Жамбыл облысы əкімдігінің білім басқармасы Тараз қаласы білім бөлімінің Қаратай Тұрысов атынағы №53 мектеп-гимназиясы

АВТОРЛЫҚ БАҒДАРЛАМА

«Қазақтың ұлттық ойындары»

Бағдарламаны құрастырушы дене шынықтыру пəнінің мұғалімі

Абдухамедов Иззат Ихматулаевич

Алматы 2025 ж

ƏОЖ 379

КБЖ 74.262.27

Ж 19

Жамбыл облысы əкімдігінің білім басқармасы Тараз қаласы білім бөлімінің «Қаратай Тұрысов атынағы №53 мектеп-гимназиясы» АВТОРЛЫҚ БАҒДАРЛ«Қазақтың ұлттық ойындары» Бағдарламаны құрастырушы дене шынықтыру пəн мұғалімі Абдухамедов Иззат

Ихматулаевич

– Алматы: «Білім əлемі» редакциясы, 2025 ж.

ISBN 978 - 601 - 341 - 501 - 14

Пікір берушілер:

Қазақ Ұлттық қыздар педагогикалық университетінің оқытушысы, п.ғ.к., қауымдастырылған профессор м.а. Карсыбаева Раиса Канабековна Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің «Педагогика жəне психология»кафедрасының кандитаты Текесбаева Анар

Ұсынылып отырған оқулық қазіргі заман талабына сай білім беру саласындағы жаңашыл оқытушыға қойылатын талап та жаңашыл болатыны сөзсіз. Оқытушы алдындағы басты міндет – оқытудың əдіс-тəсілдерін үнемі жетілдіріп жəне жаңа педагогикалық технологияларды меңгере отырып, еліміздің жарқын болашағын жасайтын білімді де білікті, 3) бəсекеге қабілетті тұлға қалыптастыру. Жаңа технологияларды меңгеру мұғалімнің кəсіптік, рухани, азаматтық жəне басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді, өөзі дамытып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастыруға көмектеседі. Бүгінгі күні инновациялық əдістер мен ақпараттық технологиялар қолдану арқылы оқушының ойлау қабілетін арттырып, ізденушілігін дамытып, қызығушылығын тудыру, белсенділігін арттыру ең негізгі мақсат болып айқындалады.

ƏОЖ 379

КБЖ 74.262.27

Ж 19

ISBN 978 - 601 - 341 - 501 – 14

© Абдухамедов Иззат Ихматулаеви

© ИП «Білім əлемі»

МАЗМҰНЫ

1. Кіріспе

2. Оқушыларды қазақ ұлттық ойындарының оқыту-тəрбиелеудегі маңызы

3. Ұлттық ойындардың тəрбиелік мүмкіндіктері

4. Қазақтың ұлттық ойындарының түрлері o Затпен ойналатын ойындар o

Зеректілікке, ептілікке арналған ойындар o Ат спортына негізделген ойындар o Күреске негізделген ойындар o Ақыл-ойға арналған ойындар o Садақ ату

элементтері бар ойындар o Аң-құсқа байланысты ойындар o Спорттық ойындар

5. Ұлттық ойындарды оқу-тəрбие үдерісінде қолдану жолдары

6. Ұлттық ойындардың дене шынықтыру пəнімен байланысы o Мақсаты мен міндеттері o Ұлттық ойындарды сабақта қолданудың өзектілігі o

Ұлттық ойындардың дене дамуына əсері

7. Бағалау критерийлері (кесте түрінде)

8. Ұлттық ойындардың қызметі мен тəрбиелік ерекшеліктері (кесте түрінде)

9. Қорытынды сабақ: Ұлттық ойындар шеруі / фестивалі

10. Пайдаланылған əдебиеттер

ТҮСІНІК ХАТ

«Қазақтың ұлттық ойындары» атты авторлық бағдарлама Қазақстан

Республикасының «Білім туралы» Заңы (2007 жылғы 27 шілде №319-III, 06.05.2020 ж. енгізілген толықтырулар мен өзгерістермен), жалпы орта білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты, сондай-ақ «Оқу жоспарының вариативті бөлігінің оқу бағдарламалары мен элективті курстарды сараптаудан өткізу жəне оларды жаңартылған білім беру мазмұны аясында əдістемелік қамтамасыз ету» туралы ережелеріне сəйкес əзірленген. Бағдарлама жалпы білім беретін мектептердің дене шынықтыру пəні негізінде оқушыларға қазақтың ұлттық ойындарын үйрету, қимыл-қозғалыс қабілеттерін жетілдіру жəне оларды рухани-адамгершілік тұрғыда тəрбиелеу мақсатында құрылып отыр. Аптасына 1 сағаттан, жылдық 34 сағат көлемінде оқу жүктемесіне негізделген.

Қазіргі уақытта ұлттық мəдени мұраларды сақтау, дəріптеу жəне оларды білім беру мазмұнына кіріктіру өзекті мəселелердің бірі болып отыр. Ұлттық ойындар – халқымыздың ғасырлар бойы жинақтаған тəлім-тəрбиелік тəжірибесінің көрінісі. Аталған бағдарлама осы мұраны дене шынықтыру сабағы арқылы ұрпақ санасына сіңіруді көздейді. Ұлттық ойындар арқылы балалардың денсаулығын нығайтып қана қоймай, олардың ерік-жігерін, ептілігін, батылдығын, шапшаңдығын дамытуға мүмкіндік беріледі. Сонымен қатар, бұл бағдарлама мектептегі дене шынықтыру сабағын түрлендіріп, мазмұнын байытуға, оқушылардың пəнге деген қызығушылығын арттыруға бағытталған. Ұлттық ойындар арқылы оқушылардың бойында туған елге, жерге, халықтық дəстүрге деген сүйіспеншілік, құрмет сезімдері қалыптасады.

Бағдарламаның өзектілігі:

Ұлттық ойындар – дəстүрлі мəдениеттің ажырамас бөлігі. Бүгінгі жас ұрпақтың жан-жақты дамуы мен қалыптасуында бұл ойындардың тəрбиелік маңызы зор. Ұлттық ойындарды білім беру үдерісіне кіріктіру арқылы оқушылардың қимыл-қозғалыс белсенділігі артады, денсаулығы жақсарады жəне олардың ұлттық болмысқа бейімделуіне, тарихи сана қалыптастыруға мүмкіндік жасалады.

Сонымен қатар, бұл бағдарлама Қазақстан Республикасының дене шынықтыру мен спорт саласындағы мемлекеттік саясатымен, соның ішінде ел Президентінің 2010 жылғы «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауында айтылған бұқаралық спортты дамыту туралы тапсырмасымен үйлеседі. Осыған орай, ұлттық ойындар арқылы салауатты өмір салтын қалыптастыруға жағдай жасау – уақыт талабы.

Бағдарламаның мақсаты:

Жас ұрпақты қазақтың ұлттық ойындары арқылы жан-жақты дамыту, салауатты өмір салтын қалыптастыру, ұлттық құндылықтарды дəріптеу жəне дене тəрбиесімен қатар адамгершілік тəрбиесін қатар ұштастыру.

Бағдарламаның міндеттері:

1. Ұлттық ойындарды дене шынықтыру сабағына кіріктіре отырып, оқушылардың дене жəне рухани дамуына жағдай жасау.

2. Ұлттық ойындардың педагогикалық жəне тəрбиелік мүмкіндіктерін анықтау, ғылыми негіздеу.

3. Сабақ мақсаттарына сəйкес ойын түрлерін тиімді таңдау жəне оларды өткізудің əдіс-тəсілдерін көрсету.

4. Ұлттық ойындарды сабақтан тыс дене тəрбиесі іс-шараларымен үйлестіре қолдану жолдарын ұсыну.

5. Оқушыларды қоршаған ортаны тануға, табиғатты сүюге жəне ұлттық салт-дəстүрді құрметтеуге тəрбиелеу.

Күтілетін оқу нəтижелері:

1. Оқушылар дене шынықтыру сабағында ұлттық ойындарды меңгереді жəне оларды белсенді қолданады.

2. Қимыл-қозғалыс қабілеттері: жүгіру, секіру, лақтыру, тепе-теңдік сақтау, шапшаңдық пен ептілік дамиды.

3. Оқушылар ұлттық ойындарды қызығушылықпен ойнап, салауатты өмір салтына бейімделеді.

4. Ұлттық құндылықтарды таниды, бағалайды жəне оларды күнделікті өмірде қолдануға талпынады.

5. Табиғатпен үйлесімді өмір сүру, қоршаған ортаны қорғау жайлы түсінік қалыптастырады.

Бағдарламаның ғылыми-əдістемелік негізі:

Бағдарлама мектептегі дене шынықтыру сабағы шеңберінде ұлттық ойындарды қолданудың теориялық жəне практикалық негіздерін қамтиды. Ол балалардың дене жəне психологиялық дамуын ескеріп, жас ерекшеліктеріне сай мазмұнмен қамтамасыз етілген. Ұлттық ойындар арқылы оқушылардың патриоттық сана-сезімі, еңбекке деген ынтасы, ұжымда жұмыс істей білу дағдылары қалыптасады.

Бағыттылығы:

Бағдарлама жалпы білім беретін мектептердің 5–9 сынып оқушыларына арналған. Оқу-жаттығу, дене дайындығы, ұлттық қозғалыс элементтері, спорттық ойындармен байланыстырылған құрылымда ұсынылады. Мазмұны баланың қимыл-қозғалыс белсенділігін арттыруға, денсаулығын нығайтуға жəне ұлттық сана-сезімін дамытуға бағытталған.

Нормативтік (мазмұндық) бөлімнің құрылымы

№	Бөлім атауы	Сағат саны	Қысқаша мазмұны
1	Кіріспе	1 сағат	Бағдарламаның мақсат-міндеттерімен таныстыру. Ұлттық ойындардың мəнмаңызы.
2	І бөлім. Оқушыларды тəрбиелеудегі қазақ ұлттық ойындарының ғылыми-педагогикалық негіздері	7 сағат	- Ұлттық ойындардың тəрбиелік мəні- Педагогикалық негіздері- Ұлттық ойындардың ерекшеліктері
3	ІІ бөлім. Қазақтың ұлттық ойын түрлері	12 сағат	- Затпен ойналатын ойындар- Ептілікке, икемділікке, зеректілікке бағытталған ойындар- Ат ойындары- Күрес элементтері бар ойындар- Ақыл-ойға байланысты ойындар- Садақ ату, аңшылық, спорттық ұлттық ойындар
4	ІІІ бөлім. Оқушыларды тəрбиелеуде ұлттық ойындарды қолдану жолдары	7 сағат	- Сабақ барысындағы ұлттық ойындардың қолдану əдістері- Білімдік, тəрбиелік рөлі- Жұмыстар нəтижесі
5	IV бөлім. Қазақтың ұлттық ойындарын дене шынықтыру пəнінде қолдану	6 сағат	- Дене шынықтыру жүйесіндегі орны- Ұлттық ойындардың баланың дамуына əсері- Пəнге кіріктіру жолдары
6	Қорытынды сабақ	1 сағат	Жалпы қайталау, ойын түрлері бойынша жарыстар, рефлексия жəне білімді бағалау
Жиыны	34 сағат

КҮНТІЗБЕЛІК – ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР

Бағдарлама атауы: Қазақтың ұлттық ойындары

Сыныптар: 5–9 сыныптар

Аптасына: 1 сағат

Жылына: 34 сағат

№	Сабақ тақырыбы	Сағат саны	Жұмыс түрі	Оқу мақсаты
1	Кіріспе. Қазақтың ұлттық ой ын түрлері	1	Теорйя	Қазақтың ұлттық ой ындарының түрлерімен танысу, тарйхй және мәденй маңызын ұғыну
2	Ұлттық ой ындардың тәрбйелік және танымдық маңызы	1	Теорйяпрактйка	Ұлттық ой ындардың тәрбйелік рөлін түсіндіру
3	Ұлттық ой ындардың тәрбйелік және танымдық маңызы (жалғасы)	1	Теорйяпрактйка	Ой ындардың тұлғалық дамуға әсерін талдау
4	Ұлттық ой ындардың түрлері мен құрылымы	1	Теорйяпрактйка	Ұлттық ой ын түрлерін жүй елеу

5	Ұлттық ой ындардың мазмұны мен ерекшеліктері	1	Теорйяпрактйка	Ой ындардың мазмұнын сйпаттау
6	Ұлттық ой ындардың этномәденй, әлеуметтік рөлі	1	Теорйяпрактйка	Ұлттық ой ындардың қоғамдағы орнын түсіну
7	Ұлттық ой ындардың тұлға тәрбйесіндегі орны	1	Теорйяпрактйка	Ұлттық ой ындар арқылы құндылықтарды қалыптастыру
8	Затпен ой налатын ой ындар	1	Теорйяпрактйка	Асық, бес тас сынды ой ындарды меңгеру
9	Қймыл-қозғалыс және ептілікке негізделген ой ындар	1	Теорйяпрактйка	Ептілікке арналған ой ындарды орындау
10	Ат спорты ой ындары	1	Теорйяпрактйка	Көкпар, теңге ілу сынды ой ындар туралы білу
11	Күрес элементтері бар ұлттық ой ындар	1	Теорйяпрактйка	Күш пен батылдықты қажет ететін ой ындарды зерттеу
12	Күрес ой ындары (жалғасы)	1	Теорйяпрактйка	Ой ындарды тәжірйбеде қолдану
13	Ақыл-ой ға бай ланысты ой ындар	1	Теорйяпрактйка	Тоғызқұмалақ, жұмбақтар сйяқты ой ындарды үй рену
14	Ақыл-ой ой ындары (жалғасы)	1	Теорйяпрактйка	Ой ын арқылы ой лау қабілетін дамыту
15	Садақ ату мен нысанаға дәлдік ой ындары	1	Теорйяпрактйка	Нысананы көздеуге арналған ой ындар
16	Садақ ату элементтері (жалғасы)	1	Теорйяпрактйка	Мергендікке баулу
17	Аң-құсқа бай ланысты ой ындар	1	Теорйяпрактйка	Қазақ аңшылық дәстүріндегі ой ындармен танысу
18	Аң-құсқа бай ланысты ой ындар (жалғасы)	1	Теорйяпрактйка	Ой ындарды тәжірйбе арқылы меңгеру
19	Спорттық-ұлттық ой ындарды меңгеру	1	Теорйяпрактйка	Жүгіру, секіру элементтері бар ой ындарды ой нау
20	Спорттық-ұлттық ой ындар (жалғасы)	1	Теорйяпрактйка	Фйзйкалық сапаларды дамыту
21	Ұлттық ой ындар арқылы дене	1	Теорйя-	Дене дамуын арттыру
	қасйеттерін жетілдіру		практйка
22	Ұлттық ой ындар арқылы дене қасйеттерін жетілдіру (жалғасы)	1	Теорйяпрактйка	Жаттығулар мен ой ындарды сабақта қолдану
23	Ұлттық ой ындарды сабақта және сабақтан тыс уақытта қолдану	1	Теорйяпрактйка	Сабаққа ой ындарды енгізу жолдарын үй рену
24	Ұлттық ой ындарды қолдану әдістемесі (жалғасы)	1	Теорйяпрактйка	Ой ын ұй ымдастыру тәсілдерін меңгеру
25	Ұлттық ой ындардың тәрбйелік аспектілері	1	Теорйяпрактйка	Адамгершілікке тәрбйелеу құралдары ретінде түсіну
26	Ұлттық ой ындардың тәрбйелік мәні (жалғасы)	1	Теорйяпрактйка	Мысалдар арқылы тәрбйелік мәнін ашу
27	Ұлттық ой ындарды пай далану арқылы тәрбйе жұмыстары	1	Теорйяпрактйка	Тәрбйе процесінде ой ын қолдану
28	Ұлттық ой ындар арқылы жеке тұлға қалыптастыру	1	Теорйяпрактйка	Ой ын арқылы мінез-құлықты қалыптастыру
29	Дене шынықтыру пәні және ұлттық ой ындар	1	Теорйяпрактйка	Ұлттық ой ындар мен дене тәрбйесін бай ланыстыру
30	Дене тәрбйесінде ұлттық ой ындарды қолдану әдістері	1	Теорйяпрактйка	Оқушылармен жұмыс жолдарын үй рену
31	Сабақ құрылымында ұлттық ой ындарды ендіру	1	Теорйяпрактйка	Оқу процесін ой ынмен үй лестіру
32	Ұлттық ой ындарды қолданудың тйімділігі	1	Теорйяпрактйка	Ой ын арқылы оқу жетістігін арттыру
33	Ұлттық ой ындардың оқушыға әсері	1	Теорйяпрактйка	Тұлғалық және әлеуметтік әсерлерді талдау
34	Қорытынды сабақ. Ұлттық ой ындар фестйвалі	1	Практйка	Жаңа білім мен дағдыны бекіту, ой ындар көрсету

Қорытынды:

«Қазақтың ұлттық ойындары» атты авторлық бағдарлама – бүгінгі білім беру жүйесіне қойылып отырған жаңа талаптарға сай, тəрбиелік мəні зор, оқушылардың жан-жақты дамуын қамтамасыз ететін, болашақ ұрпақты ұлттық рухта тəрбиелеуге бағытталған құнды педагогикалық құрал. Бағдарлама мектептегі оқу-тəрбие процесін байытып, дене шынықтыру сабағының тиімділігін арттырады жəне оқушылардың ұлттық мəдениетке деген қызығушылығын оятады.

Ақпараттық-əдістемелік бөлім

Кіріспе. Қазақтың ұлттық ойын түрлері

Аударыспақ — спортшыдан үлкен ептілікті, күштілікті, төзімділік пен батылдықты талап ететін ұлттық спорттың түрі. Басты мақсат- қарсыласты аттан түсіру керек. Аударыспаққа тəртіп бойынша ат үстіндегі айқасты жақсы меңгерген, тиянақты дайындығы бар спортшылар ғана қатыса алады. Ал дайындығы жеткіліксіз, тəжірибесі аз спортшылар үшін бұл өте қиын ойын.

Сондықтан, қазіргі тəртіп бойынша сайысқа 18 жасқа толғандар ғана қатыстырылады. Сайысқа қатысушылар үш салмақтық категорияға бөлінеді.

Теңге ілу - ұлттық ойын. Ойынға қатысушылар екі топқа бөлініп, əр топтан екі жігіт атпен ағызып кеп, сол қарқынмен жерде жатқан теңгені іліп алуы шарт. Теңгені кім бұрын алса, сол жеңіске жетеді. Бұл ойын жылдамдықққа, тез əрі дəл əрекет етуге үйретеді.

Тоғызқұмалақ. Ұлттық спортымыздың iшiндегi шоқтығы биiк спорт түрлерінің бірі. Бұл –əлемдiк мəдениеттiң озық үлгiлерiмен иық теңестiре алатын, түркiтектес халықтардың рухани, логикалық ойлау

өнерi. Тоғызқұмалақ ойыны əлемнің бірнеше елінде бар. Мысалы, Африкада бұл ойынның 90 түрі кездеседі. Марокко елінде тоғызқұмалақ «сиг», Ганада «варри» деп аталады.Ал Либериядағы атауы «поо» болса, Сенегал елінде «капо кунго». Тоғызқұмалақ ойыныныңең қызықтысы Зимбабведе сияқты. Олар бір ойнағанда он адам бір-ақ ойнайды. Бізде 18 отаудан тұратын тоғызқұмалақ тақтасы Зимбабведе 60 отаудан тұрады. Бұл ойынның ол жақтағы атауы «Исафу».

Асық ойнау-қазақ халқының ұлттық ойындарының бірі. Асық ойыны баланың жастайынан жүйке жүйесін шыңдап, дəлдікке, ұстамдылыққа жəне байсалдылыққа тəрбиелейді. Əсіресе қойды көп өсіргендіктен, балалар ойынының көбі қой асығымен байланысты болып келеді. Асық ойындары ұлт ойындарының ішіндегі арыдан келе жатқан көнелерінің бірі.

Көкпар - ұлттық ат спорты ойындарының бірі. Ойынның атауы “көк бөрте” (лақ) сөзінен шыққан.Дəстүрлі қазақ қоғамында Көкпарға жасқа толған, салмағы орта есеппен алғанда 20-30 келі тартатынсеркенің семізі таңдалған. Семіз серке терісі оңай жыртылмайды, басқа малдың терісіне қарағанда мығым келеді.

Көкпар – Орталық Азия халықтары арасында кең тараған ойын түрі. Ол қырғыз, өзбек тілінде “Улак тартыш”, тəжік тілінде “бузкаши” деп аталады. Көкпар тарту сияқты ұлттық ат спорты ойындары басқа да Шығыс елдерінде де бар. Ауғанстанда кең тараған «бузавиш» ойыны Көкпарға өте ұқсас.

Сондай-ақ, Аргентина халқының да Көкпарға ұқсас ат спорты ойыны болған. (Ақпарат уикипедия сайтынан алынған).

Қыз қуу — қазақ халқының өте көне ойындарының бірі. Ертеде «Қыз қашар», «Қыз қуалар» деп аталғаны болмаса, біздің заманымызға дейін ешбір өзгеріссіз жеткен спорттың бірі.

Бүркітшілік – бүркітті баулып, онымен аң аулау кəсібі, саятшылықтың бір түрі. Бұл кəсіппен ертеде көшпелі түркі тектес халықтар шұғылданған. Тарихи деректер бойынша Жошы ханның 3 мың

бүркітшісі болған. Бүркітті екі түрлі жолмен ұстайды: біріншісі – балапанын ұядан алып, қолдан баулу. Ондай бүркітті «қолбала» дейді. Екіншісі – бүркітті тағы күйінде ұстап үйрету. Бұлар – «тірнек», «тастүлек»,

«мұзбалақ» сынды түз құстары. Бүркіт балапанын жем беру арқылы баулиды. Ұшуға жараған кезде етке қант бүркіп, қоян, түлкі, қарсақ сияқты аңдардың терісіне орап, шыжым жіппен сүйретіп жүріп жегізеді, мұны «шырға тарту» дейді. Бүркіт біршама қоңды, жемге шабытты, сергек күйде болуы тиіс. Сондықтан əр бүркіттің тегіне, қырандығына, жасына қарай əр жағдайда берілетін жемдері болады. Мысалы, «қан соқта», «жылы жұмсақ», «қызыл», «тоят» деп аталатын жемдер семірту мен түлекке отырғызғанда, құстың еті төмендеп кеткенде беріледі. Бүркітші саятшылыққа бірнеше кісімен шықса, оны салбурынға шығу дейді.

Қазақ ұлттық ойындарының оқыту-тəрбиелеудегі маңызы

Жас ұрпаққа сапалы біліммен қатар саналы тəрбие беру – қай кезеңде де өзекті. Қазіргі жаһандану заманында ұлттың тарихи тамырын, мəдени ерекшелігін, рухани болмысын сақтап қалу – аса маңызды міндет. Қазақ халқы ертеден-ақ бала тəрбиесіне ерекше мəн берген. Сол тəрбиенің бір маңызды арнасы – ұлттық ойындар. Ұлттық ойындар арқылы бала тек қана денесін шынықтырып, көңіл көтеріп қоймай, үлкен өмірге, ерлікке, тапқырлыққа, сыпайылыққа, адамгершілікке тəрбиеленген.

Қазақтың ұлттық ойындары – ата-бабамыздан жеткен баға жетпес мұра. Олар – халықтың өмір сүру салтының, танымының, дүниетанымының айнасы. Ұлттық ойындардың тəрбиелік мəні зор. Əрбір ойын – өзінше бір сабақ. Баланың ақыл-ойы, қимыл-қозғалысы, сөйлеу тілі, қиялы, байқағыштығы, зейіні, ептілігі осы ойындар арқылы дамиды.

Ұлттық ойындарды оқу-тəрбие үрдісіне енгізу арқылы оқушыны туған елінің тарихы мен мəдениетіне құрметпен қарауға, отансүйгіштікке, адамгершілікке, үлкенді сыйлауға, кішіге қамқор болуға тəрбиелеуге болады.

