Физикилиқ география.

Синип: 6 м Күни------------ Бәкитимән----------

Дәрисниң мавзуси: Һавадики су һори. Туман вә булут.

Атмосферилиқ йеғин-йешин.

Дәрисниң мәхсити:

Билимлик: Һавадики су һори қәйәрдин тарилидиғанлиғи, һавадики су һориниң һарарәт билән бағлиши, һавадики нәмликни өлчәш, туман вә булутниң охшашлиғи вә айримчилиғи, пәйда болуши, йеғин-йешинниң пәйда болуши вә униң түрлири һәққидә чүшәндүрүп, оқуғучиларниң билимини тәрәққий әткүзүш.

Тәрәққий әткүзүш: Оқуғучиларниң ойлаш вә издиниш қабилийитини тәрәққий әткүзүш.

Тәрбиәлик: Оқуғучиларниң адәмгәрчилик, экологиялиқ тәрбиә бериш вә сөзләш мәдәнийитини қелиплаштуруш.

Дәрисниң типи: Арилаш дәрис.

Қоллинилған усул: Сөһбәт, чүшәндүрүш, соал-жавап, сүрәтләр

билән ишләш.

Дәрисниң оқутуш қураллири: Интерактивлиқ тақта, дәрислик, соаллар, сүрәтләр.

Дәрисниң өтүлүш йоли: а) Уюштуруш

б) Өй тапшурмиси

в) Йеңи дәрисни оқуп үгүнүш

г) Йеңи дәрисни бәкитиш

д) Өйгә тапшурма

Уюштуруш: Саламлишиш. Дәрискә кәлмигән оқуғучиларни бәлгүләш. Течландуруп дәрискә жәлип етиш.

Өй тапшурмиси: Оқуғучиларни 2 топқа бөлүп, һәр бир топтики

баһаси йоқ оқуғучиларға карточка таритиш.

Карточка №1

1. Атмосфериниң йәр бетигә йеқин әң төвәнки қәвити?

2. Озон қәвити дегинимиз немә?

3. Биз немә үчүн атмосферилиқ бесимни сәзмәймиз?

Карточка №2

1. Бесим егизликкә бағлиқ қандақ өзгириду?

2. Деңиз бетидә температура +20 градус 3000м егизликтики температура қандақ болиду?

3. Шамалниң йөнилишини өлчәйдиған әсвап.

Карточка №3

1. Температурини өлчәйдиған әсвап һәққидә немә билисән?

2. Атмосфериниң тәркиви вә қәвәтлири?

3. Бесимни өлчәйдиған әсвап һәққидә немә билисән?

Карточка №4

1. Бриз вә муссон шамаллириниң қандақ охшашлиғи вә пәрқи бар?

2. Амплитуда дегинимиз қандақ мәна бериду?

3. Әң узақ күн вә әң узақ түн вақитлири қайсу айға вә қайсу числоға тоғра келиду?

Оқуғучиларни 2 топқа бөлүп, соаллар билән ишләш.

1 топ соаллири:

1. Шамал қандақ пәйда болиду?

2. Бриз шамили дегинимиз немә?

3. Суткилиқ оттура температура қандақ өлчиниду?

4. Температура егизликкә бағлиқ қандақ өзгириду ?

5. Температуриниң суткилиқ амплитудиси дегинимиз немә?

2 топ соаллири:

1. Муссон шамили дегинимиз немә?

2. Шамал нәқиши қандақ ясилиду? Шамалниң әһмийити қандақ?

3. Оттура жиллиқ температура қандақ өлчиниду?

4. Атмосферилиқ бесим дегинимиз немә? Бесимни өлчәйдиған әсвап қандақ атилиду?

5. Айлиқ оттура температура қандақ өлчиниду?

Тест соаллири:

1. Йәр бетидики һаваниң горизонталь йөнилиштә бир йәрдин иккинчи йәргә алмишиши қандақ атилиду?

а) бесим б) температура в) шамал.

2. Атмосфера тәркивидики әң көп таралған газ?

а) азот б) кислород в) карбонат гази.

3. Йөнилишини сутка ичидә алмаштуридиған деңиз яқисидин чиқидиған шамал?

а) бриз б) муссон в) боран.

4. Атмосфериниң йәр бетигә йеқин әң төвәнки қәвити?

а) стратосфера б) мезосфера в) тропосфера.

5. Тағ етигидә температура +24 градус 2000м егизликтики температура қандақ болиду?

а) +20 градус б) +12 градус в) +36градус.

