуы тиіс. Өйткені, адамгершілік қасиет адамда алдымен жүрекке, сезімге соқпай кетпейді.Анасын жақсы көрмейтін адамды табу қиын, бірак кез келген бала анасын қастерлей, бағалай біледі деп антсақ, артық айтқандық болар. Тіпті кейбір оқушылардың. «Өй, маматай-ай, сен бұл мәселеде не түсінуші едің?» - деп келемеждейтінін қайтерсің, ал осы сөздер ана жүрегіне имедей қадалатынын, оның бетке түскен әжімдерін тереңдете беретінін осы балақайлар сезіне ме екен? «Ананың ақ сүтін ақтау» деген тамаша бір сөз бар. Біз осы сөзді қалай жүзеге асырып жүрміз, осыны мықтап ойланайықшы! Анасын ренжіткен адам, өзі сүйген жарын ұнатуы мүмкін бе. Анаға кұрмет өмір бақи терең де шексіз болуы қажет. Біз ана алдындағы борышымызды түсінеміз бе? Мұны адамгершілік ар-ұятымыз, рухани тіршілігіміз көтере ме? Мәселенің ең улкені де осы арада жатқан жоқ па? Осы секілді бала жанын тебірентетін ғибратты ой-түйіндер А.Байтүрсыновтың «Қырық мысалында» қаншама?Қазірде кейбір мектеп оқушыларының арасында өз аналарын жөндеп сыйламайтын, олардың еңбегін қадірлеуді білмейтін, айтқанын жөндеп тыңдамайтын оқушылар кездесіп қалады деп жоғарыда айттық. Ол өзін әлпештеп өсірген адамға немқұрайлы қарап, оған қиянат жасаған ұл мен қыздан келешекте жақсы азамат өсіп шығады дегенге, әрине, сену қиын. Мұндай бала өсе келе ата-анасының алдындағы борышы түгіл, өзінің үлкен анасы. Отаны алдындағы борышын жөндеп ақтамайтын екі жүзді, сұрқия адам болып шықпасына кім кепілі.Бізде, сондай-ақ, «ананың ақ сүтін ақтау - перзенттік парыз» екендігін білдіретін, қыздың болашақ күйеуінен «сүт ақы» алатын рәсім де бар. Ана көңіліне кірбің келтіру, оның тілін алмау, оған дауыс көтеру - ауыр қылмыс. Ондайды «ананың ақ сүті ұрады» дейді халық.Яғни, аңа сыйламаған тасжүрек өмірде ешкімнен сый көрмейді, өзінің қаныпезерлігінен өмірде қатты соққы көреді.Әже - ананың енесі, әкенің шешесі. Әже өз әулетіне «жүрегін бөліп беретін» жаны жайсан, жанашыр да қамқоршы қария. Бүкіл әулет әжені ардақтау борышын өтей алмаса, ол - үлкен күнә. Немерелері мен шөберелерін жанынан қымбат көретін де - осы әжелер. Халқымыз сондықтан да «Балаңды өскенше бағасың, немереңді өлгенше бағасың» дейді. Күн сайын әжеғе сәлем беріп, сый-сияпат көрсетіп, онымен ақылдасып отыру парыз. Ұлы Абай өз әжесі Зерені қалайша қадір тұтып, қастерлегені баршамызға М.Әуезовтың «Абай» эпопеясынан мәлім.Әпке - отбасындағы анадан кейінгі сыйлы адам. Ол інілері мен сіңлілеріне үнемі қамқорлық жасап отыратын бауыр, анасының ақ тілеуін ақтап, оған көмек көрсететін үй-ішіндегі тәлімгер. Әпкесін сыйламау - арсыздық. Сондықтан да халық әпкеге кұрмет көрсетіп, оны ардақтамаған інілер мен сіңлілерді қатты кінәлайды.