Мысалы, «Ақсүйек», «Тақия тастамақ», «Арқан тартыс», «Ханталапай», «Көкпар», «Асық ату», «Тоғызқұмалақ» сынды ойындар балалардың есте сақтау, ептілік, күш-қайрат, тапқырлық қасиеттерін дамытады. Ұлттық ойындардың негізгі тəрбиелік бағыттары:

1. Отансүйгіштік жəне ұлттық сана қалыптастыру

Ойындар арқылы жасөспірімдер ел тарихын, батырлар өмірін, салтдəстүрлерді бойына сіңіреді. Бұл – ұлттық болмысты сақтаудың тиімді жолы.

2. Қозғалыс белсенділігі мен дене мəдениетін арттыру

Ұлттық ойындардың көпшілігі физикалық жаттығу іспеттес. Баланың шапшаңдығы, төзімділігі мен бұлшық ет жүйесінің дамуына оң əсер етеді.

3. Интеллектуалдық қабілеттерді дамыту

«Тоғызқұмалақ», «Асық ату», «Санамақ», «Жұмбақ айту» сынды ойындар баланың логикалық ойлауын, зейінін, есте сақтау қабілетін арттырады.

4. Əлеуметтік қарым-қатынас пен мінез-құлықты қалыптастыру Ұжыммен ойнайтын ойындар ынтымақтастыққа, тəртіпке, құрдастарымен дұрыс қарым-қатынас орнатуға баулиды.

Ұлттық ойындардың пайдасы туралы ұлы жазушы Мұхтар Əуезов: «Ойын

— баланың рухани дамуы мен үлкен өмірге бейімделуінің алғашқы мектебі», – деп атап көрсеткен. Бұл сөздің астарында терең мəн бар. Қазақ эпостары мен жырларында да ұлттық ойындардың тəрбиелік маңызы айқын көрінеді. Батырлар мен ел қорғаған ерлердің балалық шағы түрлі ойындар арқылы шыңдалғаны жыр-дастандарда көрініс тапқан. Бұл ойындар – тек көңіл көтеру құралы емес, ертеңгі ел қорғайтын ер азамат пен инабатты қыз тəрбиелеудің тетігі болған.

Қазақтың ұлттық ойындары ғасырлар бойы елмен бірге жасасып, ұрпақтанұрпаққа мирас болып келеді. Сол арқылы халқымыз болашақ жауынгерлерін, ел тізгінін ұстар азаматтарын тəрбиелеген. Қазіргі таңда бұл ойындарды мектепте, қосымша білім беру ұйымдарында, түрлі үйірмелерде пайдалану – баланың жан-жақты дамуына, патриоттық тəрбиесіне оң əсерін тигізеді.

Қорытынды

Қазақтың ұлттық ойындары – халқымыздың тарихымен, салт-дəстүрімен, тұрмысымен тікелей байланысты баға жетпес қазына. Ұлттық ойындарды бүгінгі білім беру жүйесінде тиімді пайдалану арқылы біз тек оқушының дене жəне ой қабілетін дамытып қоймай, оның бойына ұлттық рух, отансүйгіштік, адамгершілік қасиеттерді сіңіреміз. Осылайша, ұлттық ойындар — болашақ тұлғаның жан-жақты қалыптасуына ықпал ететін тəрбиенің қуатты құралы болмақ.

Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындардың ерекшеліктері

А.Б. Бүркітбаев ұлттық ойындар дене қасиетін жетілдіруді тəрбиелей отырып, олармен айналысушыларда паралельді түрде ойлау, жатқа ұстау, елестету сияқты қасиеттерді дамытады деп санайды

Мұның өзі қимыл ойындарының үлкен тəрбиелік-білім берушілік маңыз алатынын білдіреді, олар мəні жағынан жалпыға мəлім қимыл ойындарынан кем түспейді, ал ұлттық республикалардың нақты бір жағдайларында ұлттық ойындар дене тəрбиесінің баға жетпейтін құралы болып табылады. Автордың айтуынша, осы ойындардың айналысушы адамдардың моторлық жəне психикалық қызметіне бір мезгілде ықпал етуі құндылық болып көрінеді.

Балалардың қимылды жақсы көрушілігі, ойындардың өзгерген жағдайларында дербес шешімдерді қабылдауды қажет етуі, олардың бүкіл қабілеттеріне, ширақ іске қосуға шешуші қадамдар жасайды.Ойын процесінде біршама қимыл еркіндігінің болуы, жоғары қарқынның демалыспен алмасып келуі жүктеменің үлкен көлемін, əрбір жастықжыныстық топ үшін барынша жиі орындауға мүмкіндік береді. Мұның өзі айналысушыларға дене сапалары мен дағдыларын күшті дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасап қана қоймай, олардың ішінен спорттық тұрғыдан ең бір таланттыларын ерекше бөліп шығаруға да мүмкіндік туғызады.

Кейбір қазақ ұлттық ойындарына талдау жасап көрейік, олар, біздің ойымызша, жылдамдық, төзімділік, күш, шапшаңдық жəне басқа да қасиеттерді дамытуда өте тиімді құрал бола алады. Бұған, ең алдымен, "Айгөлек", "Қашпа доп", "Жалау алу", "Теңге", "Төбеттей тастамақ" жəне басқа да төзімділік пен батылдықты қажет ететін жылдамдық қимылдары, жылдамдық - күш сипатының элементтері бар қимылдар молынан кездесетін ойындар жатады.

Балалардың қимыл-функциялық қызметі түбегейлі қалыптасу кезеңінде, бұл ойындар баланың бүкіл ағзасының дамуын жұмылдыру үшін жақсы негіз жасайды. Мысалы, "Қашпа доп" ойынында ойнаушы бала ережелерге сəйкес жеңіске жету үшін жылдамдықты барынша дамыту қажет. Сондықтан, ойынға қатысушылар мақсатқа ең қысқа жолмен жетуге ұмтылады. Жылдамдықтан басқа, бұл жерде жүгіруді тез тежей біліп, допқа тимеу үшін жалтаруы жəне сол сияқты қимылдар жасауы керек, сондай-ақ белгіленген жерге шекті жылдамдық алып, тез жүгіріп жетуге тиіс. Бұл ойын жақын қашықтыққа жүгірушілерді айқындап алуға көмектесетін жақсы əдіс болып табылады. Сонымен бірге, ол төменгі сөре элементтерін игеруге жəрдемдеседі. "Сақшы" ойынында оған қатысушылар, сондай-ақ өз шұңқырын шариктен қорғау кезінде ептілік көрсетуге тиіс. Бұл ойын алдыңғы ойында айтып кеткен сияқты жылдамдық сапаларын дамытуға ықпал етеді. "Күміс алу", "Жігіт қу", "Қасқыр мен қойшы", "Мүше алып қашу", "Аш қасқыр" жəне басқа ойындар да осындай əрекетке баулиды.

Қазақ ұлттық ойындарын талдай отырып, ойындардың үлкен тобын бөліп көрсетуге болады, бұл ойындарда дене күші табысқа жету үшін басым мəнге ие болады. Ол ойындар — "Иықтан тас лақтыру", "Қолмен тас лақтыру", "Тас көтеру", "Арқан тарту" (ұжымдық, дара), "Қазақша күрес" Ұлттық ойыны жəне басқалары болып келеді. "Бағанаға өрмелеу", "Жалау үшін күрес", "Жаяу көкпар" жəне басқа да ойындардың күш басымдығын танытуда маңызы бұдан кем емес. Қазақ ұлттық ойындарының көпшілігінде нақ осы сапаны - күшті дамытуға бағыт ұстау байқалады -шамасы, бұл өмір сүрудің дəстүрлі жағдайларынан туған болуы тиіс.

Қазақ ұлттық ойындары, сондай-ақ жүгіру, секіру элементтеріне бай болып келеді. Олар ойындардың жалпы кешенінде едəуір аз, бірақ бұл ойындар секіруді, жүгіруді туғызуға мүмкіндік жасайтын қабілетті дамытады. Əсіресе, секіру элементтерін дамыту үшін "Орнында тұрып секіру", "Ойдан қарғу" жəне басқа ойындар ерекше пайдалы болып саналады. Дене тəрбиесі нысандарының барынша алуан түрлілігі айналысушылардың үйлесімді қабілеттерін дамыту үшін жақсы жағдайлар жасайды. Бұл, оларды спорттың қазіргі заманғы түрлері техникасының элементтеріне баулуды едəуір оңайлатады. Еркін күрес бойынша жаттықтырушылар жұмысының практикасы осындай тұжырымдама жасауға негіз болады.

Мəселен,"Таяқ жүгірту" ойынында таяқты нысанаға лақтыру найза лақтыру сияқты оның аса күрделі бөлімдерінің бірі -спорттың осы түрінің техникасына баулу — снарядты дұрыс лақтыра білуге жəрдемдеседі.

Жас ұрпақты осындай түрде тəрбиелеу біршама дəрежеде мұғалімнің ұйымдастыру даярлығының жəне ойын қызметін жүргізе білуінің, сондай-ақ ұлттық ойындарын пайдалана отырып оқу-тəрбие процесін өткізе білу деңгейіне елеулі түрде қатысты болады.

Үстел үстінде ойналатын қазақтың ұлттық ойындары туралы айтпай кетуге болмайды. Бұл ойындар балалардың ақыл-ой қабілеттерін дамытады, ойынға қатысушылардың математикалық қабілеттерін жетілдіруге ықпал көрсете отырып, аналитикалық талдауға үйретеді. Осы тұрғыдан, əсіресе, "Тоғыз құмалақ" ойыны айырықша тиімді. Е.С.Сағындықовтың зерттеуі көрсеткендей, бұл ойын пайымдай білуді, логикалық ойлай білуді, күрделі сəттерді талдай білуді дамытады. Бұл ойынды жақсы ойнайтын балалардың, əдетте, математика пəні бойынша жақсы үлгерімге қол жеткізетіні дəлелденген.

Б.Т.Төтенаев бірегей саралау жасайды, ол ұлттық қимыл ойындарын, ойындардың жастық басқыштарына айрықша назар аудара отырып, қазақ халқының ұлттық өмірінің аясында қарастырады. Оның саралау жүйесінің ерекшеліктері де осымен айқындалады. Автор қазақ халқының ұлттық қимыл ойындарын 2 үлкен топқа бөлуді ұсынады: 1) салт- тұрмыс негізінде пайда болған ойындар; 2) жастар ойындары мен қимыл ойындары. Бір топтың құрамында ол мынандай кіші топтарды бөліп көрсетеді: а) мерекелік ойындар; б) қазақша күрес. Осы топтың құрамында ол егіншілік тұрмысымен байланысты ойындарды бөліп көрсетеді. Бұл жерде ұлттық қимыл ойындарын тұрмыстық сипаттағы ойындармен араластыру жөнінде өзгеше көзқарасты қарауға болады.

Екінші топты зерттеуші мынадай кіші топтарды бөліп көрсетеді: а) балаларға арналған ұлттық ойындар;

б) балалардың өмірге көзқарасын қалыптастыратын əр түрлі құрал-

жабдықтармен ойналатын ойындар;

в) халықтық құралдарды пайдалануға байланысты ойындар;

г) жануарлардың мінез-құлықтарына еліктеуге байланысты ойындар;

д) материалдық заттарды пайдалануға байланысты ұлттық ойындар;

е) құрал-саймандарды пайдаланатын ойындар;

ж) қимыл-қозғалыс ойындары.

Біздің сеніміміз бойынша, саралауға мұндай көзқарастың бірегейлігі жоралғылық ойындарды қарастыру саласын қосып ала отырып, олардың ықпал ету диапазонына сапаттаманы елеулі түрде толықтырады.

Е.С.Сағындықов қазақ ұлттық ойындарын басқа сабақтарында, сыныптан тыс жəне оқудан тыс тəрбиелік жұмыстарды қолдану проблемасын зерттей келіп, пайдаланатын ойындар сипаты мен мазмұны жағынан жанжақты болып келіп, өзіне жаңа көзқарасты қажет ететіндігін айқындады. Қалыптасқан жағдайға байланысты автор, ойындарды көпшілікке тарауына байланысты жүйелеп, қимыл ойындарын мынандай үш топ бойынша саралауды ұсынады: а)мерекелік ұлттық ойындар; б) денешынықтыру спорт ойындары; в) ойлау қабілетін дамытатын ойындар

Қазіргі заманда педагогикалық процесте қазақ ұлттық нысандарын енгізу жағдайларын қарастыра келіп, Ж.Т.Төлегеновтің қолданылып жүрген ойындары ұтымды топтастыра білген. Ол ұсынған саралау алты топты қарастырады:

• қимыл жылдамдығын, ептілік пен үйлесімділікті дамытуға бағытталған ұлттық ойындар;

• күшті, төзімділікті дамытатын ұлттық ойындар;

• зейін мен қимыл реакциясына тəрбиелейтін ұлттық ойындар;

• лақтыру қимылын дамытатын ұлттық ойындар;

• негізгі қимылдық сапаларды кешенді дамытуға байланысты ұлттық ойындар.

Ұсынылып отырған саралаудан көрінетіндей, Ж.Т.Төлегеновтің негізгі принципі - бұл дене сапаларын дамытуға белгілі бір ойындардың ықпал етуін зерттеу. Сонымен бірге, негізгі қимылдық сапалардың кешенді дамуымен бірге ойындар топтастырылатын 6-топта, ол ойындарды қалған барлық ойындар топтарына да жатқызуға болады.

Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындардың тəрбиелік мəні

Егеменді елдің келешегі – жас ұрпаққа жан-жақты білім берудің бір мүмкіншілігі, сабақты талапқа сай тартымды жəне нанымды өткізу үшін, басқа да дидактикалық оқу құралдарымен қатар, мұғалім сабақ барысында ұлт ойындарын пайдаланудың əдістемелік негіздерін меңгеруі тиіс. Бұл мұғалімге сабақтың табиғилығын арттыруға оқушылардың ерікті білімге деген көңіл күйін оятып, сабақтың сапасын арттыруға мүмкіншілік береді. Сонымен бірге, оқушылардың бұрынғыға қарағанда өз бетімен жұмыс істеу қабілетін жақсартып, сабақ барысында жаңа білімді шығармашылық белсеңділікпен игеруге жұмылдырады.

Ұзақ жылғы зерттеу жұмыстарының нəтижелеріне жəне мектеп мұғалімдерінің тəжірибелеріне сүйеніп, жүргізілген эксперименттік жұмыстардың нəтижелерін ескере отырып, ұлт ойындарын сабақтың барысында пайдаланудың кейбір əдіснамалық жолдарын ұстанамыз:

• оқу жылының басында, оқу бағдарламасына сəйкес мұғалім күнтізбелік жоспар жасағанда, басқа да оқу құралдарымен қатар ұлттық ойындарды қандай тақырыпта пайдалануға болатынын анықтап алу қажет;

• күнделікті сабаққа əзірлік барысында мұғалім өзінің жоспарын жасаған кезінде тақырыбына сай халық ойындарын сабақтың қай жерінде қолдануға болатынын жəне уақытын белгілеп, материал жинақтауы шарт;

• ұлттық ойындар өзінің ұнамды нəтижесін беруі үшін оны сабақтың барысында қолдана білуі қажет;

• ойын қолданылатын сабақ, кестенің соңына орындалса, онда оқушылардың шаршағанын басып, жұмыс қабілетін тұрақтандырып, сабаққа ынтасын арттыруға мақсатын көздейді;

• ойын қолданылатын сабақ кестесінің ортасында орналасып, тақырып күрделі болған жағдайда, оқушыларды қызықтырып, сабаққа ынтасын аудару үшін жəне азда болса дамылдатуды мақсат етеді;

• ұлттық ойындарының элементтерін сабақта қолдану, сабақ кестесінің алғашқы жартысында орналасқан да, өткен тақырыпты бекіту мақсаты көзделеді.

Сабаққа əзірлену барысында мұғалім өткізгелі отырған тақырыптың күрделі немесе жеңілдігін ескере отырып, оқушылардың жас жəне жеке-дара ерекшелігін есепке алуы тиіс. Соған орай, ұлттық ойындарды таңдап алып, сабақтың тиімділігін арттырудың құралы ретінде, ауырды жеңілдету үшін ойын элементтерін ретті пайдаланады.

Мұғалім алдымен оқушыларды ойынның мазмұнымен жəне алған қойған мақсатымен таныстырады, не себепті қолданатынын түсіндіреді, өзі қолданып көрсетеді, сөйтіп біртіндеп оқушылардың сабаққа белсенді қатынасуын жол ашады, жетелейді. Бастауыш сыныптарда, тіпті орта буын сыныптарда да оқушы шаршаған кезде, немесе өткен сабақты бекіту кезінде, əсіресе жазуды меңгергенде: «Не жоқ?», «Жануарлар қалай дыбыстайды?» деген ойынды екі оқушының өзара əңгімесі ретінде пайдалануға болады. Халықтық ойын элементтерін тəрбие жұмыстарында, сыныптан тыс жұмыстарда қолдануға болады.

Оқу жылының барысында оқу-тəрбие жүйесі дұрыс бағыт алып дамуы үшін, мұғалім бірінші сыныптан бастап ұлт ойындарының элементтерін: қаламсапты дұрыс пайдалану, қолын, бармақтарын, буындарын дұрыс əрекетке икемделу, ауызекі сөзді дұрыс айтып, ойын реттеу, қиын айтылатын сөздерді, дыбыстардың ерекшелігін айырып, дұрыс айта білу, əсіресе балабақшаның бүгінгі күні көптеп жабылуына байланысты, оған қатынаспайтын балалардың бір-біріне тез үйренісіп, қысылып-қымтырылмай тез тіл табысып кетуі үшін жүйке-жүйелерін шыңдап, ширату үшін «Қуырқуыр қуырмаш», «Санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ» т.б. ойындарын пайдалануға болады.

Кез-келген ұлттық ойындардың бойында нақты мазмұн жəне белгілі нəтижеге жету мақсаты бар. Мұғалімінің міндеті – солардың əрқайсысының білімділік, төзімділік мүмкіншілігін дұрыс анықтап, оқу процесіне дұрыс енгізіп, пайдалана білуі.Əрбір ұлттық ойын, бір сабақтағы өзінің негізгі міндеттерінен басқа, пəнаралық байланыстардың дəнекері қызметін де қоса атқара алады, мұғалім ойынның осы ерекшеліктерін білумен бірге оны есептеп шығармауы тиіс.

Ұлттық ойындарының элементтерін пайдалану тек мұғалімдерді ғана емес, сыныптағы оқушыларды да самарқаулықтан құтқарып, олардың жалын дамытуға, оқу материалдарын қабылдауға, оны толық игеруге қолайлы жағдай туғызып, күрделі тақырыптарды меңгеруге жұмылдырады.

Сабақта ойын элементтерін пайдалану орта буын немесе жоғарғы сыныптарға өзгешелеу болып келеді. Сондықтан, мұғалім өз алдына басқалай күрделі мақсат қоюы қажет. Ондай жағдайға оқушылар іштей ширығып, жинақыланып, сабақты қабылдау, меңгеру мүмкіншілігі артады. Олардың жаңа білімге деген құмаршығы шығармашылық белсенділікке ұласуына қолайлы мүмкіншіліктер туғызады.

Ойын қатысқан сабақтың тиімділігін арттыру үшін мұғалім алдын-ала жасалған карточкалар қолданады. Ол оқушылардың белсенділігін арттырып, сабақтың мазмұнын қабылдауды қамтамақсыз етеді. Оны əр пəннің мұғалімі өз қажеттілігінше пайдалана алады. Бұл жерде айта кететін бір нəрсе, сабақта туындап отырған жағдайларға байланысты ұлт ойындарын пайдаланудың барысында мұғалім оны қолданудың əдіснамалық негіздерін түрлендіруіне ерікті.

Халық ойындарын жəне тағы басқа да дидактикалық материалдарды сабақ барысында пайдалану мəселесін тек мұғалімнің өзі шешеді. Оны сабақтың қай кезеңінде, қандай мөлшерде, қандай формада пайдалануды да мұғалімдердің өздері анықтайды. Олай болатыны, ұлт ойындарын сабақтың барысында іске қосу жəне оңымен оқушылардың басқада іс-əрекетін ұйымдастыра жүргізу əруақытта танымды жəне тəрбиелік қызметтерді қоса атқаруға туғызады.

Ұлттық ойындарын сабақ барысында сол қалпында пайдалану мүмкін болмайтын жағдай туындауы мүмкін. Сондықтан, көбінесе оның мазмұнын, мағынасын, сондай-ақ идеясын пайдалануға тура келеді. Ұлттық ойындарды сабақ барысында үш бағытта жүргізіледі:

1. Сабақтың тым күрделілігін жеңілдету, оны оқушылардың ұғымына жақындату немесе оның мазмұнын аша түсу, оны оқушылардың ойлау қабілетін дамыту мақсатын көздегенде;

2. Сабаққа жаңалық енгізу мақсатын көздеп, қояр талапты өзгерткенде, бір жүйеден екінші жүйеге өткенде, ойынға жүктелетін талап пен оқу таза спорттық мақсатқа ауысқан кезде;

3. Сабақтың идеялық мазмұнын өзгертуге байланысты ойынға көзкейкестілік сипат беру үшін сабақтың мағынасын, мазмұнын, тиімділігін арттыру мақсаты қойылдады.

Халық ойындарын кез келген формада, атап айтқанда: а) бастауыш сыныптарға айтылуы қиын дыбыстарды бірігіп хормен айтуға; ə) тілінің кемістігі бар балалардың тілін түзету, дұрыс айта білуін қамтамасыыз ету мақсатында; б) халық ойындарын екі топтың немесе екі оқушының жарысы ретінде; в) сабақтың барысында ұлт ойындарын сұрақ жəне жауап түрде пайдалануға болады. Халық ойындарын балаларды қайта тəрбиелеу ісіне де қолданылады. Ондай балаларға «қиын» балалар деген ат қойып, айдар тағу кеңес мектептерінде орын алады. Қазіргі өтпелі кезеңде олардың саны көбеймесе азайған жоқ. Сабақ барысында орнын тауып, ретті қолданылған ойын киімді болсын жайбарақат қалдыра алмайды. Сондықтан, ондай оқушылар басқа оқушылармен бірдей талапқа сай болу үшін біім қажеттілігін, іскерлік керектігін түсінеді де, көпшілікпен санасуына тура келеді. Сөйтіп, сынып ұжымының ырқына көне бастайды. Еркін бəсеке, білім қажеттігін талап ететінін ойын түрлері – өзгелерден қалып қойғысы келмеу, намыс, «қиын балалалды» оқу талаптарына бағынуға мəжбүр етеді. Халықтық ойындарды оқу-тəрбие процесінде пайдаланудың мұнан басқа да сан алуан түрлерін бар екені анық.

Қазақ халқының атадан балаға бағалы мұра ретінде жалғасып келе жатқан ұлт ойындары мектептегі сабақ процесін ұтымды ұйымдастырудың тиімді тəсілі ретінде қолданылып келеді.

Сабақ процесінде ойын элеметтерін пайдалану немесе ойнап отырып ойландыру тілдік материалды меңгерту жəне практикалық дағды жұмыстарын бекіту барысында үлкен қызмет атқарады. Қазіргі кезде ізденімпаз мұғалімдер түрлі ойындармен қатар ұлттық ойындарды да сабақ үстінде түрлендіріп өткізіп, жаңа материалдарды бекіту, өткен сабақты сұрау, қайталау секілді сабақтардың құрылымының элеметтерін тиімді жəне де əсерлі ұйымдастырып келеді.

Ойындар сабақтың тиімділігін арттырумен бірге студенттердің оқу белсенділігін шығармашылық ойлау қабілетін дамытады, бүгінгі таңда басты мəселенің бірі болып жүрген сөйлей білу əрекетін тездетеді жəне танымын күшейтеді.

Ұлттық ойын арқылы жеке тұлғалар қалыптасып, шыңдалып халыққа танылған, сол арқылы өмірге жолдама алып, ел ішінде танымал адамдарға айналған. Қазіргідей арнайы мамандық беретін оқу орындары болмаған кезде ұлт ойындары халқымыздың өз ұрпағын тек ойын -сауықтарды бəсекеге түсіп жеңімпаз атанып, жүлде алу үшін ғана емес, ата жолын қуып, өзінен бұрынғы дəстүрлерді жалғастырып, өз жұртында бар өнерді игеріп, меңгеруге шаруашылық жүргізу қолынан келетін, ел қорғауға жарайтын батыл да өжет шапшаң ұрпақтарды тəрбиелеудің өзіндік жүйесін өмірге əкелген.

