Ата мен әже тәрбиенің бастауы

Атасыныңалдындақұлдыраңдайжүгіріп, құдықтан су тасып, үлкендердіңөнегеліәңгімесінтыңдап, құрықұстапөскенқұлынмінезқұлагердіңқұлшынысы да басқаболмақ. Атаақылы – ақ пен қараныажыратуға, ел мен жердісүюге, кішігеқамқор, үлкенгеқұрметкөрсетуге, маңдайтерісіңгенеңбектіңдәмітілүйіретінінұқтыруғаүлкенкөмек. Ал әжесініңұршықиіріп, құртжайып, күбіпісіп, май алғанкәрісаусағымаңдайыңдысипағанынанасқанмейірім бар ма? Әженіңақжаулығынабарлықиба, инабат пен мейірімтүгелсіңіп, немересінеелжірегенсәттамырынбойлап, балағаберілетінсыңайлы. Әжетербеткенбесік пен әжеайтқанәлди-әнде де кие бар.

Қырықтыңқырқасынакелсем де, күнібүгінәжемайтқанаңызәңгіме, ертегілерәлікүнгеқұлағымда. Себебісондаймейірім мен ізгіліктұнғанмысалды тек әжелерғанажеткізіпбереді. Сендіреді. Себебікәріжүректіңөзі де сенеді. Сондайақ, адалжүректіата мен әженіңтәрбиесіналғанбаланыңбойындажақсылықтұныптұрады.
Күнібүгінгі, көпкетопырақшашпай-аққояйын, бірақкейбірқалалықәжелеріміздіңқасы тату, көзіндекірпік, шашысарыбояу. Аталарымызқолына сыра ұстап, телефонғателміріпжүр. Ал біз яки бүгінгібалаларжаулығыменкөзінсүртіп, жолқарап, айналып-толғаныпотыратынәже мен тақиясынатерісіңіп, қамшысынөріп, тәспісінсанап, салалысаусағыменсақалынсипапотырыпақылайтып, бата беретіншынайықариянысағындық. Той-томалақта да байқапжүрміз, кейқарияныңберген батасы, батадангөрі той төріндеайтылатын тост-тілеккекөбірекұқсайды… Сол сәтөзіңніңаузынанақықақтарылғанбаяғыныңбатагөйқариясынеріксізойғааласың.

Үйдегіата-әженіңізінаңдып, бауырынатығылып, аяғынаоратылыпжүретінкешегібаланыбүгінтәрбиешіалмастырды. Ағылшынтілінеркінүйрететініескеріліп, бала психологиясынұғыпһәмұстаздықдипломының бар-жоғы да талапетіледі. Әрине, бұлдұрыс. Заман көшіне сай ілесудіңеңдұрысжолы. Біраққаладаоқығантәрбиеші дала заңынасүйеніп, обал мен сауап, кие мен иегебағынғанбағзыата-бабамыздыңөсиетінұғып, туғаната-әженіңмахаббатынбереаладымабалаға? Иә, бәрінүйретер, этика мен эстетика, мәдениет пен тілдісіңірер, бірақоныңбәрішынайықамқорлықтангөрі, жаттандыұранменүйретілгенінұқпаймыз-ау. «Қариясы бар елдіңқазынасы бар» демекші, бірқарияныңөзісарқылмасдариядай, сүйіспеншілік пен ұлттықменталитеттіңтаптырмасбұлағығой. Сол бұлақтансусындағанбаланың да жаманболмасыанық. Әлгібілімпазүйретушініңболғаныжақсы, әрине. Бірақ, еңмаңыздысы, өмірдекөрген-түйгені мол әрітұлабойымахаббатқатұнғаната мен әженіңбергенілімінеештеңежетпейді. Ал басқасы тек қосымшаболуытиіс.

Әжемніңәдебіқандай? Қалтасықалыңнемесебілімге ден қойып, қалалықақсаусақкейіпкеенгената-аналардыңкөбі заман талабыдепеуропалықтәрбиенітаңдады. Туғанбаласынәжесіменараластырмайтындарды да көзкөріпжүр. Мойнынаасылса, кәрініңиісісіңіп, сүйсе, сарғыштартқантісіненжиіркеніп, ескіліктің адамы депменсінбейтұрғандарынбайқапжүрміз. Бірақкейбірәжелердің де бала бағып, боғынашылануғаоншақұлқыжоқ. Қайтаендігіқалғанғұмырын курорт, санаторийдеқыдырып, дос-құрбыларыменөткізудіжөнсанайды. Ал бала олтұлғаболыпжетілуіүшінақылымектеп, ақылгөйұстазданбілімалсажетіпжатырдегентүсінікқалыптасты. Белгілі драматург Сая Қасымбекбалаға да, немереге де өнеге болу үшіналдымената-ананыңөзінтәрбиелеу керек дейді.

– Бала үйдегіүлкендердіңәрбіріс-әрекетінайнытпайқайталайды, бойынакөргенінсіңіріпөседі. Кітаптаоқығаныңды, өмірдекөргеніңдіайтқанның, күнібойықақсапақылайтабергеніңненпайдажоқ. Үйдегі-түздегіөзіңніңісің мен қылығыңқандайболса, сол, тіптіжүріп-тұрғаныңадейін, әдет-әдебіңніңбәрі – балағаөнеге, бергентәрбиең. Өзімәжеатанғануақыттанбастапсолатқалайық болу үшін, еңәуелі, үсті-басымдытүзедім. Әжегелайықкиімдікиінебастадым. Шерхан Мұртаза, АқселеуСейдімбексияқтыүйгекелгенсыйлықонақтарменбірге бала-немерелерімдідастарқанбасындаотырғыздым. Ол кісілердіңғибраттыәңгімелерінтыңдаудыңөзібірғанибетемес пе?! Ал баланыарақ-шарап қойылғандастарқанбасынабіргеотырғызбағанжөн.