Тестниң жаваплирини слайд арқилиқ тәкшүрәш.

Оқуғучиларни жаваплириға қарап топ нәтижисини йәкүнләш. Қайси топ йеңишкә йәткәнлигини ейтиш.

Йеңи дәрисни оқуп үгиниш:

Һавадики су һори қәйәрдин тарилиду?

Күн йәргә чүшкәндә йәр бетидики сулар вә ямғур-йешин сулири һоға айлинип кетиду. Һаваниң тәркивидиму һо һалитидики су бар.

Тәбиәттә су һори тинимсиз айлиништа болиду. Океанлар билән қуруқлуқ бетидин көтирилгән су һолири атмосфериға йейилип тарилиду. Һава еқими уларни башқа йәргә һайдап, елип кетиду. Һо совуған чағда булутқа айлиниду. Униңдин ямғур-йешин түридә йәргә қайтидин чүшиду.

Һавадики су һориниң температура билән бағлиқлиғи.

Һавадики су һориниң мөлчәри һолинидиған бәтниң шараитиға вә температуриға мунасивәтлик. Һавадики су һори океан үстидә мол, қуруқлуқта аз болиду. Шуниң билән температура жуқурилиғансери, һавадики су һориниң мөлчәри ашивериду.

1 куб һава түрлүк температурида болидиған су һориниң мөлчәри:

Температура (С) Су һори(грамм)

Жәдвәлда көрүнүп турғандәк, һава мәлум бир температуриға мувапиқ су һорини тутуп туралайду. Әгәр һаваға шу температурида тутуп туралай-диған су һори жиғилса, уни су һори билән қениққан һава дәйду. Мәсилән, +30 градус температурида һава су һори билән қениқиш үчүн униң 1м кубиға 30 гр су һори жиғилиши керәк, су һориниң мөлчәри 25 граммғила йәтсә, у қениқмиған һава болиду.

Абсолют вә селиштурма нәмлик. Һавадики су һориниң мөлчәри абсолют вә селиштурма нәмлик билән ениқлиниду.

Абсолют нәмлик- 1м куб су һориниң ениқ мөлчәри; у грамм билән һесаплиниду(г/м куб).

Селиштурма нәмлик- 1 м куб һавадики су һориниң ениқ мөлчәриниң шу

температуридики һавани қениқтуридиған су һориниң мөлчәригә мунасивити паиз (%) билән һесаплиниду. Селиштурма нәмлик һаваниң су һори билән қениқиш дәрижисини көрситиду. Мәсилән, 1м куб - 20градус 1 г су һорини тутуп туралайду. Һавадики бар нәм 0,5 г дәйли. Шу чағда селиштурма нәмлик 50 % болиду. Һава су һори билән қениққанда селиштурма нәмлик 100% -қа йетиду.

Су һориниң конденсацияси .Су һолириниң суюқ һаләткә (су тамчилири-ға) өтүши к о н д е н с а ц и я дәп атайду. (латинчә конденсацум- қоюқлиниш)

Һаваниң нәмлигини өлчәш. Һаваниң селиштурма нәмлиги чач гигрометри дәп атилидиған қурал билән өлчиниду ( грекчә гигрос-нәм, метр- өлчәш).

(Интерактивлиқ тахтидин сүритини көрситиш.)

Бу қуралда адәм чечиниң һөл болғанда узириш хусусийити пайдилинилған. Һава қурғақ болса, әксичә, чач қисқирайду.Чачниң узиришиға яки қисқиришиға қарап, униңға уланған циферблатниң бойи билән силжип, селиштурма нәмликниң паиз мөлчәрини көрситиду. Гигрометр йепиқ жалюзилиқ коробкиниң ичигә қоюлиду.

Туман вә булут.

Һаваниң йәр бетигә йеқин қәвитидики су һолири су тамчилириға айланғанда туман чүшиду.

( Интерактивлиқ тахтидин сүрәт көрситиш.)

Язниң ахирида яки күздә һава райи очуқ, булутсиз чағда, һаваниң йәр бетигә йеқин орунлашқан әң төвәнки қәвити кечиси иссиқ чечишниң нәтижисидә салқинлайду. Ундақ әһвалда һаваниң тәркивидики су һолириниң хелиси бәк ушшақ су тамчилириға айлиниду, йәни туман чүшиду.Мундақ туманлар болупму һаваси салқинлап қалидиған ойманлиқларда: пичәнликләрдә, патқақ үстидә, сай вә жираларда, кичик тосма һәм дәрия үстидә пат-пат пәйда болиду. Улар температуриниң сутка ичидә әң төвән пәйти - күн чиқиш алдида чүшидудә, күн көтирилгәндә тарқап кетиду.