Сондықтын ұлт ойындарын бүгінгі мектептегі жəне мектептен тыс оқу тəрбие жұмысына, əсіресе оқушылардың туристік іс- əрекетін ұйымдастыруға енгізудің əлеуметтік– педагогикалық негіздері белгілі бір ғылыми педагогикалық алғы шарттарға бағындырылуы тиіс. Ұлттық ойындардың тəрбие үрдісінде жетілдірудің алғы шарттары- өркениеттің бүгінгі деңгейіне негізделген əлеуметтік педагогикалық талдаптарға сай жастарға білім мен тəрбие беру, адам баласының өткен ұрпақтарыны қол жеткізген жетістіктерінен бас тарты деген сөз емес, қайта сол көненің негізінде жаңа мазмұн мен мағыналарға жеткізетін түрлерді, формаларды дүниеге келтіру арқылы бүгінгі күн талаптарына сай жас ұрпақты тəрбиелеу мүмкіншілігін пайдалану.

Ұлттық ойын элеметтерін тəрбие құрал ретінде пайдалану тұлғаның білімді қабылдау қабілетін нақтылап, мазмұнын оқушы санасына жақындатады. Ал оқушылардың табиғи жағдайда өткізілетін туристік іс- əрекеттерінде туристік жорықтарында, туристік жарыстарында, туристік экскурсияларында ұлт ойындарын пайдалану тəрбие жұмысына оларды қызықтырып, еліктіре түседі.

Ұлт ойындары оқушылардың туристік іс - əрекетін мазмұнын байытып, нақтылаудың нəтижесінде оқушылардың белсенділігін жетілдіріп, жұмыс қабілеттерін жақсартады, жорықтар барысында туындайтын табиғи қиындықтар мен кедергілерді еркін игеруге мүмкіндік туғызады.

Ойын əрекеті өзіндік əрекет. Педагогикада өздік жұмыс өз алдына жеке тұрып оқыту ұстанымы бола алмайды. Ал баланың ойын үстіндегі өз- өзі жаттықтыруы, өмірді білуге деген құмарлығын, шынығуы, шыңдалуы, оның ақыл - ойы, дене еңбегіндегі белсенділігін арттырып, алдына қойған мақсатына жетуге деген ерік – қайратын шыңдайды, алға қарай ұмтылсын, құштарлығын оятады. Осының нəтижесінде тұлғаның өз бетімен дербес белсенділігі пайда болады. Соның нəтижесінде тұлғаның өз бетімен ізденуі, білімді қажетсінуі өсіп, нақтылы қажеттілікке ұласады. Тұлғаның мектеп қабырғасында ұжым арқылы білім алғанымен, ол əрдайым өз алында дербес тұлға ретінде танылады. Сондықтан туризім нұсқаушылары ұлттық ойын қолданған туристік іс- əркеттерде əр оқушының дербес белсенділігін қамтамасыз етуі тиіс.

Адамның қандай əрекеті болмасын қоғамдық əлеуметтік қажеттіліктен туындайды. Өзінің қажеттігін өтеу үшін, ішкі талаптардың қанағаттандыру үшін белсенді əрекет жасайды. Ойын əрекеті ақыл – ой дене дамыту үшін қажет.

Қазақтың ұлттық ойындарын пайдалануды туризм саласында ұйымдастыру барысында игерілетін ұлттық ойындардың тəрбиелік мазмұнын саналық пен еркін меңгеруде жеке тұлғаның адамгершілік, эстетикалық талғамын, дене шынығуы мен еңбек сүйгіштігін экологиялық, экономикалық, ұлт аралық қарым– қатынас мəдениетіне тəрбиелейді. Ойын– сауық ойыны ретінде “Ақ сүйек”, “Алтыбақан”, “көрші– көрші” ойындары, бұл ойындар түнде бағдар жасай білуге дағдыландырса, алтыбақан халықтың əн – күй өнерімен сусындандырады.

Дене шынықтыру, спорт ойындары қатарынан “ қазан доп” атты ойынын қосуға болады. Бұл ойын XVIII ғасырда ойналғаны жөнінде Ə. Кекілбаевтың “Елең – алаң” романында айтылады. Қазанның жан –жағын қоршап тұрған балалар оған доп түсірмеуге тырысуларымен отанын жаудан қорғау, шекараны күзету секілді тəрбиелік астарды аңғартады.

Ұлттық ойын -халық творчествасының тамаша үлгісі, алғашқы қыр сақинасы əр ойды дамытудың алғашқы баспалдығы халқымыздың салт- дəстүр, ойын - сауығы туралы таңдай қағып тамсанған шетел саяхатшыларымен ғалымдары пікірі де осы арнада тоғысады.

Халықтық педагогиканың ең бір көне тиімді құралдарының біріне ойын жатады. Ұлттық ойындар арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді. Сөйтіп, өзінің өмірден байқағандарын іске асырып, қоршаған адамдардың іс-əрекетіне еліктейді.Соның нəтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық тұрмыс пен қызмет түрлерін жаңғыртады.Мəселен, қазақтың ұлттық ойындары: «Бəйге», «Көкпар», «Алтын сақа», «Хан талапай», «Қыз қуу», «Тоғызқұмалақ» т.б. балалардың еңбекке деген қарымқатынасы мен қабілеттерін арттырады. Ойын дегеніміз – адамның ақыл-ойын дамытатын, қызықтыра отырып ойдан-ойға жетелейтін, тынысы кең, алысқа меңзейтін, қиял мен қанат бітіретін ғажайып нəрсе.

Ұлттық тарих пен рухани құндылықтарды насихаттайтын кiтаптар мен əдебиеттер шығарылу керек.

Қазақтың ұлттық ойындарының түрлері

Ойын сипаттары мен олардың ойнаушыларға ықпал етуінен туындайтын 5 негізгі ережені негізге ала отырып, мынадай саралауды құруға болады: қатысушылардың құрамы жəне оларды ұйымдастыру; ойнаушылардың дене сапаларына қойылатын талаптардан туындайтын қимыл белсенділігінің сипаты; физиологиялық жүктеменің ерекшеліктері; қимылды үйлестіру ерекшеліктері. Олар 5 негізгі топтамадан тұрады:

• ойыншыларды ұйымдастыру;

• қимылдың басым түрі;

• дене сапаларының басым көрінісі;  үйлестірудің басым түрі;  физиологиялық жүктеме .

Автор осы аталған жүктеудің əр тобына сипаттама береді. Ал, біз қазақтың ұлттық ойындарын білімдік, тəрбиелік, дамытушылық қызметтеріне қарап саралауды өзімізге басты бағыт етіп алдық. Сол негізде ұлттық ойындарды былай жіктедік:

1. ат спорт түріндегі ұлттық ойындар;

2. күрес спорт түріндегі ұлттық ойындар;

3)ақыл-ой спорт түріндегі ұлттық ойындар;

4) садақ ату спорт түріндегі ұлттық ойындар; 5) аң,құсқа байланысты ұлттық ойындар; 6) затпен ойналатын ұлттық ойындары.

Бірінші топқа кіретін ойындар мектептегі балалардың жас жəне өмір тəжірибелерін ескере отырып, олардың ақыл-ой процесін дамытудағы ерекше орын алатын, білім берерлік мүмкіндіктері зор ұлттық ойындар сұрыпталды.

Мəселен, санамақ,ақ серек,көк серек,тоғызқұмалақ, ... т.б.

Екінші топқа жататын ойындар мектептегі балалардың инабаттылық, адамгершілік, бір-біріне қол ұшын беру, жолдастық сезім, жан-жақты үйлесімдік т.б. қасиеттерін қалыптастыратын қазақтың ұлттық ойындары.

Мысалы, арқан- тартыс,қыз қуу, ... т.б. .

Үшінші топқа енетін ойындар төзімділік, жылдамдық, ептілік, икемділік, күштілік сияқты қимыл-қозғалыстарын ұлттық ойындар негізінде балалардың дене бітімдерін, бұлшық еттерін шынықтырып, жүрек-қан жүйесінің жұмысын жақсартатын ойындар

Мектептегі оқушылардың қазақтың ұлттық ойындары негізінде денелерін шынықтырып қана қоймайды. Сонымен бірге, оларға ұлттық ойындар арқылым білім деңгейлерін көтеріп, тəрбие сапасын қалыптастыруға мүмкіндік мбереді. Екіншіден, қазақтың ұлттық ойындарының арқасында дене күштерін жетілдіріп, оқуға, еңбекке дайындайды.

Ұсынылып отырылған ұлттық ойындарды жіктеу жүйесі негізінде мектептегі балалардың дене тəрбиесін беруде қосымша бағдарлама жасалынды. Ол педагогикалық шарттар түрінде, яғни дене шынықтыру сабақтарында, сыныптан жəне мектептен тыс дене тəрбиесіне ұлттық ойындардың элементтерін енгізу арқылы жалпы дене шынықтыру жұмыстарын, оны ұйымдастырып өткізудің нəтижесін көтеретіндігіне сеніміміз зор.

Ұлттық тəрбие – ана сүті арқылы қанға сіңіп, санаға дариды. Бала дүниеге келген сəттен оның сыртқы ортамен өзара əрекеттесуі басталады, бейімделу, тепе – теңдігін сақтау қабілеті пайда болады. Баланың дене тəрбиесі белгілі бір ғылыми негізделген режиммен, ағзаны шынықтырумен, қозғалым дағдыларын қалыптастырумен байланысты екені белгілі. Шынықтыру жолдары таңертеңгілік гимнастика, салқын сумен жуыну, қозғалысы мол ойындар ойнау, таза ауада тыныстау, судың температурасы төменгі жағдайда спорттық жаттығулар жасау. Осының бəрі ағзаның сыртқы орта əсеріне төзімділігін арттырады. Жүйке жүйесі, жүрек жəне өкпе жұмысын, бұлшық еттердің жұмыс қабілетін жақсартады.

Ұрпаққа ұлттық рух беріп, əдет – ғұрпымызды салт –санамыздың, дəстүріміздің қадір – қасиетін, ерекшелігін айту, баулу əрбір ата – ананың, тəрбие алмаған, тілін – дінін, ойынын, дəстүрін дұрыс білмеген ұрпаққа отанды қорғауға сенім арту, болашақтың тізгінін ұстату есіңе түскенде “есек барға саналса да, малға саналмайды” деген сөз еріксіз ойға оралады.

Адам жаны, əсіресе бала жаны өмірдің бар құбылысын қалт жібермей қадағалап, бойына сіңіретін аса сезімтал “барометр”. Өзегін жарып шыққан бауыр еті баласына салт – сана, дəстүр түгілі жүрек жылуын бере алмаған ата – ананың одан қамқорлық, жылу, жақсылық, қазақы патриоттық жауап естуі екіталай.

Ұлт ойындары ата – бабамыздан бізге жеткен, өткенмен бүгінді байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынымыз. Сондықтан оны үйренудің, күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тəрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның шығармашылық қабілетін оятып, бүкіл өмірмен ұштастыра біледі. Сондықтан, ұлттық ойындарды дене шынықтыру сабағында қолданса, келешек ұрпақтармен сабақтастырса деп ойлаймыз.

Ұлтымыздың қимыл – қозғалыс ойындары өзінің мазмұны мен көлемі жағынан эстетикалық əрекет болып табылады. Балалардың бұрын игерген қимыл – дағдыларын тірек ететін əр алуан ойын қимылдары оларға қолайлы дəлдіктен, қалыптылықтан, ерекше ептіліктен көрінеді. Балалардың жалпы жігерлілігі ойын қимылын көріктендіріп, қимыл процесінің өзінен рахаттану сезімін туғызады. Сан алуан бір немесе бірнеше шеңберге, қатар сапқа, тізбек сапқа тұру, қозғалыс жасау қимыл дəлдігін, сұлу дене бітімін, жинақтылықты талап етеді жəне балалардың эстетикалық сезімін дамытады. Ұлттық ойындарымызды өткізу кезінде қимыл əсемдігі туралы ұмытуға болмайды. Қимылы неғұрлым сұлу балаларға назар аудару, кескінді сəтті беруге ұмтылу əрекеттерін көтермелеу керек. Сөйтіп, эмоционалды сауықтыру, танып білу жəне тəрби беру компоненттерінің қимыл ойындарына енгізілген бүкіл комплексін пайдалану жан – жақты тəрбие беру міндетін жүзеге асыруға көмектеседі.

Ұлттық қозғалмалы ойындарымыз баланың ақыл – ойын дамытуға көмектеседі. Ойын əрекеті зейінділікті, ұлтымыздың қадір – қасиетін ұғынуды, түсінікті бағдарды анықтауды, қиялдауды, есте сақтағыштықты, тапқырлықты, ой сергектігін дамытуға көмектеседі.

Ойнау барысында жүйелі, байыпты түрде балаларды ереженің қоғамдық маңызын жет түсінуіне жеткізетін бұл қасиеттержеке адамның адалдық, əділеттік, достық, батылдық, өзін - өзі билеу, табандылық,жігерлілік сияқты ең жақсы жақтарын қалыптастырудың тиімді құралына айналады. Бұлардың бəрі қимыл – қозғалыс ойындарын ережесімен бірге балаларды адамгершілікке тəрбиелеудің пəрменді құралдарының бірі ретінде белгілеу үшін негіз ретінде қызмет етеді.

Қимыл – қозғалыс ойындары қозғалғыш – тірек аппаратты дамыту жəне жетілдіру жолымен ағзаны күшейтуге көмектеседі. Ертедегі қазақ жерінде көрші екі арасында жылына 10 – 15 ке дейін ат ойындарының барлық түрлері өткізіліп тұрған. Олар: аударыспақ, бəйге, күміс алу, қыз қуу, жорға жарыс, ат омыраулаттыру, жамбы ату, тұмақ ұру, аламан бəйге, көкпар, түйе жарыс, сайыс. Бұл ат спорт ойындарының қайсысы болмасын жігіттердің күштілігін, ептілігін, қайраттылығын, ат үстіндегі шеберлігін ғана дамытып қоймайды, сонымен бірге батылдыққа, тез шешім қабылдауға, дəлдікке, тəуекелшілдікке дене сапаларымен бірге ішкі жан дүниесін адамгершілікке тəрбиелейді.

Балаға бірінші рет кездескен ойынның барлығы жаңалық, бəрі де тамаша ғажап дүние. Сол күлкілі кейіпкерлердің өмір сүру, өмірге икемделу жолындағы қақтығыстарын жəне өзге жан иелерімен қарым – қатынастарын, олардың айла – тəсілдері таң қалдырады. Кішкентай, əлсіз тірлік иелерінің өмірге икемділігін ең қызық тұсы деп айта аламыз. Бұл ойындар балалардың назар аудару жəне бұлшық еттің ширығу дəрежесін реттеуді үйретеді. Ойынның қалыптасқан ситуациясына байланысты ол қимылды тынығумен кезектестіре алады. Бұл бақылағыштыққа, тапқырлыққа тəрбиелеуге, қоршаған ортадағы жағдайдың өзгеруіне қарап бағдар белгілеу, қалыптасқан жағдайдан тез шешім қабылдап, жол тауып шығу, оны жүзеге асыру, батылдық, ептілік, мақсатқа жетудің өзіндік əдісін таңдау қабілетін қалыптастыруға көмектеседі.

Оқу үрдісінде қазақтың ұлттық ойындарын оқушыларды тəрбиелеу құралы ретінде қолдану

Дене тəрбиесі - балалардың денсаулығын жақсартуға, қозғалыс жүйелерінің жан-жақты жетілуіне, спорт түрімен айналысуға, белгілі жетістіктерге жетуге, еңбек пен оқуға бағытталған арнаулы тəрбиелік процесс. Осы салада қазақтың ұлттық ойындарының қосар үлесі көлемді.

Дене тəрбиесінің мақсаты - жеке тұлғаны жан-жақты қалыптастыруға бағыт беру, əсер ету. Жас ұрпақты жан-жақты қалыптастыру, балалардың дене тəрбиесінің негіздерін меңгеруін көздейді. Ол мыналарды қамтиды: мықты денсаулық, дененің қалыптасуы, дамыған қозғалыс қабілеттерінің үйлесімді деңгейі, дене тəрбиесі саласындағы білімдер мен дағдылар, дене шынықтырусауықтыру жəне спорт қызметін жүзеге асырудың себепсалдарлары мен меңгерілген тəсілдері, баланың қабілеттері.

Бұл мақсатқа жету үшін мынандай міндеттер атқарылады:

• денсаулықты нығайту, қалыпты дене шынықтыруды дамыту;

• өмірлік мəңді қозғалыс қабілеттері мен дағдыларын қалыптастыру;

• қозғалыс қабілеттерін дамыту жəне үйлестіру;

• дене тəрбиесі мен спорт саласында қажетті білімдер беру;

• дене шынықтыру жаттығуларымен өз бетінше шұғылдануға қажетті қабілетті тəрбиелеу, денсаулықты нығайту, жұмыс қабілеттерін арттыру;

• адамгершілік жəне ерік-жігер қасиеттерін тəрбиелеу, психикалық процестер мен жеке тұлғаның қасиеттерін дамыту.

Дене шынықтыру жаттығуларымен жəне спортпен шұғылданудың сабақ, сыньштан жəне сабақтан мектептен тыс түрлерін біріктіретін дене тəрбиесінің жүйесі баланың дене шынықтыру жағынан ғана емес, сонымен бірге рухани қабілеттерін ашу жəне дамыту, оның қоршаған ортада өзін-өзі айқындауы үшін барынша қолайлы жағдайлар жасауы қажет. Бұл орайда демократияландыру, адамгершілік пен имандалыққа іскерлікпен қарау, алдыңғы қатардағы дамыған психологиялық-педагогикалық жəне психологаялық-физиологаялық теорияларды пайдалану негізінде оқу-тəрбие процесін үйлестіру жəне жаңалық идеялары, мектепке дейінгі мекемелерде дене тəрбиесі жүйесін одан əрі дамыту процестері негізге алынады.

Дене тəрбиесі жөніндегі бағдарламалық материалдарды балалар ойдағыдай меңгеруі үшін мынадай талаптарды орындайды:

• дене тəрбиесі сабақтарына міндетті түрде қатысу;

• өзінің денешынықтыру даярлығын арттыру жəне спорттық шеберлігін жетілдіру;

• жыл ішінде бағдарламалық материалдың негізі бөлімдері жөніндегі бақылау көрсеткіштерін орындау;

• мектепте спорттық-бұқаралық бағытта өткізілетін шараларға жəне дене шынықтыру-сауықтыру жұмыстарына белсене қатысу;

• дене тəрбиесі мұғалімнің нұсқау-кеңестерін пайдалана отырып, дене жаттығуларын өз бетінше жасау;

• дене тəрбиесі пəні сабағындағы ұлттық ойындарды білу жəне сабақта қолдану;

• ұлттық ойындар негізінде мерекелік шаралар өткізіп ,салт-дəстүрлерді үйрету;

• сыныптан тыс кезде ұлттық ойындар ойнату.

• Халық арасында тараған 200-ден тарта ұлттық ойындарды жүйелеудің жəне ортақ атау берудің маңызды іс екендігін айта келіп, осы жұмыстың қалыптасуына көптеген ғалымдардың теориялық жəне практикалық жағынан еңбектер жазғандығын атап өтеміз. Əр ізденуші өз тарапынан ойындарды топқа жəне жүйеге бөле отырып, ортақ бір теориялық негізге сүйенбегендіктерін байқауға болады. Осының салдарынан бір ойын түрінің бірнеше топтар арасында кездесуін байқаймыз.

Қазақтың ұлттық ойындары

Жалпы ойындар

Спорттық ойындар (Ережесі бекітілген

Қазақтың ұлттық ойындары мен спортық ойындарды жүйелеу

Сабақ барысындағы ұлттық ойындардың білімділік,тəрбиелік рөлі мен маңызы

Қазақтың ұлттық ойындары бес түрге бөлінеді. Олар: аңға байланысты, малға байланысты, түрлі заттармен ойналатын, зеректікті, ептілікті жəне икемділікті қажет ететін, соңғы кезде қалыптасқан ойындар. Олардың негізгілерінің өзі жүзден астам. Бұл ойындардың көбісінің ежелден қалыптасқан арнайы өлеңдері бар. Өлеңдер ойынның эстетикалық əсерін арттырып, балалардың өлең - жырға деген ыстық ықыласын оятып, көңілін көтереді, дүниетанымын арттырып, еңбекке баулиды, ширықтырып, шынықтырады.

1. Аңға байланысты ойындар: ақсерек-көксерек, аңшылар, аңшылар мен қояндар, кірпіше қарғу, қас-құлақ, ордағы қасқыр.

2. Малға байланысты ойындар: аларман (қойға қасқыр шапты), асау көк, бура-қотан, көксиыр, соқыр-теке, түйе мен бота.

3. Түрлі заттармен ойналатын ойындар: ағаш аяқ, аққала, ақпа, ақсүйек, ақшамшық, алакүшік, алты-бақан, арқан аттау, арқан тартпақ, арқан тартыс, арынды арқан, асау мəстек, асық, аттамақ, ауыртаяқ, əйкел, əуетаяқ, батпырауық, белбеу соқ, белбеу тартыс, дауыстап атыңды айтам, епті жігіт, жаяу көкпар, жемекіл, жігіт қуу, жігіт ойыны, күзетшілер, күміс ілу, қамалды қорғау, қараше, қимақ, қыз қуу, лек (шөлдік), монданақ, орамал тастау, сақина жасыру, сиқырлы таяқ, тапшы, кімнің дауысы, таяқ жүгірту, тепетеңдік, тобық, тұтқын алу, түйілген орамал, шалма, шертпек, шілдік,халқалай?

4. Зеректілікті, ептілікті жəне икемділікті қажет ететін ойындар: айгөлек, айдапсал, атқума, аударыспақ, бағана өрмелеу, балтам шап, бөріктастамақ, бұғнай, бұғыбай, бұқатартыс, бұрыш, біз де, егер..., жасырынбақ, жаяу жарыс, көкпар, көрші, күрес, қарамырза, қассың ба, доссың ба?, қындықсандық, орын тап, отырмақ, санамақ, сұрақ-жауап, тасымақ, тасымалдау, тең көтеру, тымпи-тымпи, ұшты-ұшты, үй үстіндегі кім?,шымбике.

5. Соңғы кезде қалыптасқан ойындар: əріп таңдау, бригада, мейрамхана, нөмір, пароль, пошта, сымсыз телефон, сыңарын табу. Бұлардың ішінде бірқатар ойындар спорттық, той ойындары болып саналады. Ал енді, қазақтың ұлттық ойындарының ішінде «қуырмаш» тəрізді жас сəбилерге арналған да ойындар бар. Біз енді қазақтың ұлттық ойындарының негізгілерін талдап, тарқатсақ. Ақсүйек. Қыз-бозбалалар оны жазғы айлы түнде ойнаған. Ойын бастаушы жылқының бақай сүйегін, ол болмаса қой- дың жілігін, немесе жауырынын, жамбасын қолына алып, ойынға қатысушыларға көрсетіп, белгілеп алады да, ойыншыларды екі топқа бөліп, алысырақ барады да ақсүйекті лақтырып жібереді. Қай топтың ойыншылары ақсүйекті бірінші болып тапса, сол топ жеңген болып саналады. Сүйек еті мүжіліп, далада жатып күнге күйіп, əбден ағарған болуға тиісті.

Қазақ құндылығының ғасырлар қойнауынан сүрінбей өтіп, өзінің үрдіс дəстүріп сақтаған қазақ балалар фольклорының айрықша бір саласы — балалардың ұлттық ойындары. Ұрпағын ойламайтын халық болмайды. Онсыз өсіп-өну, ілгерілеу жоқ. Қазақ ойындарының өміршең қызметі де оның жеткіншек ұрпақты тəрбиелеу ісімен байланысты болуында.Адамзаттың дүниеге келген күнінен бастап-ақ ақыл-ой қабілетінің ортаға, өмірге көзқарасының дұрыс қалыптасуын реттейтін, белгілі бір жүйеге келтіретін осы «балалар мен жасөспірімдер ойындары", сондықтан да "ойын — балалар еңбегі, балалардың уақытымен ғана санасады . Ұлт ойындары — адам еңбегінің жемісі, халықтың фантастикалық ой құбылысының көрінісі, дүниені танып, білуге талпынысының нышаны, бар өнердің бастамасы.