Аға - «Ағасы бардың жағасы бар» дейді халық. Оны іні-қарындастары әкесіндей сыйлауға міндетті. Жақсы, өнегелі аға - іні-қарындастарға мақтаныш, тірек, сүйеніш, қамқоршы. Оның іні-қарындастарын тәрбиелеу ісіне жауапкершілікпен қарауы - бас парызы. «Аға - бардан, іні - зордан», - деп халық ағаның жасы кіші туысқандарға кешірімді болатынын да өнеге етіп көрсетеді. Сондықтан да ол тәрбиенің әр түрлі мадақтау, жазалау тәсілдеріне келгенде іні-қарындастарына әділ қолдануы тиіс. Аға өз абыройын сақтай алмаса, оның беделі болмайды, ағалық қасиетінен айрылады.Іні - ағаның, әпкенің жеткіншегі, ізбасары. Халық дәстүрінде ол - аға мен әпкені ерекше қадір тұтатын жан. «Інісі бардың - тынысы бар» дейді. Бұл - іні аға мен әпкеге әрқашан да көмек көрсетіп, олардан үлгі-өнеге алып, тәлім-тәрбиелік нұсқауларын мүлтіксіз орындап отыруы керек дегенді білдіреді.Қарындас - ағаның іні сияқты жеткіншегі «Қыздың жолы жіңішке» деп халқымыз жалпы қыз баланы ерекше құрметтеген, оған дөрекі сөз айтпан, гүлдей білуді ескерткен. Бірге туған қарындасына қамқорлық жасап, оны мәпелеп өсіру - жақсы ағаның абыройлы парызы.Сіңлі - әпкенің іні сияқты жеткіншегі, тілектес ізбасары. Қазақ рәсімінде сіңлі - әпкенің мұрагері. Әпке тұрмыс құрса, отбасындағы оның барлық міндетін сіңлі атқарады. Әпке сіңлісін анадан да артық тәрбиелеу керек. Өйткені, ол сіңлісімен көбірек араласады, тереңірек сырласады. Сіңлісін еңбекке, өнерге, адамгершілікке тәрбиелеп, оған үнемі ақыл-кеңес беріп отыратындықтан, сіңлі де әпкесіне тәнті болып, оның барлык айтқандарын екі етпеуге тырысады.Туыстық, жегжат-жұрағаттық қарым-қатынастан туындайтын игі дәстурлер де ұшан-теңіз. Олар: ата-баба аруағын ардақтау, ата-ана алдындағы перзенттік борышын ақтау, ағаны арқа тұту, «құданы құдайдай сыйлау», күйеу баласын туған ұлындай көру, қыз баланы ерекше құрметтеу т.б. «Келіннің аяғынан, қойшының таяғынан», «келін келді - құт-береке келді», «балалы үй базар», «бала бауыр етің», «бір үйде қанша болсаң, бір-біріңе қонақсың», «ана кешіреді, ақымақ бала өсіреді», «жақсы жеңге - анадай абзал», «әкең өлсе де, әкенді көрген өлмесін», «төрт аяқтыда бота тату, екі аяқтыда бөле тату», «бөлем: бөлем үшін өлем», «інім де, інім дегенше - күнім де», «ағасы бардың жағасы бар» т. б. Осынау мақал-мәтелдердің тәлім-тәрбиелік мағынасы кең әрі терең. Сондықтан, оларға арнайы түсінік беріп жатудың қажеті де аз. Мұндағы түйінді сөздер туыстық қарым-қатынастың негізгі өлшемдері (критерийлері) болып табылады.Бізде тек әйелдер жағынан туыстықты бейнелейтін атаулардың ұзын саны 30-дан асады. Бұлардың ішінде тек қайын жұрт жағынан: әже, ене, кейуана, бәйбіше, тоқал, абысын-ажын, апа, тәте, әпке, жеңге, қосақ, зайып, күндес, бикеш, нағашы-әже, апа, сіңлі, жесір т.б. атаулар бар. Олардың түсін танып, аттарын білу және әрбірімен сөйлесіп, сырласып дегендей туыстық қарым- қатынас жасау оңай тірлік емес. Олардың ой-өрісі, мінез-құлқы әр түрлі, бұл әр адамнан әдептілікті, зеректікті, тапқырлықты, зор шыдамдылықты талап етеді.Адамдар қандастық жағынан қанша жақын болғанымен, өз үйінде жөнді тәрбие алмаса, олардың туыстық байланысы берік болмайды. Туыстықты күшейтетін нәрсе негізінен ұрпақтардың бала кезінен бастап жиі араласуынан туындап, қалыптасады. Қазақ ауылында туыстар байланысын қадірменді ақсақалдар аса зор ұқыптылықпен жүйелі түрде жүзеге асырып отырған.