Әтиязда яки күздә жәнуптин чиққан шамал иссиқ һавани һайдап елип келиду. Иссиқ һава қар яки салқин топа бети билән йеқинлашқанда салқинлайдудә, су һолири су тамчилириға айлиниду. Мундақ әһвалда чүшкән туманниң қелинлиғи бир нәччә йүз метрға бариду, чоң террито-рияни өз ичигә алиду вә узақ вақит турувалиду.

Булут вә униң түрлири. Йәр бетидин жуқури көтирилгән һава салқинлиғанда униң тәркивидики һо су тамчилири билән муз түгүрчәк-лиригә айлиниду. Улар жиғилип, булут тәшкил қилиду. Булут тәшкил қилидиған су тамчилири интайин ушшақ, пәйдәк йеник болғанлиқтин, йәргә чүшмәй ләйләп жүривериду.

Һәжими вә шәклигә қарап, булутниң асасий үч түри болиду

( Интерактивлиқ тахтидин сүрәтлирини көрситиш.)

Топ булут- догилинип ятқан жуңға яки пахтиға охшайу.Бир мунчә булутлар сур рәңлик болиду. Улар түрүлүп, ямғур булутиға айлиниду. Ундақ булуттин язда ямғур қишта ләпилдәп қар яғиду. Мундақ булутлар адәттә 800-1000 м егизликтә түзүлидудә, жуқури қарап 2 км егизликкичә тарилиду.

Қәвәт булут- туманға охшаш бир хил қәвәт түзиду. 2 км егизликкичә түзилидиған қәвәт булут асманни туташ бесивалидудә,униңдин узаққа созулған ақ йеғин яғиду.

Чава булут- наһайити егиздә( 6 км вә униңдинму егиз) түзилидиғанлиқ-тин, ушшақ муз кристаллиридин ибарәт. Ақ рәңлик, назук торға яки малниң чава мейиға охшайду. «Чава булут» дәп атилиши шуниңдин. Чава булуттин йеғин- йешин яғмайду. Метеорологиялиқ станцияләрдә булут-ниң түрини, егизлигини вә асманни булут бесиш дәрижисини назарәт қилиду.

Атмосферилиқ ямғур-йешин.

Ямғур-йешинниң түрлири. Булуттин йәргә чүшидиған суюқ яки қаттиқ нәмни а т м о с ф е р и л и қ я м ғ у р-й е ш и н дәйду.

Ямғур-йешинниң түрлири: ямғур, қар, шәбнәм, қиру, булдуруқ вә мөлдүр.

(Интерактивлиқ тахтидин сүрәтлирини көрситиш.)

Булутни түзидиған су тамчилири интайин ушшақ келиду. Уларниң диаметри адәттә 0,01 мм-дин ашмайду. Булуттин ямғур-йешин йеғиш үчүн су тамчилири йоғирип, салмиғи еғирлиши керәк. Тамчилар бир-биригә қошулуши яки әтрапидики су һориниң суға айлинип йепишишиниң нәти-жисидә йоғириду. Шундақ қилип,улар һавада ләйләп жүрәләйдиған һаләткә келидудә,салмиғи билән пәскә чүшүшкә башлайду, йәни ямғур яғиду.

Язда йәр бети интайин қаттиқ қизидиған йәрләрдә һаваниң жуқури өрлигән күчлүк еқимлири пәйда болиду. Ямғур булути мошундақ йәргә дуч кәлсә, униңдики су тамчилири наһайити чоң егизликкә көтирилип кетитудә, қетип муз түгүрчәклиригә айлиниду. Салмиғи билән ғулап келиватқан муз түгүрчәклири совуған су тамчилириға қошулуп, түгүрлишиду вә йоғириду. Шуниң нәтижисидә мөлдүр яғиду.

Мөлдүр түгүрчәклириниң йоған яки ушшақ болуши жуқури өрлигән һава еқимлириниң күчигә мунасивәтлик. Бәзидә булутниң ичидики муз түгүрчәк-лири жуқури-төвән бир нәччә қетим алмишидиған әһвалға дуч келиду. Униңда мөлдүрниң һәжими йоғанлап, диаметри бир нәччә см-ға йетиду. Йоғанлиғи почақтәк, тохуниң тухумидәк, һәтта униңдинму йоған мөлдүр яққан чағлар болған. Мөлдүр егиликкә чоң зиян кәлтүриду.