Ұлттық ойындар түрлі себептерге байланысты пайда болып отырған. Мəселен, "Аңшылар", "Ордағы қасқыр" жан-жақты қоршап аулау, топталып іздеу, жасырыну, қуу, қалай қолға түсіру анық бой көрсетсе, "Даусынан біл",

"Шұқыма" ойындарының далада із кесу, түрлі дыбысты ажырата білу мақсатында пайда болғандығы байқалады. Ойындарды енді бір тобы көшпелі тайпалардың өзара қатығыстарын, жаугершілік дəуірінің бітімін, жолжоралғысын өзінше қайталайды. Олардың қатарына "Жамбы ату, 'Теңге ілу",

"Тұқын алу", "Қамалды қорғау", "Батыр", "Қыз қуу", "Ат үстіндегі тартыс", Итеріспек" сияқты іс-əрекет ойындарын жатқызуға болады. Балаларды ептілікке, тапқырлыққа баулитын, отырып та, қозғалып та, жүріп те ойнайтын түрлері аса мол. Мəселен, "Үй артында қолағаш", "Соқыр теке ', "Ұштыұшты,Тымпи-тымпи", "Ақ серек, көк серек" сияқты ойындар да сөз, кейде ісəрекетке жетекші, ал кейде қосалқы қызмет атқарады. Ойындардың ішінде, əсіресе, жан-жануарлардың дауысын, төлдерін, іс-əрекетін дұрыс айтуға дағдыландыратын "Қалай айтуды білемін", түрлі сөйлем құрастыруға тəсілдендіретін "Егер. , айтылған сөзді есте сақтауға машықтандыратын "Хабаршы", сөз бен сөйлемнің мазмұнына дұрыс мəн беруге үйрететін "Біз де", "Ұшты-ұшты", бірден сөз табуды қажет ететін "Орамал табу" ойындарының тілді жетілдіруде маңызы зор.

Сонымен қатар сөз ойындарының қатарына түрлі ұлттық ойын-жырлар мен жаңылтпаштар да жатады. Осындай ойын жырларының бірі — санамақ. Бұл ойын жыры негізінен оң-солын əлі толық танымаған бір-үш жастағы сəбилерге арналып айтылған.

Ойын балалардың сезiмiне əсер ететiндей дəрежеде жүргiзiлсе, ойынға қатысушылардың көңiл-күйi көтерiңкi бiлiмi мен шеберлiгi жетiле түседi. Ойын жүргiзуде балалардың жас ерекшiлiгiн ескере отырып, ойыншыға түсетiн күштi бiрте-бiрте арттыру керек. Балалар үлкендерге қарағанда тез шаршайды, тез тынығады. Сондай-ақ балаға тəн тағы бiр өзгешiлiк - олардың орталық жүйке жүйесi өзгерiш, икемдi болып келетiндiктен аса ептiлiктi қажет ететiн жаттығуларды тез игерiп кетедi. Ойын - баланың оқуға бесендiлiгiн арттыруға басты құрал ретiнде пайдалануға болады. Сондықтан мұғалiм əр сабақты бастамас бұрын сабақтын құрылымына сай ұлттық ойынды iрiктеп алып қолдану қажет «Орамал салу», «Айдап сал», «Арқан тартыс» т.б. ойындарды балаларға ойнату арқылы қиыншылықтан қорықпауға, батылдыққа тəрбиелесек.

«Кiм сенi түрттi?» , «Даусынан таны», «Бiз де» ойындарды ойнау барысында байқампаздыққа аңғарымпаздыққа баулимыз. Ұлттық ойындардың тағы бiр ерекшелiгi - эмоциялық жағынан қарағанда бала назарын бiрден аударады.

Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындар арқылы жүргізілген жұмыстардың нəтижесі

I. Дене тəрбиесі — баланың дұрыс өсіп жетілуіне өте қажетті тəрбие жүйесінің бірі. Ал осы физиологиялық, психологиялық қажеттілікті өтеу үшін дене тəрбиесінде игерілетін қимыл-қозғалысты қабылдауға дайын болуы керек. Дайындық үш кезеңнен тұрады: мақсаты, міндеті, қортынды.

Оның теориялық моделі мынадай кезеңнен тұрады:

1. оқушының дене шынықтыру сабағында ұлттық ойындарға қызығушылығы;

2. ұлттық ойындарды тəрбиелік құрал ретінде қолдану.

ІІ. Екінші кезеңде дене тəрбиесінің, қимыл-қозғалыстың денсаулыққа, дененің дұрыс өсіп дамуына əсерін білу;

1. ұлттық өнердің, салт-дəстүрдің, дене қимылдарының, қол өнерінің т.б. дене тəрбиесіне тигізер пайдалы əсерін ұғу;

2. ұлттық ойындардың дене тəрбиесіне пайдасын білу;

3. ұлттық ойындардардың ерекшеліктерін білу (жылдамдық, ептілік, күштілік, бүкіл денеге арналған жаттығу ерекшелігін білу);

4. күн тəртібін, күнделікті режимді (тазалық, суық сумен жуыну, таза ауа, мезгілді дем алу, тамақтану, киіну, гимнастика, т.б.) сақтай білу қажеттігін түсіну.

ІІІ. Үшінші кезеңде (біліктілік, икемділік, дағды) жағын жетілдіру:

1. дене тəрбиесі сабақтарында ұлттық ойын элементтерінің қажеттілігін сезіну;

2. қимыл қозғалыс жаттығуларын игеруі, бейімділігі;

3. салт-дəстүрді,ұлттық тəрбиені игеру

Осы теориялық модельге сүйене отырып, біз мектептегі балалардың дене тəрбие сабағында ұлттық ойындар элементтерін қолдану дайындығына жасалатын педагогикалық эксперименттің өлшемдік критерийлерін үш деңгей арқылы (төмен, орта, жеткілікті) бөліп көрсеттік. Ол төмендегі 2кестеде бейнеленеді. Ұлттық ойындардың ел арасында кең тарауына байланысты бір ойынның əр жерде əртүрлі тəртіппен ойналуы жəне олардың атауларының əртүрлі болып келуі жиі кездеседі. Осы жағдайды ескере келіп ойындарды жүйелеу жəне атау беру мəселесі шығады. Топталып, жүйеленбеген ойындарды тəжірибелік тұрғыдан қолдану, ережесін айқындау мүмкін болмайды.

Ақыл-ой спорт түріндегі ұлттық ойындар тарихтың терең қойнауынан бастау алған, шығу жəне пайда болу мерзімі əлі толық дəрежеде зерттелмеген, яғни ғылыми түрде тұжырымдамасы айқындалмаған, ұлтымыздың асыл қазыналарының бірі – тоғызқұмалақ. Ақыл-ойын дамытатын «Он бір қара жұмбақ» деген тəжірибелік маңызы зор. Оның басты ерекшелігі есеп сұрақтарын қою арқылы баланың ойлау қабілетін дамытқанын байқалады. Жас ұрпақты тəрбиелеуде де ұлттық ойындардың берері мол. «Санамақ», «Жылдам айт», ",«Қаржу» (тақталық ойын) ойыны;т.б. тартымды ойындарды үйрету, тіл өнеріне негіз салады деп есептелген. Балалар негізінен ойын үстінде бір-бірімен тез тіл табысады.

Ойынына қарап баланың психологиясын аңғаруға болады.

Садақ ату спорт түріндегі ұлттық ойындар" Жамбы ату", "Теңге ілу","Бес тас", "Асық", "Садақ ату","Бес табан" , "Алшы","Құмар","

Омпы","Төрт асы" , "Хан талапай" , "Қақпақыл" , "Иірмекіл" , "Ханжаппай" ,

"Сасыр","Топай"немесе "Сөкелек" , "Бəйге" , "Отыз ұры,бір есепші" , "Хан","Кетсін бір" , "Көтеріспек" , "Атқабыл".Бұл ойындар мергендікке байқағыштыққа, қырағылыққа, батылдыққа, ептілікке,төзімділікке шапшандыққа баулиды.

Аң, құсқа байланысты ұлттық ойындар,"Қасқыр мен қойшы","Аш қасқыр","Ақ сүйек ","Аңшылар", "Ордағы қасқыр","Қасқыр мен күзетші","Түйе мен бота".Ұлттық ойындар ұйымшыл жақсы ұжым құруға көмектесе алады.Сондықтан, бастан-ақ ойын кезiнде бiр-бiрiне сергек қарап көмектесуге, əзiл тұруға, жеке бас мүддесiн ұжым мүддесiне бағындыра бiлуге, ойын кезiнде қандай табысқа жетсе де менсiнбеуге, жолдастарын сыйлауға, ойын кезiнде жiгерлендiруге үйреткенін аңғардық Егер ойын барысында тəртiптi бұзғандар болса, мұндай əрекеттi қайталамауға, ең ұжымды əсер ететiндей шараны таңдап алдық.

Затпен ойналатын ұлттық ойындары "Мүше алып қашу" , "Үй артында қолағаш", "Соқыр теке", "Ұшты-ұшты","Тымпи-тымпи", "Ақ серек, көк серек","Орамал табу"«Сандық толтыру», «Ұршық доп», «Қақпақыл» Дене тəрбие барысындағы затпен ойналатын қимылы қозғалыс пен жаттығулар жеткіншекті батылдыққа баптап, сымбатты етіп сомдау, ептілікке баулау сонымен қатар, тазалық, демалып рахаттану,бой жазу, ой еңбек барысындағы шаршағынын басу сарып еткен күш қайратты қайта толықтыру міндетінің бірі болып табылады.

Ойын элементтері арқылы бүкіл дене бойының қимыл-қозғалыстарын дамыту көзделді, мысалы доп арқылы лақтыру тəсілдерін меңгерту кезінде басынан асырып тастау, кеудесінен лақтыру, төменнен жоғары лақтыру, қағып алу сияқты жаттығу элементтерін қимыл-қозғалыс ойын арқылы үйрету, баланың дене шынықтыру пəніне деген ықыласы арттырды.

Жақсы денсаулық -адамның еңбек жəне қоғамның іс-əрекетке жемісті қатысуының маңызды кепілі.Оқушылардың денсаулығына қамқорлық жасауға біздің қоғамымыз мейлінше мүдделі. Сабақтарда, сабақтан тыс уақытта, спорт секцияларында дене тəрбиесін күн сайын ұйымдастырып, қолайлы жағдайлар жасау қажет.

Табиғи қозғалыстың түрлері жүгіру, қарғу, жүзу, лақтыру, шаңғы, коньки, велосипед тебу, акробатика өмірге қажетті дағды жəне іскерліктерді қалыптастырады. Жас балалардың денесі түрлі жаттығулар көмегімен ширап, дамиды. Сондықтан күш, жылдамдық, төзімділік, икемділік сияқты адам қабілетін дамыту оқушылардың қозғалтқыш тəжірибесін байытады, дене қозғалысын үйлестіреді.Дене тəрбиесі саласында ырғақ, жеке гигиена, дене шынықтыру мəдениеті, туризм, спорт ерекше орын алады.

Дене тəрбиесі ең басты күн тəртібін, яғни, еңбек, демалыс, тамақтану, ұйқы, бос уақыт ырғақтарын дұрыс ұйымдастыруда талап етеді. Күн тəртібін тиімді пайдалану балалардың ақыл-ойы мен дене құрылысының дұрыс дамуына, денсаулығын сақтауға көмектеседі.

Күн тəртібін бұзбау міндет. Тəртіп дегеніміз - демалыс, тамақтану, жеке гигиена жəне күн мен түннің пайдалы сəттерін маңызды, мазмұнды қолдану.

Мектепте дене тəрбиесін мұғалім, сынып жетекшісі басқарады. Олардың жұмысының мазмұны:

• оқушыларға оқу, еңбек жəне демалыс ырғағын ұтымды пайдалануды үйрету, оқушылардың денсаулығын үнемі бақылау, жұмыс қабілетін жаңсарту, оларға жағдай туғызып, қамқорлық жасау;

• оқу күні жəне оқу жылы бойында қозғалыс жасау, қозғалтқыш əрекетке үйрету жəне қозғалтқыш сапаларын дамыту, дене шынықтыру жəне сауықтыру жұмысын тиімді өткізу.

Дене тəрбиесін мектепте жəне мектептен тыс оқу орындарында спорттық базаларда іске асыру үшін төмендегі талаптарды еске алған жөн:

• оқушылардың бойында жоғары адамгершілік сапаларын тəрбиелеу;

• оқушылардың денсаулығын нығайту, жұмыс қабілетін көтеру;

• спортпен шұғылдануға оқушылардың тұрақты қызығуын жəне қабілетін дамыту;

• ұлттық ойындар арқылы дене сапаларын дамыту.

Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындардың рөлі мен классификациясы

Сонымен бірге,ұлттық ойындар арқылы білім деңгейлерін көтеріп, адамгершілік,тəрбиелік қасиеттерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Екіншіден,ұлттық ойындар арқасында дене күштерін жетілдіріп, нарықтық экономика жағдайында еңбекке ,тəртіпке дайындайды.

Халқымыз ер балаларды жауынгерлік өнерге дайындағанда дене тəрбиесі негізінде шындай білген. Мысалы, найзаласу, арқан тарту, қазақша күрес, т.б. Дегенмен мұндай ерлік дəстүріндегі спорттық ойындар бүгінгі күнде де өз маңызын жойған жоқ. Оның бір дəлелі: «Қазақ халқы ерте заманнан бері спортқа əуес болған. Ит жүгіртіп, құс салған, көкпар тартып, ат жарыстырған» . Яғни қазақ халқы ықылым заманнан-ақ, дене тəрбиесін ерлік тəрбиесімен қатар қолдана білген. Демек осы игі дəстүрлерді жастар арасында насихаттап, қолданысқа кеңінен енгізу – бүгінгі күннің талабы.

Ұлттық спорттық ойындардың мақсаты, міндетті түрде жеңіске жету емес, денсаулықты сақтау, ағзаның дұрыс өсуіне, қалыпты дамуына жағдай жасау. Жастардың денесінің мығым, шымыр болуы келешекте Отанын қорғауға дайын сарбас екенін аңғартады. Оның кепілі ретінде халықтың спорттық ойындарының да маңызы зор. Бұған «Көкпар», «Бес», «Күміс алу», «Жамбы ату» «Бəйге» т.б. жатады.

«Көкпар» ойыны үлкен мерекелерде , айтта, тойда, аста ойналатын ұлттық спорттық ойынның бір түрі. Ойынға екі жақтан ат- тұрманы сайлы, мықты, епті жігіт шығады. Көкпарға лақ (кейде бұзау) беріледі. Күші, айласы асқан жігіттер жеңіске жетеді. Көкпардың мұндай түрін «тақым тартыс» деп атайды. Кейде көкпарға бірнеше (кейде он, он бес атты) жігіттер қатысады. Мұны «дода» дейді. Ойын шарты бойынша көкпарды жерден алып қашып, құрметті адамның үйіне апарып тастауға тырысады. Көкпар ойынының қызығы – тойдың тұздығы, жігіттің сыны, елдің намысы. Бұған тандаулы ер, палуан жігіттер мен белді ат-айғырлар ғана қатысады.

Ал «Бес» ойыны – бұл мазмұны жəне ерекшелігі жөніне мүлдем өзгеше болып келетін ойын немесе ел ішінде ертеден келе жатқан қызықты салт. Бəстің түрі көп болады. Мысалы, күш сынау, ауыр тас көтеру, судан жүзіп өту, мергендік сайыс, күрес , жаяу жарыс жарыс т.б. Бəс шарттары бойынша оған бəйге тігіледі. Бəйгені ұтылған жақ немесе ұйымдастырушы төлейді. Мысалы, Балуан Шолақ (1864-1919) 51 пұт кірдің тасын көтерген. Сонымен бірге ел арасында сары масаға таланып, төрт сағат бойы қозғалмай отырғандар, бір қойдың етін бір өзі жегендер т.б. жиі кездеседі. Бəске кезінде өзіне сенген мықтылар мен күштілер, ерік- жігері мол жігіттер қатысқан.

Қазақ халқының жастарды ептілікке баулуда қолданылатын «Күміс алу» ойынында болса, ат үстінде шауып келе жатып, жерде жатқан орамалды іліп əкету. Жарысқа атқа жақсы шаба алатын, 18 жасқа дейінгі жігіттер жіберіледі. Бұл ойынды жекелей, кейде командалық түрде жүргізуге болады. Төрешенің рұқсатымен: «Жөнел!» дегенде тез жылдамдықпен 100 метр қашықтықта жерде жатқан орамалға шауып барып, орамалды жерден алып, мəреге жеткізу қажет. Мұнда уақыт өлшенеді. Кімде-кім уақытты үнемдеп, шапшаң қимылдаса, сол жеңімпаз болады.

Қазақ халқының жастарды мергендікке үйретуде қолданатын ойындарының бірі – «Жамбы ату» жарысына садақ тартып, мылтық ата білетін 16 жастан жоғары ер балалар қатысады. Жарыс орны жергілікті жағдайға байланысты тандап алынады. Оның көлемі 50х200 метр болуы тиіс. Нысана мылтық немесе садақпен көзделеді. Нысананың мөлшері 50х50 см, жерден биіктігі 3х4 метр болады. Ату сызығының нысанасы 20 метр болуы тиіс. Жарысқа қатысатын салт атты төрешінің ескерту орнынан жалауша түсірілгенде шаба жөнеледі. Нысанаға 20 метр қалғанда атты тоқтатып, нысананы көздеп атады. Егер тиіп, мəреге тез жетсе, сол жеңімпаз болады. Бұл жерде ескертетін бір нəрсе, садақ немесе мылтықтың түрі белгілі бір мөлшерде болуы тиіс. Шабантоз аттан құлап немесе қолынан түсіріп алса, оның қайта шығуына рұқсат етілмейді

Халқымыздың ұлттық спорт түрлерінің бірі ретінде кеңінен танымал «Бəйге» ойыны – қазақ халқының ат спортының түрі. Жергілікті жерлерде қысқа жəне орташа қашықтыққа бəйге өткізіледі, сондай-ақ ол жарысқа қатысушылардың барлығы үшін жаппай өткізілетін болып та табылады.

Бəйгеге негізінен 7,12 жəне 16 км қашықтыққа арналған жер алынады. 7 км - қысқа, 12 км - орташа жəне 16 км – алыс қашықтыққа жатады. Жарыс тегіс жерде, айнала жұмсақ жерде немесе ипподромда өткізілуі тиіс. Бұған 13-15 жастағы бозбалалар жақсы аттарымен қатысады. Бəйгеге қатысқан жылқының қайсысы мəреге бірінші жетсе, «бірінші», «екінші», «үшінші» орындарды иемденеді.

Қазіргі танда ұлттық ойындарымыз жастардың жан-жақты жетілуіне жағдай туғызады. Жастардың енжар, босбелбеу т.б. жат қылықтардан аман болуына септігін тигізеді жəне бос уақытын тыңғылықты пайдалануына мүмкіндік береді. Ұлттық спорт ойындарын сабақ барысында, демалыс кезінде өткізуге болады. Жасөспірімдердің халықтық спорттық ойындармен шындала отырып, елжандылық, адамгершілік, эстетикалық талғамының қалыптасуына , табиғат аясында болуына, табиғатпен сырласа білу қабілетін дамытуға септігін тигізеді.

Асық – ұлттық өнеріміз. Біз оны өзімсініп, əрқашанда көздің қарашығындай сақтап жүруіміз керек. Егер біз асықты жоғарыда аталғандай басқа елдер еншілеп кетпесін десек, оған ауыл ойыны деп немқұрайлы қарамай, тиісті шаралар жасауымыз керек. Бұл – асық ойынының түрлерін, ережелерін насихаттайтын құрал-жабдықтар шығару, арнайы мамандардың асыққа қатысты кітап жазуы, асықты компьютер ойындарына енгізіп, оны дүниежүзіне тарату, мектеп пен балабақшаларда асық ойынынан жарыстар өткізу мен оның дамуына ықпал ететін басқа да шаралар болып табылады.

Қазақтың қара қанына сіңген ұлттық ойын ол əрине «Қазақша күрес» болып табылады. Бұл ұлттық ойынның түрі талай рет көк байрағымызды əлемдік ареналарда қазіргі уақыта желбіретті.

Бұл спорт түрі ерте заманнан бері жігітерде шапшаңдықты, ержүректілікті, шыдамдықты жəне олданда басқа жақсы қасиетерді дамытуға қатысқан. Бұл спорт атам заманнан бері қазақтардың ең күштісін анықтауға жəне ел аралық, ру аралық қатынастарды жақсарту үшін өткізіліп отырған[38]. Мəселен, тарихи уақиға, Қазақстан жерін мекендеген көшпелі тайпалардың кезіндегі кəсібі болған аңшылық – келе-келе жекелеген тайпа мүшелерінің қоғамдағы орны мен ролін анықтады. Осыдан барып, тайпалардың аңға шығардағы жасаған дайындық жаттығулары кезінде «Қарагие» ойынын туғызды. Ойнаушылар бас киімдерін шешіп ортаға тастайды. Ойын жүргізуші көмбеден қашықтығы 25-30 адымдай жерге апарып арасы мен биіктігін аршын етіп белгіленген сызықтың бойына бас киімдердің саны қанша болса қазық қағады. Қалғандары көмбеде тұрып əр ойыншы қолындағы сырығымен өзінің бас киімін атып алуы керек. Ойынның шарты бойынша ойынды кез келген бала ойнай алмайды. Себебі бұл ойынға ең əуелі шыдамдылық керек, ойынға қатысқаннан кейін өз бас киіміңді атып алмайынша кетпейсің, өз еркімен бас киімді алуға басқа ойнаушылар рұқсат етпейді. Екіншіден мергендік керек, оған қоса көздеген затқа дəл тигізе білу үшін қол күш керек, өйткені сырық жас ырғайдан немесе қайыңнан кесіліп дайындалады. Сырық неғұрлым ұзын да салмақты болса лақтырғанда соншалықты алысқа ұшады да жерге ұшымен қадалады. Сол себепті нəзік балалар ойнай алмайды. Əр ойыншы өздерінің сырықтарын дайындаған кезде, ұзындығы 3-4 аршын таяқты кесіп алады да жуан ұшын ұштап отқа қыздырып кептіреді. Олай істеуі сырық нысанаға дəл тиген жағдайда үнемі ұшымен жерге қадалатын болғандықтан мұжылмас үшін істеледі. Келе-келе сырықтың ұшына жез, одан кейін темір кигізіліп, бас киім орнына басқа заттар ілінетін болды.

Ұсынылып отырылған ұлттық ойындарды жіктеу жүйесі негізінде оқушыларға дене шынықтыру сабағына бағдарлама жасалынды. Ол педагогикалық шарттар түрінде, яғни дене шынықтыру сабақтарында, сыныптан жəне мектептен тыс дене тəрбиесіне ойындардың элементтерін енгізу арқылы жалпы дене шынықтыру жұмыстарын, оны ұйымдастырып өткізудің нəтижесін көтеретіндігіне сеніміміз зор.

Дене шынықтыру жүйесінің мақсаттары мен міндеттері

Дене тəрбиесі жүйесі-өзара қарым-қатынастағы жеке дене тəрбиесі жүйесі жəне əртүрлі қоғамдық топ өкілдерінің ерекшеліктеріне қарай сипатталады (балалар дене тəрбиесі жүйесі, мектеп оқушылары дене тəрбиесі жүйесі т.б.) Балалар дене тəрбиесі жүйесі-əртүрлі жастағы топтардың денсаулығына жан-жақты бағытта қызмет жасайтын қоғамдық ұйым. Дене

тəрбиесінің əр жуйесі дене тəрбиесіне тиянақты-тарихи түрін бейнелейтіндіктен қойылған мақсаттқа жету үшін осы немесе басқа ұйымдардан құралады. Жүйе айқын салалар құрылымымен олардың қызметі басқа да жүйелерінің қарым-қатынас ерекшеліктерімен айқындалады.