Туысқандық сыйластыққа апаратын жол - адамның моральдық қасиеттері: жан тазалығы, ұяты, ары, намыс борыш, имандылық, қайырымдылық, қамқорлық т.б. кісілік түсініктер. Мұндай тәрбие жүйесін беделді ауыл ақсақалдары, өнегелі отбасы иелері мен бүкіл жұрт болып ортақ мақсат ретінде талқылап отырған. Тәрбие ісінің жемісті болғаны да осыдан.Туыстар татулығының ағынан көрінетін кезеңінің бірі - дүниеге жас нәресте келгенде байқалады. Азан шақырып атын қойған күннен бастап, шілдехананы айтпағанның өзінде, кейіннен нәрестеге өмір, бақыт тілеп құттықтап келушілер тіптен толастамайды. Әсіресе, нәресте ұл бала болса, ауылдың игі ақсақалдары, кейде, тіпті, белгілі ру басылары өздері арнайы келіп құттықтайды, ақ батасын беріп, бөбекке бақытты өмір тілейді, отбасының қуанышын бөліседі.Сөйтіп, қазақ қоғамында, ұрпақ тәрбиесі әрбір отбасының асыл арманы мен талап-тілегі болғаңымен қатар бүкіл ауылдың, тіпті ру, тайпаның мақсат-мүддесімен тікелей ұштасып жатады. Өйткені, тәлім-тәрбие мәселесі қайлан да аса күрделі қоғамдық-әлеуметтік мазмұнға ие.Атақты Бөгенбай батырдың немересі Саққұлақ шешен өз заманындағы бала тәрбиесінің мақсаты мен міндетін, мазмұн әдістерін азғана сөзбең белгілеп берген ұлт ақылгөйлерінің бірі болды. Ол кісінің айтуынша «Адамның басшысы - ақыл, жетекшісі - талап, шолушысы - ой, жолдасы - кәсіп, қорғаны - сабыр, қорғаушысы - мінез, сынаушысы - халық». Осы тамаша түйіндер халқымыздың жас ұрпақ тәрбиесіндегі негізгі бағыттарының (ақыл-ой, имандылық, талап, қажыр-қайрат, кәсіптік бағдар, мінез-құлық, сабыр, төзімділік т.б.), олардың адам өміріндегі алатын орнының, жасайтын ықпалының дұрыс көрсетілуі.Халықтың әдет-ғұрпында обал, сауап деген ұғымдарға ерекше мән беріледі. Обал - жақсы нәрсенің қадірін біл, оны тастама, түбінде оның зарын тартасың деген ұғымды білдіреді. Мәселен, «Сүтті төкпе, обал болады», - дейді әжелер. «Нанды тістеп, тастама, обал болады», - дейді ата. «Обал болады» деп, ескерту арқылы халық ұрпағын адам мен жан-жануарлардың, табиғаттың қадірін білуге, олардың қасиеттерін жоғары бағалауға тәрбиелейді.Сауап - басқаға жақсылық істеу, табиғатка қамқорлық, яғни сауап (ізгілік) жасау. Біздің ақ көңіл аталарымыз: «Балам, мына қайнардың көзін ашып, сауап жасашы», - десе, мейірбанды әжелеріміз: «Балам, анау қарияның жүгін көтерісіп, сауабын (батасын) алшы», - дейді. Қазақ дәстүрінде «сауап жасау», «сауабын алу» - әрбір адамның адамгершілік, азаматтық борышы. «Сауап» ұғымының бұлардан басқа да мән-мағынасы жеткілікті. Қазақ баласы кесір-кесапат, ысырап деген ұғымдарды бір-бірінен ажырата білуі тиіс. Кесір - қалыптан тыс анайы қылық, зиянды, теріс әрекет, ақымақтықтың көрінісі. «Артылған нанды тастама, кесір болады», - дейді анасы. «Жолға түкірме, кесір болады», - дейді әжеміз немерелеріне. Кесірдің арты - кедергі, кесапат, өйткені кез келген теріс қылық (кесір) адамды жамандыққа ұшыратады. «Қөпті жамандама, көмусіз қаласың». «Асты қорлама, құстырады», «Тойсаң тоба қыл» «Әр асқанга бір тосқан» деген сияқты ондаған мақал мәтелді халық осы кесір-кесапатты жасамау үшін шығарған.