Қишта чоң егизликтә булутлардики су тамчилири қетип, авал жиңнә охшаш муз түгүрчәклирини түзиду. Андин кейин улар бир-биригә чаплишип, қар учқунлириға айлиниду.

Һаваниң йәр бетигә йеқин қәвитидин чүшидиған нәм. Нәм йәргә пәқәт булуттинла яғмайду, шуниң билән биллә беваситә һавадинму бөлүнүп чиқиду. Улар шәбнәм, булдуруқ (соғ вә нәм), қиру.

(Интерактивлиқ тахтидин сүрәтлирини көрситиш.)

Яз күнлири күндүзи һоллиниш күчлүк болидиғанлиқтин, һаваға су һолири көп жиғилиду. Булутсиз, очуқ кечидә йәр бети күндүзи иссиған иссиғидин чапсан айрилип, салқинлайду. Бу чағда техи иссиқ һалитини сақлиған һава йәр бетидики совуған нәрсиләр билән ( чөп, чатқал в.б) йеқинлашқанда, бойидики су тамчилирини бөлүп чиқириду, йәни шәбнәм чүшиду. Шәбнәм болупму язниң ахирида көп чүшиду. Күздә вә қишта мошундақ йол билән қиру чүшиду.

Бәзидә қелин туманда яки соғда һаваниң йәргә йеқин қәвитидики су һори муз түгүрчәклиригә айлиниду. Мундақ ушшақ түгүрчәкләр муз тартилған симға, дәрәқләрниң жиңнә йопурмақлириға, өйләрниң тамлириға ақ порпаң нәрсә түридә чаплишип туруп қалиду. Уни булдуруқ дәп атайду.

Ямғур-йешинни өлчәш. Йәр бетигә чүшкән ямғур-йешин мөлчәри мм билән һесаплиниду. Һава райини назарәт қилидиған станцияләрдә ямғур-йешин өлчигүч қоллинилиду.

(Интерактивлиқ тахтидин ямғур-йешин өлчүгүчниң сүритини көрситип, униға тохтилиш.)

Қар йепинчисиниң қелинлиғи қар өлчигүч әсвап – узун таяқ билән һесаплиниду.

(Интерактивлиқ тахтидин қар өлчүгүчниң сүритини көрситип, униға тохтилиш.)

Ямғур-йешинни һесаплаш. Ямғур-йешинниң сутка, ай вә жил ичидики мөлчәри һесаплиниду. Һава температуриси охшаш ямғур-йешинниңму көп жиллиқ оттура мөлчәри чиқирилиду. Мәсилән, оттура жиллиқ ямғур-йешин Астанада 411 мм, Алмутида 629 мм.

Экватордин тропикларға қарап ямғур-йешин мөлчәри азийидудә, мөтидил қутупта қайтидин көпийиду. Қутуплиқ зонилар үлүшигә йәргә чүшидиған жиллиқ ямғур-йешинниң 4%-ла тегиду.

Ямғур-йешинниң тарилишиға тәвәниң океанға йеқин жирақлиғи, йәр рельефи, бесим шамаллар күчлүк тәсирини тәккүзиду.

Һолиниш –суниң суюқ һаләттин газ тәхлит һаләткә өтүши.
Һолинишлиқ – су запаси йетәрлик болған әһвалда һолиниш мүмкинчилиги. Қазақстанниң жәнубий чөллүк тәвәсидә жиллиқ ямғур-йешин 100 мм-дәк, һолинишлиқ 1000 мм-дин ашиду.

Йеңи дәрисни бәкитиш:

1. Һавадики су һори қандақ пәйда болиду?

2. Абсолют вә селиштурма нәмлик дегинимиз немә?

3. Нәмликни өлчәйдиған әсвап һәққидә тохтал.

4. Булут қандақ түзилиду?

5. Булутниң нәччә түри бар? Уларға тохтал.

6. Ямғур-йешин қандақ пәйда болиду? Униң қандақ түрлири бар?

7. Мөлдүр қандақ пәйда болиду?

8. Ямғур-йешин вә қар өлчигүч һәққидә немә билисиләр?

9. Һолиниш вә һоллинишлиқ дегинимиз немә?

Оқуғучиларни жаваплириға қарап баһалаш.

Өйгә тапшурма: Параграф 30, 31, 32. . Сүрәт ясаш.

.