Жүйенің ең басты қызметі - адамдардың дене мəдениетін жоғары сатыға көтеру үшін барлық осыған тікелей қатысты құрылады.

Дене тəрбиесі жүйесінің басты талаптары:

1. дене тəрбиесі негізі мен əдісі сауықтыру жағдайында тек заңды негізге сүйену керек;

2. дене жүктемелері оқушылардың мүмкіншіліктеріне байланысты

берілуі керек;

3. дəрігерлік педагогикалық бақылау мұғалімнің кез-келген оқутəрбие жұмысында болуы міндетті;

4. санитарлық-гигиеналық қалыпты, күнді, ауа мен суды пайдаланубарлығы əрбір дене жаттығулары кезінде қолданылуы кажет.[42]

Дене тəрбиесі,спорт ілімі мен əдістемесі жеке пəн бола отырып жекелей ұғымдары бар. Олар бір-бірімен өте тығыз байланыста, мақсаттары оқу жүйесін жүйелеу, ағзаны шынықтыру, қоғамға дене сапалары жан-жақты тұлға дайындау.Дене тəрбиесі - жеке тұлғаны жан-жақты жəне үйлесімді дамытуға, оның денсаулығын нығайтуға, еңбек ету мен əскери қызметті атқаруға даярлауға бағытталған қоғам мен жалпы мəдениетінің бір бөлігі. Қызметі дене дамуын оңтайландыру, білімдік, ақыл-ой жəне қызметтің өзге де түрлерімен өзара бірге əрекет ету, таңдап алған мамандықты меңгеруге себепкер болу, тəрбиелік, жалпы мəдени, эстетикалық, адамгершілікті, əлеуметтік-экономикалық салауатты өмір салтын қалыптастыратын дене дайындығы.Дене шынықтыру- дене жаттығуларын, табиғаттың сыртқы күштнерін (күн, ауа, су) пайдалана отырып ағзаны шынықтыру. Яғни мəдениеттің ажырамас бөлігі адамның дене бітімін дамыту, оның денсаулығын нығайту, рухани жəне материалдық құндылықтар жиынтығы болып табылатын əлеуметтік кызмет саласы.Қызметі қозғалыс қажеттілігін канағаттандыру, фукнкционалды рахаттану, бос уақытты оңтайды пайдалану.

қызметі төмендеген дене мүшелерін қалыпқа келтіру, жолы, яғни дене дамуына əсер етуші факторлар; тұқым қуалаушылық, өсксн орта, спорт түрі.

Дене тəрбиесі мен еңбек байланысының мақсаты.Жеткіншектерді енбекке тəбиелеу дене тəрбиесі мақсаттарының бірі болып табылады. Дене тəрбиесі еңбекке ерікті түрде тəрбиелеудің негізін қалайды. Денені шынықтыру тұрақты дағды тəртібін, ерік-жігерді, қалыптасқан мінезқұлықты талап етеді. Еріншектікке жол бермейді. Өйткені, күнде таңертеңгі гимнастикалық, спорттық жаттығулармен айналысатын оқушының еңбекке деген ынтасы оянады. Еңбекке деген адамгершілік көзқарастарын қалыптастыруда дене тəрбиесі пəнінің мүмкіндіктері ете көп. Мысалы, «Өзің үшін, өз мақсатың үшін еңбек еткенің жаксы. Ал өзгелер үшін еңбск етуге калай қарайсың?» деген сұрақты қоя отырып, жаттығу жұмыстарын жүргізудің тəрбиелік маңызына назар аудару.Дене тəрбиесіндегі эстетикалық білімнің мақсаты.

Дене тəрбиесі сабағындағы эстетикалық тəрбиенің маңызы өте зор. Адамның жан дүниесі қандай сұлу, таза болса, дене мүшесі де сондай сымбатты болуы керек. Бұл ретте окушыларға берілген тапсырманы мəнерлеп түсіндіру, əдеп сақтауға үйрету, музыкалық сүйемелдеу кезінде əуенге сай үйлесімді қимылдауға дағдыландыру игі нəтижеге жеткізеді. Мысалы, əдетте жаттығу барысында «жаксы», «дұрыс емес» деген сөздер жиі айтылады. Ал «Жарайсың, міне қандай əдемі!» деген жылы лебізді сирек естисің. Окушылардың қозғалыс қимылдарын орындау техникасына назар сала отырып, оның ынта-ықыласын сол жаттығулардың таза əрі үйлесімді, сұлу орындалуына аудара білген жөн. Жан сұлулығы мен тəн сұлулығын кимылжаттығу кезіндегі іс-қимылдың əсемдігіне ұштастыруды басты мақсат етіп алу қажет. Ұстамдылық, қандай жағдайда да өз еркін билей алу, өзгелердің жүйкесіне кері əсер етпеу, кашанда көмекке дайын тұру, бəсекелесіне құрметпен карау, төзімділік сияқты ізгі касиеттер эстетикалық тəрбиелеудің нəтижесінде жүзеге асатын адамгершілік сипаттар болып табылады.

Оқушыны тұлғалық дамыту міндеттерін іске асырудағы, оның психикалық жəне физиологиялық денсаулығын сақтаудағы, əлеуметтендірудегі мектеп білімінің рөлін күшейтудің маңызы зор.Дене тəрбиесі – оқушылардың денсаулығын қалыптастырумен бірге, жан-жақты жетілген, отанының қайратты, батыл азаматын дайындау; дене тəрбиесі жүйесінен хабардар ету, адам баласының күнделікті тіршілігіндегі орнын анықтау, спортпен шұғылдануға бейімдеу жəне дайындау.Дене шынықтыру сабағының міндеттері үшке бөлінеді: білім беруміндеттері, сауықтыру міндеттері, тəрбиелік міндеттері.Білім беру – оқу бағдарламасында бекітілген материалды меңгерумен анықталады. Білімділіктің мақсаты – оқу бағдарламасының жүйелі түрде орындалуын талап етеді. Сауықтыру жəне тəрбиелеу міндеттері бір сабақпен-ақ шешліу мүмкін болса, ал білім беру міндетін орындау ұзақ уақытты талап етеді. Мысалы: арқанмен өрмелеу əдісін үйрету бір сабақпен аяқталмайды. Бұл үшін бірнеше сабақтар жүйесі керек. Оқушыларды арқанды аяқпен қармау əдісі бірінші сабақта өтсе, бұл сабақ жүйесінің бірінші бөлімі ғана, ал қалған əдістерін келесі сабақтарда үйретіп, арқанмен өрмелеу əдісін меңгертуге болады.[45]

Білім беру міндеттерінің мақсаты: қозғалыс дағдылары мен іскерлікті қалыптастыру, дене қасиеттерін (жылдамдық, икемділік ептілік, күш-қуат, шыдамдылық т.б) қалыптастыру, арнаулы білімді менгеру, ұйымдастырушылық қабілеттерді бойға сіңіру.Сауықтыру міндеттерінің мақсаты: денсаулықты нығайту, денені жан-жақты дамыту, ағзаны шынықтыру, адамдардын ұзақ шығармашылық өмірін қамтамасыз ету.Тəрбиелік міндеттерінің мақсаты: жан-жақты тəрбие арқылы ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық жəне еңбек тəрбиесіне ықпал ету.

Грек ойшылы Аристотельдің «Жанды дене қозғалмаса өледі» деген қағиданы əлі күнге өз мəнін жойған жоқ. Дені сау, ағзасы дұрыс қалыптасу үшін бала 5 жасқа дейін тəулігіне 6-8 сағат қозғалыста болуы керек. Одан ары 10 жасқа дейін 4-6 сағат бойы, 10 жастан 16 жасқа дейін 2-4 сағат қозғалыста болуы керек. Адам өзінің денсаулығына бақылау жасау білу үшін алдымен ағзаның құрылысын, қала берді жүйке, бауыр жəне т.б. мүшелердің жұмыс істеу əрекетінен хабардар болуы міндетті. Дене шынықтыру жаттығуларын орындаған кезде ағзаға түсетін жүктемені де білу керек. .[49] Ұлттық қимыл – қозғалыс жəне ұлттық ойындарды үзілістердегі, ұзартылған күн топтарындағы ерптеңгілік, кештердегі оқушылар ұжымында еркін сезіну, саналы тəртіп, еңбексүйгіштік , мақсатқа жетудегі табандылық атмосферасын қалыптастыруға ұмтылу қажет. Осыдан халық ойындарын сыныптан тыс тəрбие жұмысында пайдалану шартары, əдістері мен түрлерін қарастыру қажеттігі туады. Тек осындай жағдайда ғана халық ойындары тек ермекке кетпей, оқу – тəрбие мақсаттарына бағындырылып, пайдасын тигізеді. Халық ойындарын тəрбие жұмысында пайдалану мектеп келесі шарттарды орындаған жағдайда нəтиже береді.

• сынып жетекшілері, тəрбиешілер жəне тағы басқалар халық ойындарына жауапты қарап, кез – келгенде ғана емес, жоспарлы жəне күнделікті пайдалану;

• оқу жылы баында тəрбие жұмысының жалпы мектептік жоспарын, басшылыққа алып, сынып жетекшілер жəне пəн мұғалімдері өздерінің жоспарларына міндетті түрде халық ойындарына енгізу.

• тəрбие ісі меңгерушісі халық ойындарының тəрбие жұмысы жоспарларына кіруін бақылау.

• мектеп əкімшілігі халық ойындарын үйрену жəне өткізу мəселелері бойынша мұғалімдер мен белменді оқушылар семинарларын өткізу.

• оқушылардың ойынға қызыуын көтеру үшін оларды оларды ұйымдастырушылар мазмұны мен регін біліп қана қоймай, оларды өткізуге өздері де қатысу.

халық ойындарын сабақтарда, тəрбие сағаттарында, кештер мен

ертеңгіліктерде қолдану мектептің кəсіптік бағдар жұмысының мазмұнына енгізу.

Ұлттық ойындарды оқу жəне тəрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі

Қоғамымыздың іргетасын нығайту үшін бүгінгі жастарға үлгілі, өнегелі тəрбие беру - қазіргі міндеттердің бірі.

Оқушыда жалпы адамзаттық құндылықтар мен адамның айналадағы дүниемен жеке тұлғалық қатынасын (этикалық, эстетикалық, адамгершілік тұрғысынан) тəрбиелеу мақсатын халқымыздың мəдени рухани мұрасының, салт-дəстүрінің озық үлгілерін оның бойына дарыту арқылы жүзеге асыруға болады. Осымен байланысты бағдарлама халқымызға тəн əдептілік, қонақжайлық, мейірімділік, т.б. сияқты қасиеттер, табиғатқа деген қарымқатынасындағы біздің халыққа тəн ерекшеліктер. Жас ұрпақ өз халқының мəдениетімен, асыл мұраларымен ұлттық əдебиеттер арқылы танысып келеді. Халық ойынды тəрбие құралы деп таныған. Ойынды сабақта қолдану оқушылардың ой-өрісін жетілдірумен бірге, өз халқының асыл мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу құралы. Бірақ оны жүргізуге арналған нақты əдістемелік құралдар жоқтың қасы. Зерттеу жұмысында орыс тілінде жазылған əдебиеттер қолданылды. Соның нəтижесінде қазіргі таңда тақырыптың өзектілігі туындап отыр.

Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тəрбиелеу туралы арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып көрсететін педагогикалық идеялар мен салт-дəстүрлері өткен мен қазіргінің арасындағы байланысты көрсетеді. Ол тарихи даму барысындағы əлеуметтік мəні бар ақпаратта (білім, білік) т.б. жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Ең алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру бейнесінің негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды.

Біздің халықтық педлагогикада еңбек тəрбиесі өте ертеден бастау алады. Ертеден келе жатқан еңбек тəрбиесінің əдіс-тəсілдер құралы, сөз жоқ, еңбек болып табылады. Еңбек адамның қалыптасуы мен тəрбиеленуінде бір ұрпақтан екінші ұрпаққа өмірлік тəжірибе береді жəне халықтың даму барысында шешуші роль атқарады. Еңбек ету кезінде адамның дене, ақыл-ой, эстетикалық дамуы мен еңбек тəрбиесі қатар жүреді.

Сөйтіп, өзінің өмірден байқағандарын іске асырып, қоршаған адамдардың іс-əрекетіне еліктейді. Соның нəтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық тұрмыс пен қызмет түрлерін жаңғыртады. Мəселен, қазақтың ұлттық ойындары: «Бəйге», «Көкпар», «Алтын сақа», «Хан талапай», «Қыз қуу», «Тоғызқұмалақ» т.б. балалардың еңбекке деген қарымқатынасы мен қабілеттерін арттырады. Жас ұрпақ өз халқының мəдениетімен, асыл мұраларымен ұлттық əдебиеттер арқылы танысып келеді. Халық ойынды тəрбие құралы деп таныған. Ойынды сабақта қолдану оқушылардың ой-өрісін жетілдірумен бірге, өз халқының асыл мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу құралы. Бірақ оны жүргізуге арналған нақты əдістемелік құралдар жоқтың қасы. Зерттеу жұмысында орыс тілінде жазылған əдебиеттер қолданылды. Соның нəрсе. нəтижесінде қазіргі таңда тақырыптың өзектілігі туындап отыр.

Халық педагогикасының адам, отбасы, өскелең жас ұрпақты тəрбиелеу туралы арман-мақсаттарын, орныққан пікірлерін, ұсыныстарын қамтып көрсететін педагогикалық идеялар мен салт-дəстүрлері өткен мен қазіргінің арасындағы байланысты көрсетеді. Ол тарихи даму барысындағы əлеуметтік мəні бар ақпаратта (білім, білік) т.б. жиналып, ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Ең алдымен, халық педагогикасы өскелең ұрпақтың еңбек пен өмір сүру бейнесінің негізі болып, оларды келешектегі қызметіне дайындайды.

Біздің халықтық педагогикада еңбек тəрбиесі өте ертеден бастау алады. Ертеден келе жатқан еңбек тəрбиесінің əдіс-тəсілдер құралы, сөз жоқ, еңбек болып табылады. Еңбек адамның қалыптасуы мен тəрбиеленуінде бір ұрпақтан екінші ұрпаққа өмірлік тəжірибе береді жəне халықтың даму барысында шешуші роль атқарады. Еңбек ету кезінде адамның дене, ақыл-ой, эстетикалық дамуы мен еңбек тəрбиесі қатар жүреді.

Халықтық педагогиканың ең бір көне тиімді құралдарының біріне ойын жатады. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді.

Ойын дегеніміз – адамның ақыл-ойын дамытатын, қызықтыра отырып ойдан-ойға жетелейтін, тынысы кең, алысқа меңзейтін, қиял мен қанат бітіретін ғажайып нəрсе. Е.Сағындықов өз еңбегінде: «Қазақтың ұлт ойындары тақырыпқа өте бай жəне əр алуан болады», - дей келіп, ұлт ойындарын негізінен үш салаға бөліп топтастырған. Ə.Диваев «Игры киргизских детей» атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы А.Алекторов. Мəселен, оның «О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти родителей» (Орынбор, 1891) атты еңбегіңн атауға болады. М.Жұмабаев ойындарды халық мəдениетінен бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тəрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды.

Кезінде ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында М.Тəнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ə.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады.

Кеңес Одағы кезіндегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев «Қазақтың ұлттық ойындары» (Алматы, 1994) атты еңбегінде қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тəрбиелік мəнін зерделеп, ойын білдірген.

Сабақта жəне тəрбиеде, яғни балабақшалар мен бастауыш мектептерде ұлттық ойынды ұтымды пайдаланса, алдымен еңбекке баулу жəне дене шынықтыру пəндерінде оқушылардың өз бетімен жұмыс жасау дағдыларын қалыптастыру шарттары теориялық тұрғыдан негізделсе, онда оқушылардың білімге деген құштарлығын арттыруға жəне халықтың асыл мұрасын бойына сіңіріп, ұлттық сананы қалыптастыруға болады.

Қай халықтың болмасын, оның ұлттық ойындарының белгілі бір мақсаты мен əлеуметтік-психологиялық тұрғыдан ерекше қасиеттері болады. Сондықтан халық арасында қалыптасқан ойындар туралы сипаттамалық жинақтар, деректер жəне құжаттар дұрыс зерттеу мен талдауды қажет етеді.

Ұлттық дəстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи қоғамдағы алатын орны жəне болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу тарихы туралы ғылыми тұрғыдан бізге дейінгі ғалымдар да көп ізденді. Осы мəселеге байланысты зертелеген ғылыми еңбектерді біз хронологиялық шектігіне қарай бірнеше топқа бөліп қарастырамыз.

1. Орыстың отарлау саясаты кезеңіндегі алғашқы орыс əскери шенеуніктері мен миссионерлерінің көшпенділер хақындағы зерттеу жұмыстары;

2. Кеңес заманы кезеңіндегі Орта Азия жəне Қазақстан халықтарының ұлттық ойындары туралы жазылған ғылыми еңбектер;

3. Мектеп жасына дейінгі балаларды дене шынықтыруға баулу əдістерін педагогикалық сипаттағы бағыт-бағдарлама тұрғысынан зерттелген жинақтар.

4. Тəуелсіз егеменді елдер кезеңіндегі (1992 жылдан бүгінге дейін) аталған тақырыпқа қатысты ізденістер.

Алғашқы топтама еңбектің тарихнамалық тізгінін Ə.Диваевтың еңбегін талдаудан бастайық. Ол өзінің «Игры киргизских детей» атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады.

Ə.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дəстүрлі ойындарға қозғалыс ойындарын, үшінші топқа – спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші этнографтың дəлелдеуінше, халық ойындары балалардың ісəрекетін, қимыл-қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс əрекетін атқарады. Ə.Диваев: «Как киргизы развлекают детей» деген мақаласында: «бала бас бармағын көтеріп оған пайғамбарымыз не дейді деп көк аспанға қарап, құдай тəңірінен рұқсат сұраған», - дей келіп, «Бес саусақ» ойыны мен саусақ атауларын алға тартады жəне аталған мақалада саусақ пен қимыл-қозғалыс жасау əрекеті негізінде баланы тəрбиелеп, шынықтырудың үлкен даналық философиялық мағынасы жатқандығы сөз етіледі. [52]

Қазақ балаларының ұлттық ойынына тоқталғандардың бірі – орыс ғалымы А.Алекторов. Мəселен, оның «О рождении и воспитании детей киргизов, правилах и власти родителей» (Орынбор, 1891) атты еңбегін атауға болады.

Автор бұл еңбегінде көшпенді қазақ халқының өмір сүру салтындағы баланың дүниеге келген сəтінен бастап өсу динамикасына дейін ұлттық ойын мен қимыл-қозғалыс əрекетінің алатын орны жəне балғындардың денсаулығы мен дене мүшесінің қалыптасып дамуындағы жеке халық ойындарының қажетті жақтарын ашып көрсетеді. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев, Ш.Уəлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тəрбиелік мəнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дəстүрі мен алтын құрметтеп, адамдардың ойы мен ісəрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа, М.Жұмабаев ойындарды халық мəдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тəрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды. Ұлттық ойындар халық тəрбиесінің дəстүрлі табиғатының жалғасы. Ежелден дəстүрлі ойындарда халықтың өмір сүру əдісі, тұрмыстіршілік еңбегі, ұлттық дəстүрлері, батырлық-батылдық туралы түсінігі, адалдыққа, күштілікке ұмтылуы, шыдамдылық, т.б. құндылықтарға мəн берілуі – халық данышпандығының белгісі. Бұл жерде айта кететін бір жайт, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1943 жылғы шешіміне сəйкес 1949 жылы жарық көрген «Краткий сборник казахских народно-национальных видов спорта» атты еңбегі

М.Гуннердің толықтырып, өңделген кітабы. ХХ ғасырдың басында көшпенді халықтар: қазақ, өзбек, қырғыз, түркімен, қалмақ, т.б. отар елдері туралы этнографиялық деректер жинақтап, олардың ұлттық мəдениетінің тармағы – халық ойындары, оның ішіндегі құрамдас бөлшегі болар ойынын жинап зерттеуді Түркістан генерал-губернаторы арнайы шенеуніктер мен миссионер ғалымдарға жүктеген.

Кеңес дəуірі жылдарында қазақтың ұлттық дəстүрлі халық ойындары күн тəртібіндегі өзекті мəселе болғанына қарамастан, сол тоталитаризм кезінде дəстүрлі ұлттық ойындарды зерттеген авторлар қатарында

М.Тəнекеев, Б.Төтенаев, М.Балғымбаев, Ə.Бүркітбаев, т.б. есімдерін атауға болады. Əсіресе М.Тəнекеевтің қазақтың ұлттық жəне дəстүрлі ойындарын

зерттеген деректерінің өзі жеке мəселе. Оның негізгі еңбектері

Қазақстандағы спорт пен дене тəрбиесі саласына арналған. Ең бастысы, ол дене тəрбиесінің халықтық педагогикасы сияқты көкейтесті мəселесінің негізін қалаған М.Тəнекеевтің авторлығымен шыққан алғашқы туынды «Казахские национальные виды спорта и игры» (Алматы, 1957). Бұл зерттеуінде ізденуші қазақтың «Тоғызқұмалақ» ойынының ереже тəртіптерін таразылап, халық ойынының қажетті жақтарын ашып, сонымен қатар басқа да ұлттық қозғалмалы, спорттық ойын түрлеріне тоқталып, анықтама беріп жіктеп, құнды мұрағат деректеріне сүйене отырып, ғылыми сараланған пікірлер айтады. Ғалым негізінен Қазақстандағы Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде дене тəрбиесі мəдениетінің дамуын талдай отырып, тарихта тұңғыш рет, дене мəдениеті мен спорттың екі даму бағытын қара халықтық жəне ақсүйектік деп көрсетіп, оны формациялық əдістемеге сүйеніп, яғни таптық тұрғыдан қарастырады. Сонымен бірге ғалым зерттеуіне əскери қолданбалы маңызы бар кейбір спорт жəне ойын түрлерінің өрлеуіне отаршыл Ресей патшалық өкіметінің саяси көзқарасын көрсетеді. Кеңестік кезеңдегі ұлттық ойындардың маңызы мен қажеттілігін көрегендікпен қарастырған ғалым Б.Төтенаев «Қазақтың ұлттық ойындары» (Алматы, 1994) атты еңбегінде дəстүрлі қазақ ойындарын бірнеше топқа бөліп, ойын шарттарын жазып, жастар үшін тəрбиелік мəнін дəлелдеп, ойын зерделеген.

Аталған автор қаламынан халықтың этнопедагогика мен ұлттық ойындар арасындағы байланыс жəне ойындардың ертеңгі болашаққа керекті қасиеттілігін зерттеген басқа да қомақты ізденістер дүниеге келеді.

Е.Сағындықовтың авторлығымен жазылған ғылыми монография «Ұлттық ойындарды оқу-тəрбие ісінде пайдалану» (Алматы, 1993) деп аталады. Ғылыми еңбекте қазақ мектептерінде І-ҮІ сыныптарда қазақ халық ойындарын жекелеген классификацияларға топтап, оны сабақта жəне сабақтан тыс тəрбие жұмыстарында қолдану əдістері анықталып, қазақ халық ойындарына педагогикалық талдау жасалып, оқу үрдісінде пайдалану қажеттілігі негізделеді. Ə.Бүркітбаевтың авторлығымен 1985 жылы жазылған «Спорттық ұлттық ойын түрлері жəне оның тəрбиелік мəні» жинағында ұлт спорты түрлері мен ұлттық спорт ойындарының балалардың күнделікті өміріндегі алатын орны, тəрбиелік маңызы жəне ат спорты мен ұлттық ойындардың ережесі қарастырылса, М.Балғымбаевтың «Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері» (Алматы, 1985) атты еңбегіндегі ат спортына қатысты бəйгені бастап жорға жарыс, аударыспақ, жамбы ату, аламан бəйге, т.б. жарыс түрлеріне салыстырмалы талдау жасалады. Бала өміріндегі ұлттық жəне спорттық қимыл-қозғалыстың жəне ойынның алатын орны, формасы жəне мазмұны үлкен адамның тұрмыстық күйімен, еңбек түрімен жəне мазмұнымен салыстырылса, қаладағы қажеттіліктің бір тұсы адамды дағдыға үйрету екендігін байқаймыз. Бұл кезде дене шынықтыру мен ақыл-ойын ақыл-ой дамуына, жалпы түсінік пен ұғымның қалыптасуында, маңызды ойлау операциялары: талдау, салыстыру, қорыту, қабілетіне қажетті организм деп аударған. М.Контарович, Л.Михайлованың авторлығымен жазылған еңбекте жыл мезгіліне сəйкес қыс айларында ойналатын ойындар, топ болып ойнайтын, жеке бір балаға арналған далада өткізілетін қимыл-қозғалыс ойындарының əдістемелік нұсқауы берілген. Ойын түрлері мен шарттарын бала жасына қарай бөліп классификация жасап, бірнеше халық ойындарын ұсынған. Олардың ішінде «Қояндар» (2-3 жасарларға), «Аңшы мен ит жəне қояндар» (4 жастағылар үшін), «Торғай мен мысық» (5-6 жастағыларға арналған) қозғалмалы ойындарын зерттеп, қолданысқа түсірген.