Ысырап - әр заттың құнын, бағасын білмей, тапқан-таянғанды босқа шашуды, еңбекті қадірлемеуді білдіретін ұғым. Сондықтан, «Судың да сұрауы бар» деген халық өсиеті жас ұрпақты әр нәрсені тиісінше өз орнымен пайдалануға меңзейді. Қазақ елінде есте жоқ ерте заманнан қалыптасқан осынау дәстүрлер өз дәрежесінде болмаса немесе бұзылатын болса, бұл халықтық намысқа тиіп, ар-ұятқа нұқсан келтіріп, тіпті абыройсыздыққа ұшыратуы да ықтимал. 3. Ұлттық қадір-қасиеттер 3.1. Әдептілік Бұл - ұлт психологиясының өзегі, адамгершіліктің бірегейі, халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық санасының практикалық көрінісі, барлық кісілік қасиеттердің жиынтығы. Әрине, «Тауына қарай аңы, заманына қарай заңы», «Әр елдің заңы басқа, иттері қара қасқа» дегендей, әдеп сақтаудың әр елде тарихи, әлеуметтік өзіндік ерекшеліктері де болған. Ал қазақ халқының әдеп сақтау дәстүрі ешбір тапты, ұлтты, нәсіл мен жыныс айырмашылықтарын алаламайды. Онда релятивизм, абсолютизм; антитеза дегендер кездеспейді.Әдеп сақтау. Ол - әулет, әлеумет, қоғам мүшелерін қалыптасқан әдептілікті бұзбауға міндеттейді. Әдептілікті бұзған адамға қауымдастық атынан сол ұжымның өкілі өз пікірін айтуға, тіпті тыйым салуға да ерікті өйткені әдеп сақтау - әлеуметтік дәстүр.Әдеп сақтаудың экологиялық астары да бар. Әдепті адам табиғатты қорғай білуге тиіс. Табиғаттың әсемдігі мен сұлулығына, әдемілігіне әр адам кір келтірмеуге міндетті. Мәселен, суды ластау, талды кесу, қайнардың көзін ашпау, жолдағы тасты алып тастамау, көкті жұлу, аққуды ату, құдыққа түкіру - барып тұрған әдепсіздік. Әдеп сақтау - мінез-құлық пен қарым-қатынастың қалыптасқан, халықтың мінез-құлық ережесі. Осы ереже бұзылса, халықтық дәстүр де бұзылады, ұлттық намысқа нұқсан келеді. Әдеп сақтау - халықтық рәсімге, жол-жоралғыға, тәртіпке құлдық етіп, амалсыз бағыну емес, сол заңдылықтарды құрметтеу, қастерлеу, дәлірек айтқанда, адамгершілік борышты өтеу болып табылады «Әдептілік - әдемілік» дейді халық. Әдеп сақтаудың психологиялық астары да терең. Әдептілік - ізеттік, кішіпейілдік, көпшілдік деген сөз.Отбасында әдептілікті әлеуметтік қарым-қатынастың негізі ретінде, әрбір адам қатаң қадағалайды, мұны бұзушылыққа жол бермейді, ұрпағынан қалыптасқан ережені заң деп түсінуді талап етеді. Талап қою, әдептілік тің орындалуын талап ету үлкенді-кішілі бүкіл қазақ жұртының, оның жекелеген әулетінің қастерлі міндетіБала бақшаларында «әдеп», «әдептілік» деген түсініктер төңірегінде әңгіме, ойындар ұйымдастырылып, ертеңгіліктер өткізілгені абзал. Кішкентай бөбектердің көшеде жүру, көпшілік ортасында болу, үлкенге орын беру, кішіге қамқорлық жасау, қарт адамды қадірлеу, ата-ананы ардақтау, жолдастық қарым-қатынас, сәлемдесу, табиғатты қорғау (тал тігу, гүлді күту, көгалды таптамау т.