Бірғанамысалайтайын, жақындаөзімеарнаптіккенкөйлектенартылғанкішкене мата қиындысынангүлжасап, иығыматағыпкөрдім. Оны байқап, қараптұрғаннемеремнен: «Қалай, әдемі ме?», – депсұрадым. Ол: «Иә, әдемі», – депжауапберді. Егер оны отырғызыпқойып: «Мынанықара, осылайісте!», – депүйретебастасаң, мәнбермеседі. Сондықтантәрбиелеу керек депесіңетүскенде, қажетболғандағанаемес, бала мен немерегекүнделікті, ағымдытүрдетәрбие беру керек. Қалағакөшіпкелгенжастардыңбойындажасандылықкөп. Ауыл тәрбиесінкөріпөссе де, балаларынәжелерінебермейді, «не тәрбиеберердейсің» депқомсынады. Осылайша, ұрпақтарарасындағыбайланысүзіледі. Бұрынәжесініңқасындажүргеннемересінің, мысалы, аяғысыныпқалса да, ешкім шу шығармайтын. Қазірдәлсолайболсыншы, келініәжесінекүйеуінқосып, шаңынқағып, сілікпесіншығарады. Сондықтанәжелерімізкелініненсөзестімеуүшін, немереденбірқадамболсынаулақжүргендіқалайды. Тағыбірайтакететінжайт, немереалдындаәжеобразыныңдұрысқалыптасуынаоның сырт келбетінің сай болмауы да кедергі. Қазіргіәжелер 20 жылбұрынғыәжелерденжаскөрінедіәрізаманауикиімкиеді. Тіптікиімкигенінеқарап, ана мен әженіажыратуқиынболыпкетті. Сондай-ақкөпәйелдерөзінәжедегендерінқаламайды, қабылдайалмайды. Екіншіден, әжеатанғанәйелдердіңдастарқанбасындаөзінұстауы мен сөйлеуінедейіндұрысемес, – дептішындықтыдөпбасыпайтқанқоғамбелсендісі Сая Қасымбекөзініңбірсұхбатында.

«Әлдиі» жоқанаданқорқамын. Батыр бабамыз Бауыржан Момышұлы: «Біріншіден, бесікжырынайтатынкеліндердіңазайып бара жатқанынанқорқамын, екіншіден, немерелерінеертегіайтыпбереалмайтынәжелердіңкөбейіп бара жатқанынанқорқамын, үшіншіден, дәстүрдісыйламайтынбалалардыңөсіпкележатқанынанқорқамын. Өйткенібесікжырынестіп, ертегітыңдап, дәстүрдібойынасіңіріпөспегенбаланыңкөкіреккөзікөр бола мадепқорқамын…», – дегенұлағаттысөзі, күнібүгінұранғаайналуытиіс. Шаңыраққұрғанәрбіротбасыныңтөріне осы сөздіжазып, іліпқойса да үлгіболарлықтай.

Қазақ – өзұрпағынкішілікке, кісіліккеүйретіп, ұлағаттытәрбиебереалғанхалық. Мәселен, ауылдабір бала сотқарлықтанытып, тәрбиесіздіккөрсетсе, туған-туыс, біррулы ел болып, біртентектібеліненбасып, сын тезіненөткізіп, жабылыпжүріпжөнкөрсетіп, жолсілтеген. «Қызғақырықүйдентыйым, қалса, қаракүңнентыйым» дегенаталысөз де осындайдаайтылған. Әсіресе, көптікөргенқартата мен әженіңтәрбиесіосындайдаүлкенрөлатқарған. Алайдакүнібүгінқазақтыңбесікжырынесікеткеншееліріпбилейтін, шетелдіңдаңғазаәуені, ертегініңорнын компьютер, түрлі мультфильм, оданқалса, бала ермегінеайналғантүрлісайттаралмастырды. Міне, ата мен әженіңорнын техника басқандәуіртуды.

«Бұрынкімніңбаласысың?» дегенде бала біткен «атамның» депсаңқетеқалатын. Әкесінеқаншажерденеміреніп, елжірептұрса да, атасыныңатынбиіктұтып, осылайқұрметкөрсететін. Бұл – тәрбиеніңбірітүрі. Үлкендісыйлау, құрметтеудіңайтқызбайорындалғанпроцесі. Бүгінгіәкеөзатынататып, өзіболып-толғандай, әкесініңөзөмірінеқатысыжоқтайөзеурейді. Әрине, ондатұрғанештеңежоқ. Бірақсол бала ертеңменменшілболыпөседі. Тіптіүлкендіқұрметтейдідегенге сене алмаймын. Себебіоныңәкесіәкесінелайықтысыйкөрсетіпжүргенжоқ. Ал бала ұяда не көрсе, ұшқандасоныілетіні бар…

Ата мен әже – отбасының алтын қазығы. Шаңырақтыңтірегі. Ата мен әже барда әлем де жып-жылы. Ата-әженіңайналып-толғанып, маңдайданеміренесүйіп, бауырынақысыперкелеткенінежетерештеңежоқ. Балалардымейірімненайырмайық. Өйткеніәлемдімейірімұстаптұр!