А.Быкованың басшылығымен баспадан шыққан «Физическое воспитание в детском саду» кітабында балабақшаның əр тобында жас ерекшелігіне қарай өткізетін қарым-қатынас ойындарын ұйымдастыру жəне оны өткізу əдістері, т.б. мəселелер қарастырылған. Мысалы, қозғалып ойнау барысында алғашқы күннен бастап балаларды өзін-өзі тежеуге үйрету, сонымен қатар барлық баланың қабылдау қабілеті бірдей емес екендігі, яғни белсенділер мен жайбасар əлсіз балалар арасындағы тепе-теңдікті сақтау қасиеті, оларды əр түрлі ойынға тарту арқылы шыңдау, ұмтылдыру, бірнеше рет бір ойынды ойнату барысындағы баланың физиологиялық өзгерісімен қатар психологиялық тұрғыдан сенімділігінің артуы ғылыми еңбектің құндылығын жоғарылатады. Осы орайда соңғы жылдары біздің қарастырып отырған ізденіс тақырыбымызға орай бірнеше ғылыми еңбектер жарық көрді. Е.Мұхиддинов қазақтың ұлттық ойындарын дамыған қоғамдағы əлеуметтікэкономикалық құрылыммен байланысты қарастырады. Дене шынықтыру пəнінің теориялық дəлелдемесін қазақтың ұлттық ойындарының тəжірибелік жағымен біртұтас алып қарайды. А.Құралбекұлы мен

С.Əкімбайұлы жалпы білім беретін қазақ мектептерінің дене шынықтыру жүйесінде қазақ этнопедагогикасы материалдарына, оның ішінде халық шығармашылығы мен ұлттық ойындарды тиімді пайдаланудың ғылыми теориялық-əдістемелік негіздеріне сүйене отырып талдау жасаса,

А.Айтпаеваның ғылыми еңбегінде орыс тілінде оқытатын мектептердің бастауыш сынып оқушыларын тəрбиелеу құралы ретінде қазақ халқының ойындарын пайдаланудың теориялық-əдістемелік негіздері жасалып, олардың тəрбиелік мүмкіндіктері айқындалған.

Оқу үрдісінде ұлттық ойын элементтерін пайдалану сабақтың тақырыбы мен мазмұнына сай алынады. Сонда ғана оның танымдық, тəрбиелік маңызы арта түседі. Оқушыларды əсіресе, «Сиқырлы қоржын», «Көкпар», «Асық» секілді ұлттық ойындарға қатыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын емес. Бұл ойындарды жаңа материалды бекіту немесе қайталау кезінде қолдану керек деген пікір бар. Оқушы ойынның үстінде не соңында өзінің қатысу белсенділігіне қарай түрлі баға алуы мүмкін. Мұғалім əр оқушының еңбегін бағалап, ынталандырып отыруы тиіс. Ойынның тəрбиелік маңызы мынада: ол баланы зеректікке, білгірлікке баулиды.

Бабаларымыздың асыл қазыналарына деген көзқарасын құрметтеуге сөз əсемдігін сезінуге үйретеді. Батылдыққа, өжеттікке тəрбиелейді. Ендеше еңбекке баулу сабағын ұлттық ойындар арқылы сабақтасытырып түсіндіру пəн тақырыптарын тез, жылдам меңгеруге ықпал етеді. Оқушының сөздік қорын байыта түседі.

Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары Абай Құнанбаев, Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин халық ойындарын балаларға білім берудегі тəрбиелік мəнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтын дəстүрі мен салтын құрметтеп, адамдардың ойы мен іс-əрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық адамгершілік ой талабының өсуінде оның атқаратын қызметін жоғары бағалады. Қазақтың ұлттық дене шынықтыру мəдениеті жеке тұлғаның жалпы мəдениетінің құрамдас бір бөлігі ретінде мектептегі кезеңнен қалыптаса бастайды. Сондықтан оны пайдалану тек қозғалғалмалы біліктілік, дағдыларды дамытып қана қоймайды, сонымен қатар мектеп оқушыларынан қазақтың ұлттық спорт түрлеріне деген көзқарасын қалыптастырып, дене жаттығулары мен ойындарын өз беттерінше дамытуға тəрбиелеп, оқу-ойын материалдарын бір жүйе ретінде олардың руханилығын, адамгершілігін, дене тəрбиесін тəрбиелеуге баулуды қарастырады. Бұндай жағдай Қазақстан Республикасының оқушыларының көпшілігінде ұлттық спортпен, ұлттық ойындармен, дене жаттығуларымен жүйелі түрде айналысуға деген мұқтаждықтың, осы саладағы өз бетінше жүргізілетін сабақтардың ғылыми негізделген əдістемесінің жоқтығын, сонымен қатар көптеген жалпыға міндетті білім беру мекемелерінде, мектептерде (əсіресе, ауыл мектептерінде) оқудың материалдық базасының нашарлығынан, оқушылардың оқитын орындары да қашықта болғандықтан, мектептен тыс сабақтар мүлдем жүргізілмейді. Осы жоғарыда айтқан мəселелердің бəрі аталған тақырыптың əлі де болса жан-жақты толық зерттеуді қажет ететіндігін көрсетеді. Ұлттық ойындарды мазмұны мен күрделілігіне байланысты жəне балалардың жас ерекшіліктерін ескере отырып, төменгі, орта жəне жоғарғы сынып оқушылары ойнайтын ойындар деп бөлуге болады. Қажетті ойындарды өтілетін сабақ не жаттығудың алдында тұрған педагогикалық міндеттеріне байланысты таңдап алу қажет. Дене тəрбиесі сабағында жəне жаттықтыру кезінде қозғалыс ойындарын, оның ішінде ұлттық ойындарын қолдану арнайы үйрену міндеттерін шешуге көмектеседі. Ұлттық жəне эстафеталық қозғалыс ойындарын ұйымдастыра отырып оқушылардың қызығушылығын арттыру, ұйымшылдыққа, батылдыққа жəне

салауатты өмірге тəрбиелеу. Ұлттық ойындарды спорттық ойын сабақтарында, жеңіл атлетика, гимнастика сабақтарында, жалпы дене қуаты дайындығы жəне жаттықтыру сабақтарында кеңінен қолдануға болады. Ұлттық ойындардың дене тəрбиесі сабағын жоғары əдістемелік деңгейде сапалы өткізудегі пайдасы мол. Жалпы ойындарды жүйелі түрде пайдалану, қиыншылықтарды жеңуге, еңбексүйгіш субъект ретінде тəрбиелеуге ықпал етеді.

Ұлттық ойындар жаттығулар көмегімен оқушыларды жаттығуға керек психикалық күйге түсіреді. Көңіл күйді көтеру, көңілдену, тактикалық ойлауды дамыту, сыртқы қоршаған ортаны тез сезіну,келешек істелетін жұмыстарға дайындалу, жинақталу қасиеттерін қамтамасыз етеді.

Ойын жаттығуларын ойша қайталау арқылы барлық ықылас зейінді аударуға негізделеді. Ұлы педагог В.И.Сухомлинский: «Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармашылықсыз, қиялсыз толық мəніндегі ақыл-ой тəрбиесі болмайды», - дейді. Демек, шəкірттің ақыл-ойы, парасаты ұлттық салтсананы сіңіру арқылы баии түседі. Оқу үрдісінде ұлттық ойын элементтерін пайдалану сабақтың тақырыбы мен мазмұнына сай алынады. Сонда ғана оның танымдық, тəрбиелік маңызы арта түседі. Соның нəтижесінде өзі көрген жағдайларды отбасылық тұрмыс пен қызмет түрлерін жаңғыртады. Мəселен, қазақтың ұлттық ойындары: «Бəйге», «Көкпар», «Алтын сақа», «Хан талапай», «Қыз қуу», «Тоғызқұмалақ» Ақ серек,көк серек», «Соқыр теке», «Асық ойыны», «Ине, жіп жəне түйіншек», «Əтештер қақтығысы», «Қызыл ту», «Мысық пен Тышқан»,«Теңге алу», т.б. балалардың еңбекке деген қарым-қатынасы мен қабілеттерін арттырады. Ойын дегеніміз – адамның ақыл-ойын дамытатын, қызықтыра отырып ойданойға жетелейтін, тынысы кең, алысқа меңзейтін, қиял мен қанат бітіретін ғажайып нəрсе.

Оқушыларды əсіресе, «Сиқырлы қоржын», «Көкпар», «Асық» секілді ұлттық ойындарға қатыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын емес. Бұл ойындарды жаңа материалды бекіту немесе қайталау кезінде қолдану керек деген пікір бар. Оқушы ойынның үстінде не соңында өзінің қатысу белсенділігіне қарай түрлі баға алуы мүмкін. Мұғалім əр оқушының еңбегін бағалап, ынталандырып отыруы тиіс. Ойынның тəрбиелік маңызы мынада: ол баланы зеректікке, білгірлікке баулиды. Бабаларымыздың асыл қазыналарына деген көзқарасын құрметтеуге сөз əсемдігін сезінуге үйретеді. Батылдыққа, өжеттікке тəрбиелейді. Ендеше еңбекке баулу сабағын ұлттық ойындар арқылы сабақтасытырып түсіндіру пəн тақырыптарын тез, жылдам меңгеруге ықпал етеді. Оқушының сөздік қорын байыта түседі. [57]

Ұлттық спорт түрлерi мен халық ойындары жеткiншек ұрпақты үйлесiмдi тəрбиелеудiң ажырамас бөлiгi болып табылады. Қазiргi дене шынықтыру практикасында ғасырлар бойы сомдалған жəне сыннан өткен халық ойындары мен ұлттық спорт түрлерi құралдары арқылы жеткiншек ұрпақты тəрбиелеудiң бай тəжiрибесiн пайдалану қажет. Ойын баланың барлық қабілетінің дамуына, айналасындағы дүние жайлы түсініктерінің кеңейуіне көмектеседі. Халқымыз ойындарғы тек балаларды алдандыру, ойнату əдісі деп қарамай, олардың мінез-құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Ойын балалардың негізгі іс-əрекеті ретінде психологиялық, анатомиялық-физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімділік, тəрбиелік, дамытушылық мəнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға реттінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды əрбір адам ойнап өседі, ойынды көп ойнаған адамның дүниетанымы кең, жаны таза, жүрегі нəзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Ал кей балалар ойында шынайы өмірді бейнелесе, кей балалар ішкі сезімін білдіреді. Ойынның дамуына жəне баланың ойынға араласуына əсер ететін қызықты ойынның түрлері өте көп. Халық арасында «Денсаулық зор байлық» деп тегін айтылмаған. Демек, кезінде ұлттық ойындарды көп ойнап, жүгіріп, далада, таза ауада жүру –жас организмнің дұрыс та сергек өсуінің көзі болған жəне де балалар ойын ойнаған кезде көпшіл, Отанның болашақ азаматы болуға, халқына адал қызмет етуге бағытталған. Сондықтан білім берудің жаңа технологиясын пайдаланып, дене тəрбиесі пəнін жаңа технологиялық əдіспен оқушылардың жас ерекшеліктеріне, денсаулықтарына байланысты, ұлттық ойындарды спорттық ойын түрлеріне, сабақтың мазмұнына қарай іріктеп алып пайдалануға кез келген дене тəрбиесі мұғалімінің мүмкіндігі бар деп санаймын.

Ұлттық ойындардың балаға əсері

Баланың ой өрісін,танымын дамыту барысында ұлттық ойындардың маңызының зор екендігін ұмытпауымыз қажет. Себебі, ұлттық ойындар баланы өз елін сүюге,құрметтеуге, өз жəне өзге ұлтты сыйлауға,патриоттық сезімді нығайтуға,салт-дəстүрлерін сақтай білуге,ұлттық идеологияны құрметтеп,өз ұлттық діліне,тіліне беріктігі мен ұлттық салт-дəстүрді сақтауға жəне физикалық,биологиялық тұрғыда мықты болуға үлкен септігін тигізеді.

Баланың ой-өрісін дамытытан ұлттық ойын түрлеріне «Ақсүйек»,

«Ханталапай», «Арқан тартыс»,«Тоғыз құмалақ», «Асық ойыны»,

«Алтыбақан», т.б. Ұлттық ойынның басқа ойындардан ерекшелігі таза ауада, яғни далада ойналатындығы.

Ұлттық ойындардың бірі – ата-бабалардан бізге жеткен «Ханталапай» ойыны. Бұл негізгі шарты бойынша бақылаушы асықты топыраққа лақтырып 2 топқа бөлінген балалар шашылған асықты тез жинап алуы керек,қай топ көп жинаса, сол ұтқаны. «Ақсүйек» ойынын айлы түнде көңіл көтерген жастар сүйекті лақтырып, оны іздеу арқылы ойнаған.

«Асық ойыны» – қазақ халқының дəстүрлі ойыны. Асық ойыны күндіз де, түнде де ойналады. Күндізгісі – мергендікке, түнгісі – ептілікке баулиды. Иіргенде түскен қалпына қарай асық – алшы, тəйке, бүк, шік деп, ал атуға арнап арнайы қорғасын құйылып жасалғаны – сақа, жақсылары – оңқай аталады. Асық ойынының мынадай түрлері бар: құмар,тəйке,омпы, алшы, хан (хан ату), қақпақыл, т.б.

Мысалы, құмар ойынға 2-4 адам қатысады. Олардың жақсы жонылып, табаны қайралған төрт асығы болуы керек. Ойыншылар өзара келісіп жеңімпазға жүлде тағайындап алады да кезек-кезек төрт асықты иіреді. Егер иіруші: төрт бүк, не төрт шік, не төрт алшы, не төрт тəйке түсірсе, жүлденің жартысын алады, төрт асық төрт түрлі түссе, онда тігілген жүлдені түгелдей алады. Осылайша ойын жалғаса береді. Асықты мұртынан не жамбасынан тұрғызуды омпы дейді. Омпы ойыны тегіс алаңда, жазық жерде, тіпті үлкен бөлме ішінде де ойнала береді. Ойыншы саны неғұрлым көп болса, ойын соғұрлым қызықты өтеді. Мақсат – көп асық ұтып алу. Асық ойынының орнын керек десеңіз компьютер ойыны да алмастыра алмайды. Оны төмендегі біздің зерттеп,құрастырған кестеден көруге болады.

Кеңес өкіметі кезеңінде ұлттық ойындар, соның ішінде асық ойыны еріккеннің ермегі, ойын балаларға тəрбие бермейді деп есептелді.

«Асық ойнаған, азар, доп ойнаған тозар» – деп мақалдап та жүрдік.

Осы кестеден асық ойынының еріккеннің ермегі еместігін көруге болады. Қазақ халқы негізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып, балалардың нағыз азамат болып қалыптасуына аса зор мəн берген. Нəтижесінде дəстүрлі бала тəрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойынды орайластырып, дамытып отырған.

Қазақ халқы – ұлт ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдықты, шапшаңдықты тағы басқа қуаты молдылығын, білек күшін дененің сомданып шынығуын қажет етеді. Сонымен бірге, бұл ойындар əділдік пен адамгершіліктің жоғары принциптеріне негізделген.

Қазақтың ұлттық ойындарын дене шынықтыру сабағында қолдану қазақтың патриоттық сезімін қалыптастыру ғана емес, ол өз орнына міндетті болып табылады. Қазақтың ұлттық ойындарының басқа халықтардың ұлттық ойындарынан айырмашылығы - оның шығу, пайда болу тегінің ерекшелігіне байланысты белгілі бір тəрбиелік мақсат бірлігін көздейтіні. Еліміздің егемендік алуы Қазақстандағы дене шынықтыру, ұлттық ойындар мəселесіне басқаша сын көзбен қарауды талап етеді.

Бабаларымыздың асыл қазыналарына деген көзқарасын құрметтеуге сөз əсемдігін сезінуге үйретеді. Батылдыққа, өжеттікке тəрбиелейді. Ендеше еңбекке баулу сабағын ұлттық ойындар арқылы сабақтасытырып түсіндіру пəн тақырыптарын тез, жылдам меңгеруге ықпал етеді. Оқушының сөздік қорын байыта түседі.

Жалпы ойынның қандай түрі болмасын, атадан балаға, ұрпақтан- ұрпаққа ауысып отырады. Халық ойындары өмірлік қажеттіліктен туады да, психологиялық жағынан денсаулық сақтауға негізделеді. Тапқыр да алғыр, шымыр да епті, қайратты да қажырлы бала өсіруді армандамайтын отбасы жоқ. Демек ойынның өзі бала үшін біліктің, тəлімнің қайнар көзі болып табылады. Балаларға ұлттық ойындарды үйретіп, оған өзгеше əр беріп, жаңартып өткізіп отыруды ата-аналар, тəрбиешілер бір сəт те естен шығармағандары абзал. Өйткені жас бүлдіршіндер ойнай да, күле де, ойлай да білсін!

Ұлттық ойындар бала тəрбиесінде негізгі екі жауапты рөл атқарады: біріншіден, жаттығулар жасап, ұлт ойындарын ойнаған кезде дене дамуы жақсарса, екіншіден, ұлт ойындарының мазмұнын, ойлау тəртібін түсіндірген кезде ұлттық əдет – ғұрпымыздан, өткен өмірімізден хабар алады. Егер балабақшада жұмыс стилі ұлттық дəстүр, салт – санаға бағытталған болса, мысалы, барлық топ бөлмелері, залдар қабырғаларындағы тұскиіз,ою, сырмақ, домбыра, қамшы, ер сияқты заттардың өзі күнделікті баланың көз алдында болғандықтан осы бұйымдарға көздері қанық болып өседі.

Дене шынықтыру пəнінде қазақтың ұлттық ойындарын қолдану, тарихынан мағлұмат беру, оқушылар бойында патриоттық сезім қалдырары сөзсіз.

Ұлттық ойын түрлерін қазіргі уақытта əр сабақта көрсетіп ұлттық тіл өрнектерін пайдалана білсе, қазіргі жеткіншек біле бермейтін ұғым – түсінігін өмірге жанастыра көңіл аудартса сол арқылы танымдық мақсат қойылады. Сонымен, ұлттық салт-дəстүрді қадірлей білуге, адамгершілікке, ізгілікке, ұлттық тəлім – тəрбие беруге назар аударылады. Кейінгі кездері жастар мен жасөспірімдер ойын автоматтары, интернет-кафе сынды зиян ойындарға əуес болып барады. Біріншіден, бұл ойындардың адам денсаулығына тигізер зияны көп, екіншіден баланың ойлау қабілеті, ойлау шеңбері, белгілі бір жүйеде шектеліп қалады. Ал, ата-бабамыздан ұзақ ғасырлық көш-керуен арқылы жалғасып келе жатқан ұлттық ойындар мысалы: асық пен лəңгі ойыны – күш-жігерді жетілдіріп, дəлдік, мергендікке үйретеді. Оның үстіне бұл ойындарды кез-келген жерде, қалаған уақытыңда ақша төлемей-ақ ойнай бересің. Санамызды улап жатқан құмар ойынның көптігінен асық, лəңгі ойындарына мəн берілмейді. Негізінен бұл ойындарды жастармен бірге ересектер де ойнаса болар еді.

Ұлттық ойындар тəрбиелік, өжеттілік, ұжымшылдық, əлсіздерге көмектесу жəне өзінің топ мүшелерінің ажырамас бір бөлігі екендігін сезіну қасиеттерін қалыптастырады. Сондықтан қазіргі уақыт педагогикасының маңызды мақсатының бірі, біздің қазіргі заман талабымызға сай тəрбиелік мəні бар, мыңдаған жылдар бойы жас ұрпақтарды тəрбиелеуге қолданып келген қазақтың ұлттық ойындарын пайдалану болып табылады. Ойындар тек дене тəрбиесін дамытатын құрал ғана емес, ол жас ұрпақтың ой санасын, мəдениетін де дамытады. Көбінде олар ұжымшылдық бағыттар мен бірбіріне қол ұшын беруге жас жеткіншектердің өздерінің қатарластарының алдында, ұялу, қысылу, топтарда өздерін емін-еркін ұстауға көп көмегін тигізеді.

Ұлт ойындарын дидактикалық материалдар ретінде пайдалану бірыңғай ойын сабақтарын өткізу деген сөз емес. Оны тиімді пайдаланудың жолдары бар. Ол сабақтың тиімділігін арттырып, оқушылардың сабақтың əр кезіңінде сергектікпен жұмыс істеу қабілетін сақтауға мүмкіншілік береді.

Ойын адам баласының алғашқы жəне саналы іс-əрекеті. Ұлттық ойындардың бойындағы осы қасиеттері бүгінгі егемен елдің өз ерекшелігін айқындап беретін, тілін, ділін айқындайтын өткен тарихынан хабар беріп, ойлау жүйелерінің ұлтқа тəн логикалық негіздерін қалайтын, денсаулығын оңдап, салауаттық өмір салтын мұра тұтқан жан-жақты дамыған дара тұлғаларды қалыптастыратын адам өмірінің даму барысында басқа да тəрбие құралдарымен астаса отырып, бүгінгі егемен елдің белсенді азаматтарын тəрбиелеуге өз үлестерін қосатын нəрменді құрал.

Ойын егеменді елдің жас ұрпағын дара тұлға етіп, денсаулығын мықты, салауатты өмір салтына бағдарлай тəрбиелеуде бүгінгі талапқа сай мектептегі тұтас педагогикалық үрдісті жетілдіре түсудің дидактикалық əдісі қызметін атқарады. Қазақтың ұлттық ойындарының тəрбиелік негіздерін бір сөзбен айтып жеткізуге болмайды, ол күрделі іс-əрекеттердің басын құрайды.

Қоpыта айтқанда ұлттық ойындаp - салауатты өміp салтын мұpат тұтқан аpманшыл, елі мен жеpінің қамын ойлайтын, ұлтқа тəн баpлық қасиетті қадіp тұтатын, даpа тұлға – жаңа адамды тəpбиелеп шығаpудың маңызды құpалы. Сабақ баpысында немесе сабақтан тыс кезде баланы ұлттық ойын аpқылы өміpге тəpбиелеу үздіксіз пpоцестің жалғасы. Халықтың ұлттық ойындаpы - жас ұpпақтың қалыптасып өсіп-өнуіне əсеp ететін фактоpлаpдың біpі жəне дəстүpлі мəдениетіміздің біp бағыты.

Мектепте оқушылаpға ұлттық ойындаpдың құндылығын насихаттаумен қатаp, олаpды қолданудың озық тəжіpибелеpін жинақтау жəне дамыту кеpек.

Қорытынды

Қазіргі Қазақстан жері көне мəдениет ортасы екендігін археологиялық қазбалар, ауызша жəне жазба деректер, тастағы белгілер, тарихи зерттеулер дəлелдеп отыр.