б.) дағдысына тәрбиелеп, қалыптастыру - әдеп сақтау жөнінде жоспарлы түрде жүргізілген шаралар болып табылады.Әдептілік достүрі қазіргі кезде оқушылар ережесімен, «Атамекен» қоғамдастығының әр кластағылардың жас ерекшелігіне орай жүргізілетін тәрбие жұмыстарымен де орайластырылуы тиіс.Қазақ этносында атадан балаға мирас болып келе жатқан әдептілік дәстүрінің бірі - ат тергеу, кісіге косымша ат қою. Ат тергеу - бұл кісіні қастерлеп, оны өз айтылуында атамай, құрметпен атау, оны сыйлау, қадір тұтып, ардақтау.Ат тергеуді төрт топқа бөлуге болады. Оның бірі - хайуанаттардың атын тергеу, екіншісі - туыс-тумаларды жақындық дәрежесіне қарай тергеу, үшіншісі - келіннің ат тергеуі, төртіншісі - үлкен адамдарды жәна сыйлы кісілерді дәрежелеп («еке» жұрнағын қосып) атау. Ал жеке адамды жақындық дәрежесіне қарай тергеу - оның имандылық, кішіпейілділік, сыйластық қасиеттерін көрсететін атаулар. Мәселен, көке, ағатайым, ата, әже, інім, қарындасым, жездем, бөлем, жиенім т.б. соған жатады.Үлкен адамдарды, сыйлы кісілерді құрметтеу ниетін білдіріп, бұлардың атына «әке», «еке» жұрнақтарды қосып айту қазақ халқында салтқа айналған (Ереке, Өсеке, Сәке, Қалеке). Мұндай тергеуде, көбінесе, атаудың басты буыны не бас әріпі негізге алынады. Ондай сыйлы адамдарды тікелей өз атымен атау ерсі саналады.Қазақ кісіге қосымша ат қоюға барынша ұста. Бұл шеберлікті ертегі кейіпкерлерінің атауларынан жақсы байқауға болады. Мәселен, «Қаңбақ шал», «Тазша бала», «Алдар көсе», «Тоғыз тоңқылдақ, бір шіңкілдек» т. б.Адамға қосымша ат қоюда үлкен психологиялық астар бар. Бұл кісіге деген жылылық, сый-құрмет, шапағат, қайырымдылық пен қамқорлық. Мәселен, халқымыз шетел шапқыншыларынан елін қорғаған ерен ерлерді «батыр» деп атаса, ел арасындағы дау-дамайды бейбітшілікпен тындырған жезтаңдай шешендерді «би» дегі мадақтаған. Сондай-ақ, өз кәсібін жете меңгерген хас шеберлерге де ерекше құрмет көрсетіп, оларға «құсбегі», «саятшы», «бапкер», «сайыскер», «зергер», «шабандоз», «мерген», «емші», «сынықшы» т.б. кұрметті ат таққан.Отбасы - ошақ қасының төңірегінде жүрсе де, адамға ат қою жөнінде қазақ әйелдері, әсіресе, келіндер жағы алдына қара салмайды. Келін атаулы өз үйіші мен өз ауылының белгілі, беделді адамдарын, ата-қайнағаларын, тіпті жасы кіші қайындары мен қайын сіңлілерін де өз атымен атамайды. Мәселен, олардың кейбіреулерінің есімдері - таулардың, жануарлардың, өзен-көлдердің аттарымен аттас болса, оны бұрмалап, сөздің басқа баламасын, синонимін тауып атайды. Мәселен, көпшілігімізге белгілі «Сарқыраманың арғы жағында, сылдыраманың арасында, маңыраманы ұлыма жеп жатыр, жаныманы алып келіңдер», - деп хабар айтыпт

Ресми байқаулар тізімі

Республикалық байқауларға қатысып жарамды дипломдар алып санатыңызды көтеріңіз!