Ұлттық ойындар мен спорт түрлері де қазақ халқының сан-салалы мəдениетінің бір түрі ретінде даму тарихы өте ерте уақыттан бастау алатындығын көруге болады. Осы деректерге сүйене отырып ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің теориялық жəне педагогикалық негізі өте көне уақыттан бастау алады деп тұжырым жасауға болады, оған төмендегідей негіздер бар:

Ұлттық спорт пен ойындардың теориялық тұғыдан қарастырылу деңгейін əдебиеттік деректерден қарай отырып, төмендегідей тұжырымдар жасауға болады:

• Археологиялық қазбалар нəтижелері тарихи деректер бойынша ойындар тас ғасырларынан бастау алып, алғашқы қауымдық құрылыстан бастап адамдарды тəрбиелеу құралы ретінде көрініс бере бастайды;

• Ұлттық ойындар деген жеке атауды қазақ халқының жеке этнос болып қалыптасу уақытынан бастау қажет;

• Қазақтың ұлттық ойындарының ғылыми тұрғыдан зерттеле бастауын

ХХ ғасырдың бірінші жартысынан бастау алады деп санауға болады;

• Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, ерекшелігі адамдар денсаулығына жəне оның мықты, күшті болуына үлкен талап қойғандығын көреміз. Осындай өте үлкен дəрежеде мəн беру үшін жəне оны іске асыру үшін халық арасында арнайы жаттығулар мен ойындар жүйесінің қалыптасуы қажет болды, яғни ұлттық ойындар мен арнайы жаттығулар осы талаптарды іске асырушы жүйе болып саналды. Сондықтан қазақ халқының арасында дене тəрбиесіне бағытталған арнайы жүйе болған деп айтуға толық дəлел бар;

• Ұлттық ойындар мен спорттың ғылыми - педагогикалық негізінің қалыптасып, ғылыми айналысқа енуі Қазақстан тəуелсіздік алуы уақытынан бастау алады деп тұжырым жасауға негіз бар;

• Кеңестік дəуір кезінде дене тəрбиесі мен спорттың педагогикасы пəнінің қалыптасуы кезінде этнопедагогикалық ерекшеліктер ескерілмегендігі орын алған;

• Қазақ халқының арасында бəске келіп, шартқа тұрып, өткізілген жарыстарды қазіргі спорттық ойындардың алғашқылары деп қорытындылаймыз, себебі осы ойындар кезінде келісілген ойын ережелері болған, оның орындалуын қадағалаушы «төреші» арнайы адамдар тағайындалған.

• Қазақ халқының арасында ұлттық ойындардың спорт түріне айналуына себепші болған жəне спорт ойындарының негізгі бір талабы болып саналатын жүлде беру салтының болуы. Ерте уақыттан бастап қазақ халқы арасында өткізілген қандай да болмасын жарыстар, ас беру, тойларда жеңген жаққа жүлде тағайындау оны салтанатты түрде беру сияқты дəстүр қалыптасқандығы негіз бола алады.

• Қазақ сөзінің түбірі «қаз» - тұру, тік тұру, мықты, берік тұруды білдіреді. Кішкене балалар жүруге ұмтылып аяғын тəй-тəй басып келе жатқанда қазақтар «қаз, қаз», «қаз тұр» деп тікесінен тік тұрғызады. «Қаз» -ға қосып айтылатын «ақ» сөзі – күшейтілген жалғау екендігін академик ғалым Ə. Марғұлан дəлелдейді. Осы деректерге сүйене отырып, біз қазақ халқы оның тұрмыс-тіршілігі, ерекшелігі адам денсаулығына, оның мықты, күшті болуына үлкен мəн бергендігін көреміз. Адамның мықты, күшті болуына осындай үлкен дəрежеде мəн беру, тіпті бір этностың атын қою үшін жəне оны іске асыру үшін халық арасында күшті арнайы жаттығулар мен ойындар жүйесінің қалыптасуы қажет болды, яғни ондай жүйені қазақтар пайдаланды деп айтуға толық дəлел бар.

Қазақтың ұлттық ойындары арқылы балалар ұлтымыздың тұрмыссалтымен, салт-дəстүрімен танысып, əн-тақпақтарын, жаңылтпаш, мақалмəтелдерімен танысып, естерінде сақтайтындығы қазақ тарихына деген сүйіспеншілігін туғызды.

Ұлттық ойындар оқушылардың жылдамдығын, ептілігін, күштілігін т.б.

дамытумен қатар, тіл байлығын кеңейтіп, көз қиықтарынан бір-бірін түсінісу сияқты байқампаздықтарын жетілдіретіндігін байқатады.

Қай пəн болмасын, оны игерудің сапалылығы мұғалімнің өз пəнін терең игеруіне, оған деген сүйіспеншілігіне, оқыту мен тəрбиелеудің барлық кезеңінде мұғалімнің тиімді іс-əрекет жасай отырып, оқушыларды соңынан ерте білуіне байланысты екендігі белгілі. Сол сияқты, балаларға дене тəрбиесін берудің нəтижелілігі де мұғалімнің өз пəніне қаншалықты қызығатындығына, дене тəрбиесі туралы білімі мен шеберлігіне байланысты.

Қазіргі кезде бала тəрбиесі процесінде, оның денесін шынықтырумен қоса, рухани байлығын, елін сүюетін, ана тілін қадірлей білетін азамат тəрбиелеудің басты назарда болуы бүгінгі мектептің алдына қойылған аса маңызды талап болуы орынды.

Ұлттық ойындардың тəрбиелік жəне физикалық қызметін сипаттайтын кесте

№	Ұлттық ойындардың ерекшеліктері	Ойын атаулары	Дене күш сапалары	Тəрбиелік қасиеттері
1	Жылдамдықты талап етеді	«Көрші», «Орныңды тап», «Қаздар мен аққулар», «Жалаушы», «Қасқырлар», «Кім?»	Жылдамдық	Ұжымдастық, өзара көмек, еңбекке баулу
2	Ептілік пен шапшаң реакция қажет	«Мергендер», «Шеңберге тарт», «Көңілді балалар», «Ұяны қорғау», «Шаңшылар»	Ептілік	Қайсарлық, ширақтық, ойлау қабілетін дамыту
3	Күш пен дəлдікке негізделген	«Айдарлы əтештер», «Секірмек», «Дəлдеп соқ», «Ұяны қорғау», «Мергендер»	Күштілік	Адамгершілік, ұйымшылдық, зейін мен шоғырлану
4	Ұзақ ойнауға төзімділік талап етеді	«Көңілді балалар», «Ұяны қорғау», «Шаңшылар», «Орныңды тап»	Төзімділік	Сыйластық, шыдамдылық, ұлттық сана мен рухты арттыру
5	Қимыл икемділігі мен тепе-теңдік қажет	«Күзетші мен торуылшы», «Күн мен түн», «Мергендер мен үйректер», «Көкпақыл»	Икемділік	Жолдастық, өзара көмек, серіктеске сенім білдіру

Қысқа мерзімді сабақ жоспарлар үлгісі

Қосымша ескерту: сабақ жоспарындағы теориялық білім-білік дағдылар əдістемелік нұсқаулық ретінде көрсетілген.

Бөлім:	Өткенді қайталау.
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Кіріспе. Қазақтың ұлттық ойын түрлері
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Курс мақсатымен таныстыру
Сабақтың мақсаты	Пəнге деген, спортқа деген, қазақтың ұлттық спорт ойындарына деген қызығушылығын арттыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Оқушыларды сапқа тұрғызу. Кезекшінің баяндамасы, сəлемдесу Спорттық киімдеріне көңіл бөлу Ж аңа өтілетін сабақпен таныстыру Саптағы жаттығулар Баяу жүріспен жүру Аяқтың ұшымен өкшемен жүру Табанның ішкі, сыртқы жағымен жүру. Жартылай отырып жүру Отырып жүру Баяу жүгіріспен жүгіру. Қолды алға созып, тізені алақанға тигізіп жүгіру. Қолды артқа қойып, өкшені алақанға тигізіп жүгіру Оң, сол жақпен адымдап жүгіру Аяқты жанына лақтырып жүгіру Баяу жүгіріспен жүгіру Бастапқа қалып: қолды белге қойып мойынды алға, артқа, оңға, солға	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды жасайды	ҚБ: О тшашу арқылы бір-бірін бағалау.	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық

	айналдыру. (6-8 рет) Қолды алға созу 1, жоғары көтеру 2, жанына созылдыру 3, бастапқы қалып 4 (8-10 рет). Екі қолды иыққа қойып 1-2 алға, 1-2 артқа айналдыру (4-5 рет). Екі қолды белге қойып оңға, солға айналдыру (4-5 рет). Т ізені бүгіп ішке, сыртқа айналдыру Бір орында тұрып, сол-оң аяқпен кезеккезек секіру (4-5рет) Екі аяқпен бір орында секіру (5-6 Бір орында тұрып, қолды жоғары көтеріп, дем алып, қолды төмен түсіріп, дем шығару.
Сабақтың ортасы	Мұғалім үйірме жұмысының мақсатміндеттерімен таныстырады. Қазақтың ұлттық спорт ойындарына шолу жасайды Аударыспақ — спортшыдан үлкен ептілікті, күштілікті, төзімділік пен батылдықты талап ететін ұлттық спорттың түрі. Басты мақсат- қарсыласты аттан түсіру керек. Аударыспаққа тəртіп бойынша ат үстіндегі айқасты жақсы меңгерген, тиянақты дайындығы бар спортшылар ғана қатыса алады. Ал дайындығы жеткіліксіз, тəжірибесі аз спортшылар үшін бұл өте қиын ойын. Сондықтан, қазіргі тəртіп бойынша сайысқа 18 жасқа толғандар ғана қатыстырылады. Сайысқа қатысушылар үш салмақтық категорияға бөлінеді.	Оқушылар қызығушылық танытып түсінеді	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі

	Теңге ілу - ұлттық ойын. Ойынға қатысушылар екі топқа бөлініп, əр топтан екі жігіт атпен ағызып кеп, сол қарқынмен жерде жатқан теңгені іліп алуы шарт. Теңгені кім бұрын алса, сол жеңіске жетеді. Бұл ойын жылдамдықққа, тез əрі дəл əрекет етуге үйретеді. Тоғызқұмалақ. Ұлттық спортымыздың iшiндегi шоқтығы биiк спорт түрлерінің бірі. Бұл – əлемдiк мəдениеттiң озық үлгiлерiмен иық теңестiре алатын, түркiтектес халықтардың рухани, логикалық ойлау өнерi. Тоғызқұмалақ ойыны əлемнің бірнеше елінде бар. Мысалы, Африкада бұл ойынның 90 түрі кездеседі. Марокко елінде тоғызқұмалақ «сиг», Ганада «варри» деп аталады.Ал Либериядағы атауы «поо» болса, Сенегал елінде «капо кунго». Тоғызқұмалақ ойыныныңең қызықтысы Зимбабведе сияқты. Олар бір ойнағанда он адам бір-ақ ойнайды. Бізде 18 отаудан тұратын тоғызқұмалақ тақтасы Зимбабведе 60 отаудан тұрады. Бұл ойынның ол жақтағы атауы «Исафу».
	Асық ойнау-қазақ халқының ұлттық ойындарының бірі. Асық ойыны баланың жастайынан жүйке жүйесін шыңдап, дəлдікке, ұстамдылыққа жəне байсалдылыққа тəрбиелейді. Əсіресе қойды көп өсіргендіктен, балалар ойынының көбі қой асығымен байланысты болып келеді. Асық ойындары ұлт ойындарының ішіндегі арыдан келе жатқан көнелерінің бірі.

Көкпар - ұлттық ат спорты ойындарының бірі. Ойынның атауы “көк бөрте” (лақ) сөзінен шыққан.Дəстүрлі қазақ қоғамында Көкпарға жасқа толған, салмағы орта есеппен алғанда 20-30 келі тартатынсеркенің семізі таңдалған. Семіз серке терісі оңай жыртылмайды, басқа малдың терісіне қарағанда мығым келеді. Көкпар – Орталық Азия халықтары арасында кең тараған ойын түрі. Ол қырғыз, өзбек тілінде “Улак тартыш”, тəжік тілінде “бузкаши” деп аталады. Көкпар тарту сияқты ұлттық ат спорты ойындары басқа да Шығыс елдерінде де бар. Ауғанстанда кең тараған «бузавиш» ойыны Көкпарға өте ұқсас. Сондайақ, Аргентина халқының да Көкпарға ұқсас ат спорты ойыны болған. (Ақпарат уикипедия сайтынан алынған). Қыз қуу — қазақ халқының өте көне ойындарының бірі. Ертеде «Қыз қашар», «Қыз қуалар» деп аталғаны болмаса, біздің заманымызға дейін ешбір өзгеріссіз жеткен спорттың бірі. Бүркітшілік – бүркітті баулып, онымен аң аулау кəсібі, саятшылықтың бір түрі. Бұл кəсіппен ертеде көшпелі түркі тектес халықтар шұғылданған. Тарихи деректер бойынша Жошы ханның 3 мың бүркітшісі болған. Бүркітті екі түрлі жолмен ұстайды: біріншісі – балапанын ұядан алып, қолдан баулу. Ондай бүркітті «қолбала» дейді. Екіншісі – бүркітті тағы күйінде ұстап үйрету. Бұлар – «тірнек», «тастүлек», «мұзбалақ» сынды түз құстары. Бүркіт балапанын жем беру арқылы

	баулиды. Ұшуға жараған кезде етке қант бүркіп, қоян, түлкі, қарсақ сияқты
	аңдардың терісіне орап, шыжым жіппен сүйретіп жүріп жегізеді, мұны «шырға тарту» дейді. Бүркіт біршама қоңды, жемге шабытты, сергек күйде болуы тиіс. Сондықтан əр бүркіттің тегіне, қырандығына, жасына қарай əр жағдайда берілетін жемдері болады. Мысалы, «қан соқта», «жылы жұмсақ», «қызыл», «тоят» деп аталатын жемдер семірту мен түлекке отырғызғанда, құстың еті төмендеп кеткенде беріледі. Бүркітші саятшылыққа бірнеше кісімен шықса, оны салбурынға шығу дейді.
Сабақтың соңы 3 мин	Кері байланыс: «Ойды аяқта» -Бүгін мен білдім----------- -Мен үйрендім-------------- -Қолымнан келеді---------- -Қиындық тудырады----------- Бүгінгі сабақтың бағалау критерийлеріне қайтып оралу. .	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді		Стикер қағаздары

Сабақ жоспары 2-3

Бөлім:	Оқушыларды тəрбиелеудегі қазақ ұлттық ойындарының ғылыми педагогикалық негіздері
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Оқушыларды тəрбиелеудегі қазақ ұлттық ойындарының оқыту-тəрбиелеу маңызы
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Оқушыларды тəрбиелеудегі қазақ ұлттық ойындарының ғылыми педагогикалық негіздерін түсіндіру, ұлттық құндылықтарды бағалау
Сабақтың мақсаты	Оқушыларды тəрбиелеудегі қазақ ұлттық ойындарының оқыту-тəрбиелеу маңызын үйрету

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 10 мин	Оқушылармен амандасу, түгендеу. Сабаққа дайындығын тексеру. Орнында қозғалыстар орындалатын жаттығулар Жүру жаттығулары: а)аяқтың ұшымен жүру ə)өкшемен жүру т.б. Жүгіру жаттығулары: а)оң жақ, сол жақ қырмен жүгіру т.б. ə)жүру, тынысты қалпына келтіру жаттығулары б)жүріп келе жатып, орнында тұрып орындалатын жаттығулары	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды жасайды	ҚБ «Тексеру парағы» Оқушылар бір-бірінің жұмыстар ын берілген депскрипт ор арқылы дұрыс орындалуы н тексереді	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
Сабақтың ортасы	Оқушыларды тəрбиелеудегі қазақ ұлттық ойындарының оқыту-тəрбиелеу маңызын түсіндіреді. Жас ұрпаққа сапалы біліммен бірге саналы тəрбие беру қай кезде де өзектілігін жоғалтқан емес. Қазір де солай. Арғы ата-бабаларымыз жас өренді елін, жерін сүюге үндеп, ұлттық салтдəстүрмен сусындатуды мұрат тұтқан. Сол рухани үндеу бүгінгі күнге жеткізді. Жаңа ғасырлардың белесінде өзінің 20 жылдық тарихына табан тіреген Қазақ елінің патриоттардың мекеніне айналуы өзгеге үлгі,	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі
	өзімізге медеу. Сондықтан да болар, мемлекет тарапынан отансүйгіштікті дамыту, сапалы білімге жол бастау бағытында келелі шаралар атқарылып, көлемді бағдарламалар жасалып жатқаны қаншалық деген сұрақ ойға оралады. Соңғы 20 жыл ішіндегі өзгерістер, шыққан биік, қайта оралған құндылықтар, өлмес-өшпес мұра, тапқан табыстарды тілге тиек етсек, əр қазақстандықтың жүрегіне қуаныш пен мақтаныш келер күнге деген сенім ұялатады. Осындай жетістікке жетуіміз – халқымызды жасампаздыққа жұмылдырып, еліміздің тарихтағы жаңа орнын айқындаған елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың еңбегі. Бұл жетістіктер – бүкіл қазақстандықтардың мақтанышы. Бір сөзбен айтқанда, бүкіл қазақстандықтар өз елінің, жерінің өткенін сезінбей, оның ерлікке, адамгершілікке толы тарихын, өнерін жете ұғынбай, отаншылдық сезімді қалыптастыру мүмкін емес. Халқымыздың тарихи-мəдени мұраларының ішіндегі ерекше орын алатын салаларының бірі - қазақтың ұлттық ойындары болып саналады. Қазақ халқы материалдық мұраларға қоса мəдени қазыналарға бай екендігі тарихтан белгілі. Қазіргі кезеңде ұлттық ойындарды болашақ ұрпақтар мен замандастар оқып, санасында сақтап, үйреніп, күнделікті өмірінде қолданып, дене күштерін арттыруға бірден бір себепші болатындығы айғақ. Практикалық жаттығу орындатады
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Рефлексиялық пирамида»	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді		Стикер қағаздары

Сабақ жоспары 4-5

Бөлім:	Оқушыларды тəрбиелеудегі қазақ ұлттық ойындарының ғылыми педагогикалық негіздері
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындардың ерекшеліктері
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Оқушыларды тəрбиелеудегі қазақ ұлттық ойындарының ғылыми педагогикалық негіздерін түсіндіру, ұлттық құндылықтарды бағалау
Сабақтың мақсаты	Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындардың ерекшеліктерін үйрету

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 5 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. 1.Сапқа тұрғызу. мəлімет қабылдау, сабақтың тақырыбын, мақсатын айтып түсіндіру, техника қауіпсіздік ережелерімен таныстыру. 2.Саптық жаттығулар.	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	Əр жаттығу үшін үлкен таза кеңістік
Сабақтың ортасы	Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындардың ерекшеліктерін түсіндіреді Ұлттық ойындармен танысып, атабабаларымыздың психологиялық болмысы мен ойлау жүйелеріне зер салып, ұрпақтан-ұрпаққа дарыған дəстүрі мен жалғасын өрістете отырып, өткен мен бүгінгіні байланыстыра білулеріне сыныпта оқыту мен тəрбие беру барысында денсаулық сақтау межесіне жету мақсатын көздеуге, оны іс жүзіне асыруға бар ерік-күйін жұмылдыру, сөйтіп "мəңгүрттік" атауға тосқауыл қоюларына мүмкіндік береді. Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі XX ғасырдың аса көрнекті жазушысы М.О.Əуезов: "Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында, өздері қызықтаған алуан ойын өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше, көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған", - деп тегіннен тегін айтпаған . Қазақ халқының тарихи көне жырларының, эпостары мен лиро-эпостарының қай-қайсысын алып қарасаң да, олардың өн	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
	бойынан халықтың ұлттық ойындарының, əдетғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Осы жырлармен эпостардың басты кейіпкерлері - болашақ ел қорғаушылары: батыр, сарбаз, бисұлтандар, ел ардагерлері мен қайраткерлері ойын үстінде өсіп, ақыл-ойлары дамып, төзімділік пен шыдамдылыққа, қайраттылық пен ержүректілікке тəрбиеленген. Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады
Сабақтың соңы 3 мин	Кері байланыс: Сабақ соңындағы оқушылардың кері байланысы: МАҚСАТТАРҒА ҚАЙТА ОРАЛУ Үш минуттық эссе Не оңай болы? Не қиын болды? Нені үйрендім?	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді		Стикер қағаздары

Сабақ жоспары 6-7

Бөлім:	Оқушыларды тəрбиелеудегі қазақ ұлттық ойындарының ғылыми педагогикалық негіздері
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындардың тəрбиелік мəні
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Оқушыларды тəрбиелеудегі қазақ ұлттық ойындарының ғылыми педагогикалық негіздерін түсіндіру, ұлттық құндылықтарды бағалау
Сабақтың мақсаты	Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындардың тəрбиелік мəнін ұғындыру. Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 5 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. 1.Сапқа тұрғызу. мəлімет қабылдау, сабақтың тақырыбын, мақсатын айтып түсіндіру, техника қауіпсіздік ережелерімен таныстыру. 2.Саптық жаттығулар.	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады	Бас бармақ арқылы бір-бірін	Əр жаттығу үшін үлкен таза кеңістік

бағалау.

Сабақтың ортасы	Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындардың тəрбиелік мəнін ұғытүсіндіредіндыру. Ендігі кезекте, халық өнері мен мəдениетінің негізгі бір саласы қазақ ұлттық ойындары ықылым заманнан бастап кеңес дəуіріне дейінгі кезеңдердегі даму тарихы жайлы материалдар кездеседі, соларды жүйелі талдауға алайық. Əрине, бұл материалдардың шашырап жатуы, оларды халық фольклорынан, айтыс ақындарының шығармашылықтарынан т.б. жинап жүйеге келтіріп, тəрбиелік мəн-мазмұндарының, спорт пен белсенді қозғалысты қажет тұтатын ойындардың тарихи -этнографиялық ерекшеліктерін айқындау жəне бұларды əрбір адамның жеке тіршіліктерінде қолдану, жеткіншектердің жан-жақты жеке қалыптастыруда орын-орнымен пайдаланудағы мүмкіндіктері ерекше екендігіне ешкімнің дауы жоқ. Қазақ халқы-материалдық мұраларға қоса мəдени қазыналарға да аса бай халықтардың бірі. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады. Қазақ халқының тарихы көне жырларының эпостары мен лиро-эпостарының қай-қайсысын алып қарасақ та, олардың өне бойынан халықтың ұлттық ойындарының, əдеп-ғұрып салттарының алуан түрлерін кездестіреміз. Ол-ол ма, осы жырлардың негізгі кейіпкерлері, ойын үстінде көрінеді.Сол ойын арқылы шынығып, өзінің бойындағы табиғи дарынын шыңдай түседі.Ойынға халық ерекше мəн берген. Сондықтан халық оған тек ойын-сауық, көңіл көтеретін орын деп ғана қарамаған. Ең бастысыел қорғауға қабілетті болашақ қайраткер, өзінің осы қабілетін шаршы топтың алдында, баршаға тең еркін бəсекеде жеңіп алуға тиіс болған. Сондай-ақ талапты жас ойын өнеріне өзінен жасы үлкен,танымал ұстаздан үйреніп, жаттығатынын, аянбай тер төгетінін байқаймыз Ұлт ойындары осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып отырған жəне халықтың дəстүрлі шаруашылық, мəдени, өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі көрінісі де болған. Əрине, ойын өнер ретінде əдебиет пен мəдениеттің сан алуан түрлерімен қабысып, астасып келіп бірін-бірі толықтырып, байыта түседі. Қазақтың ұлттық ойындары туралы алғашқы пікір айтушылар мен оның жеке нұсқауларын жинаушылардың қай-қайсысы болмасын, оны жоғары бағалап, көшпелі халықтың мұндай өнерлі өнерді күтпегендіктерін сөз етеді. Осындай жылы лебіз, құнды пікір айтқан неміс ғалымы А.Гумбольт өзінің достарына жазған бір хатында былай дейді: "Мен қазақ ауылында болған кезімді өмірімнің аса бір қуанышты кезеңі деп есептеймін.Себебі, көшпелі халықтың біздерге көрсеткен сый-құрметі мен ойын-сауықтары естен кететін шаруа емес... Мен	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі
	өмірімде осындай қысқа уақыт ішінде мұндай үлкен тарихтан осынша материал жинап көрген емес едім,бірақ бұл кең дүниенің ортасында болғандықтан да солай болуы керек Халық өршіл ой-арманға меңзейтін шытырман оқиғалы, ғажайып-қияли əңгімелер, тіл дамыту, ой-өрісін кеңейту мүмкіншілігін байыту тілегінен туған жаңылтпаш, жұмбақ, мақалмəтелдер,нақыл сөздер, балалар ертегілері, балалар ойынын, ойын-сауық жоралғыларын туғызады. Қазақ халқының өмірінде ойын, араласпаған бір де бір тұрмыс, шаруашылық салалары жоқ десе де болады. «Бұл елдің ескі бір салты бойынша, көші-қон кезінде жастар əуелі үлкендердің үйін тігісіп береді, одан соң жетім қалған үйлерді де тігіседі. Ең соңында отау үйлерді қалдырып, алғын ойын-сауыққа айналдырып жетеді»,- деп жазды Ғабит Мүсірепов «Ұлпан» повесінде Ақсақалдардың айтуынша «Ақсүйек», «Орда» ойындарындағы ерекшелік олардың түнде ғана ойналатындығында емес, бұл ойында болашақ жауынгерлерге қажетті қасиеттер, қырағылық, байқағыштық, бағытты бағдарлай білу, тапқырлық, сергектік, жүйріктік, алғырлық, батылдық, өжеттік тағы басқалар-тəрбиеленумен бірге оның түнде ойналатын тағы бір сыры алдымен жау шебіне барлау жасау үшін түнде жерді айыра білуге, бағытты дəл табуға жаттығуда. Əсіресе,ерте замандарда жау жасырынып келіп түнде шабатын болған, сондықтан ауыл жастары түнде ауыл маңын төр итін жаудан сақтық күзетінде тұрып, бұл ойындарды бір жағынан ермек ретінде де жаттығу үшінде пайдаланған . Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Білім қоржыны» Сабақтан алған əсерлерін стикерге жазып, қоржындарға салады.	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді

Сабақ жоспары 8

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойын түрлері
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Затпен ойналатын ұлттық ойындар
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойын түрлері таныстыру. Практикада қолдану
Сабақтың мақсаты	Затпен ойналатын ұлттық ойындарды практикалық жолмен түсіндіру Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 10 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады. Қауіпсіздік ережесімен танысу. «Жылы лебіз» шаттық шеңбері; ЖДЖ жаттығулары. Саптық жаттығулар-бір орындағы бұрылыстар Жəй жүгіріс -тізені жоғары көтеріп жүгіру; -аяқты артқа сермеп жүгіру; -жылдамдыққа жүгіру; -180º-қа айналу Жанымызбен жылжу -кеудеден доп лақтыру қалпын салып оң жəне сол жақ жанымызбен жылжу. Жəй жүріс: -қол жоғары, аяқтың ұшымен жүру; -қол желкеде немесе жанымызда,өкшемен жүру; аяқтың сыртымен жүру; -аяқтың ішімен жүру.	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: -Қауіпсіздік ережесін біледі; -Саптық жаттығуларды орындайды.	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	Əр бір белсенді қозғалыс үшін үлкен бос кеңістік
Сабақтың ортасы	Затпен ойналатын ұлттық ойындарды практикалық жолмен түсіндіріреді Кейбір қазақ ұлттық ойындарына талдау жасап көрейік, олар, біздің ойымызша, жылдамдық, төзімділік, күш, шапшаңдық жəне басқа да қасиеттерді дамытуда өте тиімді құрал бола алады. Бұған, ең алдымен, "Айгөлек", "Қашпа доп", "Жалау алу", "Теңге", "Төбеттей	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі

	тастамақ" жəне басқа да төзімділік пен батылдықты қажет ететін жылдамдық қимылдары, жылдамдық - күш сипатының элементтері бар қимылдар молынан кездесетін ойындар жатады. Балалардың қимыл- функциялық қызметі түбегейлі қалыптасу кезеңінде, бұл ойындар баланың бүкіл ағзасының дамуын жұмылдыру үшін жақсы негіз жасайды. Мысалы, "Қашпа доп" ойынында ойнаушы бала ережелерге сəйкес жеңіске жету үшін жылдамдықты барынша дамыту қажет. Сондықтан, ойынға қатысушылар мақсатқа ең қысқа жолмен жетуге ұмтылады. Жылдамдықтан басқа, бұл жерде жүгіруді тез тежей біліп, допқа тимеу үшін жалтаруы жəне сол сияқты қимылдар жасауы керек, сондай-ақ белгіленген жерге шекті жылдамдық алып, тез жүгіріп жетуге тиіс. Бұл ойын жақын қашықтыққа жүгірушілерді айқындап алуға көмектесетін жақсы əдіс болып табылады. Сонымен бірге, ол төменгі сөре элементтерін игеруге жəрдемдеседі. "Сақшы" ойынында оған қатысушылар, сондай-ақ өз шұңқырын шариктен қорғау кезінде ептілік көрсетуге тиіс. Бұл ойын алдыңғы ойында айтып кеткен сияқты жылдамдық сапаларын дамытуға ықпал етеді. "Күміс алу", "Жігіт қу", "Қасқыр мен қойшы", "Мүше алып қашу", "Аш қасқыр" жəне басқа ойындар да осындай əрекетке баулиды. Қазақ ұлттық ойындарын талдай отырып, ойындардың үлкен тобын бөліп көрсетуге болады, бұл ойындарда дене күші табысқа жету
	үшін басым мəнге ие болады. Ол ойындар — "Иықтан тас лақтыру", "Қолмен тас лақтыру", "Тас көтеру", "Арқан тарту" (ұжымдық, дара), "Қазақша күрес" Ұлттық ойыны жəне басқалары болып келеді. "Бағанаға өрмелеу", "Жалау үшін күрес", "Жаяу көкпар" жəне басқа да ойындардың күш басымдығын танытуда маңызы бұдан кем емес. Қазақ ұлттық ойындарының көпшілігінде нақ осы сапаны - күшті дамытуға бағыт ұстау байқалады -шамасы, бұл өмір сүрудің дəстүрлі жағдайларынан туған болуы тиіс. Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: -Осы сабақта білген бір затты айтыңыз Əлі де тусінбеген бір затты айтыңыз.	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді

Сабақ жоспары 9

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойын түрлері
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Зеректілікті, ептілікті жəне икемділікті қажет ететін ойындар
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойын түрлерімен таныстыру. Практикада қолдану
Сабақтың мақсаты	Зеректілікті, ептілікті жəне икемділікке, шапшаңдыққа үйрету Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады. Орнында қозғалыстар орындалатын жаттығулар Жүру жаттығулары: а) аяқтың ұшымен жүру ə) өкшемен жүру т.б. Жүгіру жаттығулары: а) оң жақ, сол жақ қырмен жүгіру т.б. ə) жүру, тынысты қалпына келтіру жаттығулары б) жүріп келе жатып, орнында тұрып орындалатын жаттығулары	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды орындайды	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	секундамер
Сабақтың ортасы	Зеректілікті, ептілікті жəне икемділікке, шапшаңдыққа үйрету мақсатында жаттығулар орындатқызады. Теория жағынан түсіндіреді Қазақ ұлттық ойындары, сондай-ақ жүгіру, секіру элементтеріне бай болып келеді. Олар ойындардың жалпы кешенінде едəуір аз, бірақ бұл ойындар секіруді, жүгіруді туғызуға мүмкіндік жасайтын қабілетті дамытады. Əсіресе, секіру элементтерін дамыту үшін "Орнында тұрып секіру", "Ойдан қарғу" жəне басқа ойындар ерекше пайдалы болып саналады. Дене тəрбиесі нысандарының барынша алуан түрлілігі айналысушылардың үйлесімді қабілеттерін дамыту үшін жақсы жағдайлар жасайды. Бұл, оларды спорттың қазіргі заманғы түрлері техникасының элементтеріне баулуды едəуір оңайлатады. Еркін күрес бойынша жаттықтырушылар жұмысының практикасы осындай тұжырымдама жасауға негіз болады. Мəселен,"Таяқ жүгірту" ойынында таяқты нысанаға	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық

	лақтыру найза лақтыру сияқты оның аса күрделі бөлімдерінің бірі спорттың осы түрінің техникасына баулу — снарядты дұрыс лақтыра білуге жəрдемдеседі. Жас ұрпақты осындай түрде тəрбиелеу біршама дəрежеде мұғалімнің ұйымдастыру даярлығының жəне ойын қызметін жүргізе білуінің, сондай-ақ ұлттық ойындарын пайдалана отырып оқутəрбие процесін өткізе білу деңгейіне елеулі түрде қатысты болады. Үстел үстінде ойналатын қазақтың ұлттық ойындары туралы айтпай кетуге болмайды. Бұл ойындар балалардың ақыл-ой қабілеттерін дамытады, ойынға қатысушылардың математикалық қабілеттерін жетілдіруге ықпал көрсете отырып, аналитикалық талдауға үйретеді. Осы тұрғыдан, əсіресе, "Тоғыз құмалақ" ойыны айырықша тиімді. Е.С.Сағындықовтың зерттеуі көрсеткендей, бұл ойын пайымдай білуді, логикалық ойлай білуді, күрделі сəттерді талдай білуді дамытады. Бұл ойынды жақсы ойнайтын балалардың, əдетте, математика пəні бойынша жақсы үлгерімге қол жеткізетіні дəлелденген. Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Аяқталмаған сөйлем» əдісі Мен бүгін ... білдім Маған ... қызықты болды Маған ... қиын болды • Мен келесі тапсырмаларды орындадым ... Мен ... екенін түсіндім Мен енді ... жасай аламын	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді
	Мен ... үйрендім Мен ... жасай алдым Мен ... жасап көремін Мен ... таңқалдым Мен өмірде ... қолданамын Маған ... ұнамады

Сабақ жоспары 10

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойын түрлері
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Ат спорт түріндегі ұлттық ойындар
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойын түрлерімен таныстыру. Практикада қолдану
Сабақтың мақсаты	Ат спорт түріндегі ұлттық ойындар таныстыру. Практикада қолдану Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады. Орнында қозғалыстар орындалатын жаттығулар Жүру жаттығулары: а) аяқтың ұшымен жүру ə) өкшемен жүру т.б. Жүгіру жаттығулары: а) оң жақ, сол жақ қырмен жүгіру т.б. ə) жүру, тынысты қалпына келтіру жаттығулары	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды орындайды	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	секундамер
Сабақтың ортасы	Ат спорт түріндегі ұлттық ойындарды түсіндіреді Тақырыпқа сай практикалық- жаттығулар орындатады Тақырыпқа сəкес жаттығулар орыдатады	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
		Қызығушылық танытадыы
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: « + , — , қызықты» əдісі Мен мынаны білдім….. Маған қызық болғаны….. Маған қиын болғаны……	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді		Стикер

Сабақ жоспары 11-12

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойын түрлері
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Күрес спорт түріндегі ұлттық ойындар
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойын түрлерімен таныстыру. Практикада қолдану
Сабақтың мақсаты	Күрес спорт түріндегі ұлттық ойындарды үйрету. Практикада қолдану Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады. Орнында қозғалыстар орындалатын жаттығулар Жүру жаттығулары: а) аяқтың ұшымен жүру ə) өкшемен жүру т.б. Жүгіру жаттығулары: а) оң жақ, сол жақ қырмен жүгіру т.б. ə) жүру, тынысты қалпына келтіру жаттығулары б) жүріп келе жатып, орнында тұрып орындалатын жаттығулары	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды орындайды	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	секундамер
Сабақтың ортасы	Күрес спорт түріндегі ұлттық ойындарды түсіндіреді Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
		Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Рефлексиялық доп»əдісі. Доп лақтыру арқылы мына сұрақтарды қоямын. 1.Бүгінгі сабақтан не үйрендің? 2.Баскетбол ойыны туралы білдім деп ойлайсыз ба? 3.Баскетбол ойыны сізге ұнайма ма? 4.Сабақ барысында қандай қиындықтар кездесті? 5.келесі сабақта нені үйренгін келеді?	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді		Стикер

Сабақ жоспары 13-14

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойын түрлері
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Ақыл-ойға байланысты ұлттық ойындар
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойын түрлерімен таныстыру. Практикада қолдану
Сабақтың мақсаты	Оқушыладың ақыл-ой дағдысын ептілігін қалыптастыру Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады. Орнында қозғалыстар орындалатын жаттығулар Жүру жаттығулары: а) аяқтың ұшымен жүру ə) өкшемен жүру т.б.	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды орындайды	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	секундамер
	Жүгіру жаттығулары: а) оң жақ, сол жақ қырмен жүгіру т.б. ə) жүру, тынысты қалпына келтіру жаттығулары б) жүріп келе жатып, орнында тұрып орындалатын жаттығулары
Сабақтың ортасы	Ақыл-ойға байланысты ұлттық ойындарды түсіндіреді Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Рефлексиялық доп»əдісі. Доп лақтыру арқылы мына сұрақтарды қоямын. 1.Бүгінгі сабақтан не үйрендің? 2.Баскетбол ойыны туралы білдім деп ойлайсыз ба? 3.Баскетбол ойыны сізге ұнайма ма? 4.Сабақ барысында қандай қиындықтар кездесті? 5.келесі сабақта нені үйренгін келеді?	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді		Стикер

Сабақ жоспары 15-16

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойын түрлері
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Садақ ату түріндегі ұлттық ойындар
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойын түрлерімен таныстыру. Практикада қолдану
Сабақтың мақсаты	Садақ ату түріндегі ұлттық ойындармен таныстыру Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады. Орнында қозғалыстар орындалатын жаттығулар Жүру жаттығулары: а) аяқтың ұшымен жүру ə) өкшемен жүру т.б. Жүгіру жаттығулары: а) оң жақ, сол жақ қырмен жүгіру т.б. ə) жүру, тынысты қалпына келтіру жаттығулары б) жүріп келе жатып, орнында тұрып орындалатын жаттығулары	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды орындайды	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	секундамер
Сабақтың ортасы	Садақ ату түріндегі ұлттық ойындар түсіндіреді Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Табыс ағашы» əдісі Түсіндім – ең жоғарысына жасыл стикерге жазып, жабыстыру Толық түсінбедім – ортасына қызыл стикерге жазып, жабыстыру Түсінбедім – ең төменіне көк стикерге жазып, жабыстыру	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді

Сабақ жоспары 17-19

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойын түрлері
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Аң,құсқа байланысты
	ұлттық ойындар
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойын түрлерімен таныстыру. Практикада қолдану
Сабақтың мақсаты	Аң,құсқа байланысты ұлттық ойындар таныстыру Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады. Орнында қозғалыстар орындалатын жаттығулар Жүру жаттығулары: а) аяқтың ұшымен жүру ə) өкшемен жүру т.б. Жүгіру жаттығулары: а) оң жақ, сол жақ қырмен жүгіру т.б. ə) жүру, тынысты қалпына келтіру жаттығулары б) жүріп келе жатып, орнында тұрып орындалатын жаттығулары	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды орындайды	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	секундамер
Сабақтың ортасы	Аң,құсқа байланысты ұлттық ойындар түсіндіреді Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Табыс ағашы» əдісі Түсіндім – ең жоғарысына жасыл стикерге жазып, жабыстыру Толық түсінбедім – ортасына қызыл стикерге жазып, жабыстыру Түсінбедім – ең төменіне көк стикерге жазып, жабыстыру	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді

Сабақ жоспары 19-20

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойын түрлері
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Спорттық ұлттық ойындарды менгеру
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойын түрлерімен таныстыру. Практикада қолдану
Сабақтың мақсаты	Спорттық ұлттық ойындарды менгеру Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады. Орнында қозғалыстар орындалатын жаттығулар Жүру жаттығулары: а) аяқтың ұшымен жүру ə) өкшемен жүру т.б. Жүгіру жаттығулары: а) оң жақ, сол жақ қырмен жүгіру т.б. ə) жүру, тынысты қалпына келтіру жаттығулары б) жүріп келе жатып, орнында тұрып орындалатын жаттығулары	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды орындайды	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	секундамер
Сабақтың ортасы	Спорттық ұлттық ойындарды түсіндіреді Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Табыс ағашы» əдісі Түсіндім – ең жоғарысына жасыл стикерге жазып, жабыстыру Толық түсінбедім – ортасына қызыл стикерге жазып, жабыстыру Түсінбедім – ең төменіне көк стикерге жазып, жабыстыру	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді

Сабақ жоспары 21-22

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойын түрлерімен
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Ұлттық құндылықтар арқылы дене қасиеттерін қалыптастыру
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойын түрлерімен таныстыру. Практикада қолдану
Сабақтың мақсаты	Ұлттық құндылықтар арқылы дене қасиеттерін қалыптастыруға машықтандыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Дайындық бөлімі: 1.Саптағы жаттығулар 2.Жүру,жүгіру 3Жалпы дамыту жаттығулар 4.Керілу жаттығулар 5.Қолға денеге жаттығулар 6.Иілу жаттығулары 7.Созылу жаттығулары 9.Аяққа секіру жаттығулары 10Арнайы жаттығулар Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады.	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: - Берілген бұйрық бойынша еркін жүгіре алады; Жаттығудың дұрыс орындалуын қадағалайды; Қозғалыста орындалатын жаттығуларды орындай алады.	ҚБ «Өзін- өзі бағалау» əдісі	Арнайы спорт киімдері
Сабақтың ортасы	Ұлттық құндылықтарды түсіндіреді	Теориялық тапсырмаларды түсінеді.	«Шапалақ » əдісі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет
	Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады	Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Басбарма қ» əдіссі	үшін. Мұғалімге ысқырық
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Көңіл күй букеті» əдісі Оқушылар гүлдерді вазаға қояды. Ваза суреті плакатқа салынған. Сабақтағы жұмысын бағалай отырып, əр оқушы аты жазылған стикер-гүлді вазаға бекітуі қажет. Қызыл түс – проблема бар, көмек қажет. Сары түс – барлығы түсінікті емес. Жасыл түс – барлығы жақсы.	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді		Стикер

Сабақ жоспары 23-24

Бөлім:	Оқушыларды тəрбиелеуде ұлттық ойындрды қолдану жолдары
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Оқу үрдісінде қазақтың ұлттық ойындарын оқушыларды тəрбиелеу құралы ретінде қолдану
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Оқушыларды тəрбиелеуде ұлттық ойындрды қолдану жолдарын үйрету Практикада қолдану
Сабақтың мақсаты	Ұлттық құндылықтар арқылы дене қасиеттерін қалыптастыру құралы ретінде қолданцға дағдыландыру Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Дайындық бөлімі: 1.Саптағы жаттығулар 2.Жүру,жүгіру 3Жалпы дамыту жаттығулар 4.Керілу жаттығулар 5.Қолға денеге жаттығулар 6.Иілу жаттығулары	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Берілген бұйрық	ҚБ «Өзін- өзі бағалау» əдісі	Арнайы спорт киімдері
	7.Созылу жаттығулары 9.Аяққа секіру жаттығулары 10Арнайы жаттығулар Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады.	бойынша еркін жүгіре алады; Жаттығудың дұрыс орындалуын қадағалайды; Қозғалыста орындалатын жаттығуларды орындай алады.
Сабақтың ортасы	Қазақтың ұлттық ойн түрелімен таныстырады Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Көңіл күй букеті» əдісі Оқушылар гүлдерді вазаға қояды. Ваза суреті плакатқа салынған. Сабақтағы жұмысын бағалай отырып, əр оқушы аты жазылған стикер-гүлді вазаға бекітуі қажет. Қызыл түс – проблема бар, көмек қажет. Сары түс – барлығы түсінікті емес. Жасыл түс – барлығы жақсы.	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді		Стикер

Сабақ жоспары 25-26

Бөлім:	Оқушыларды тəрбиелеуде ұлттық ойындрды қолдану жолдары
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Сабақ барысындағы ұлттық ойындардың білімділік,тəрбиелік рөлі мен маңызы
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Оқушыларды тəрбиелеуде ұлттық ойындрды қолдану жолдарын үйрету Практикада қолдану
Сабақтың мақсаты	ұлттық ойындардың білімділік,тəрбиелік рөлі мен маңызын дəріптеу Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Дайындық бөлімі: 1.Саптағы жаттығулар 2.Жүру,жүгіру 3Жалпы дамыту жаттығулар 4.Керілу жаттығулар 5.Қолға денеге жаттығулар 6.Иілу жаттығулары 7.Созылу жаттығулары 9.Аяққа секіру жаттығулары 10Арнайы жаттығулар Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады.	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: - Берілген бұйрық бойынша еркін жүгіре алады; Жаттығудың дұрыс орындалуын қадағалайды; Қозғалыста орындалатын жаттығуларды орындай алады.	ҚБ «Өзін- өзі бағалау» əдісі	Арнайы спорт киімдері
Сабақтың ортасы	Сабақ барысындағы ұлттық ойындардың білімділік,тəрбиелік рөлі мен маңызы түсіндіреді Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Аяқталмаған сөйлем» Бүгін мен ...... білдім Мен үшін ....... қызық болды Маған..... тапсырмаларды орындау оңай болды	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді

Сабақ жоспары 27-28

Бөлім:	Оқушыларды тəрбиелеуде ұлттық ойындрды қолдану жолдарын үйрету
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындар арқылы жүргізілген жұмыстардың нəтижесі
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Оқушыларды тəрбиелеуде ұлттық ойындрды қолдану жолдарын үйрету Практикада қолдану
Сабақтың мақсаты	Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындар арқылы жүргізілген жұмыстардың нəтижесі бағалау Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт

Педагогтің əрекеті

Оқушының əрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады. 1.Сапқа тұру. Рапорт беру, 2.Журналға белгі соғу. 3.Киім үлгісіне назар аудару. 1.Оң-ға! Баяу жүгіру (5 айналым) . 2.Саптық адыммен адым бас. 3.Залдың ортасынан үш лек бойынша адым бас. 4.Бастаушы орнында . 5.Оң-ға! Жартылай оң-ға! Дене қыздыру жаттығулары 1)Бастапқы қалып аяқ йық көлемінде екі қол белде басты солға төрт рет оңға төрт рет айналдырамыз. 2)Бастапқы қалып аяқ йық көлемінде қолды йыққа қоямыз йықты алға төрт рет оңға төрт рет айналдырамыз. 3)Бастапқы қалып аяқ йық көлемінде оң қол жоғарыда сол қол төменде 1-2 санақ бойынша қолды артқа сермейміз 3-4 санақ бойынша қолды ауыстырамыз. 4)Бастапқы қалып аяқ йық көлемінде қолды белге қоямыз белді солға төрт рет оңға төрт рет айналдырамыз 5)Оң қол жоғарыда сол қол белде 1-2 санақ бойынша солға иілеміз 3-4 санақ бойынша оңға иілеміз.	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды орындай алады; -Дене қыздыру жаттығуларын орындайды	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	Ысқырық уақыт өлшегіш
	6)Саусақты айқастырамыз аяқты алшақ ұстаймыз 1 санақ бойынша алақанды оң аяққа 2 санақ бойынша ортаға 3 санақ бойынша сол аяққа 4 санақ бойынша бастапқы қалыпта тұрамыз. 7)тізені ішке 4 рет сыртқа 4 рет айналдырамыз 8)Саусақты бір-біріне айқастырамыз білекі айналдыра отырып аяқтың ұшын айналдырамыз.
Сабақтың ортасы	Оқушыларды тəрбиелеудегі ұлттық ойындар арқылы жүргізілген жұмыстардың нəтижесі қорытындылайды Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Аяқталмаған сөйлем» Бүгін мен ...... білдім Мен үшін ....... қызық болды Маған..... тапсырмаларды орындау оңай болды	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді

Сабақ жоспары 29-30

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойындарын дене шынықтыру пəнінде қолдану
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Дене шынықтыру жүйесінің мақсаттары мен міндеттері
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойындарын дене шынықтыру пəнінде қолдану
Сабақтың мақсаты	Дене шынықтыру жүйесінің мақсаттары мен міндеттерін жүйелеу, таныстыру Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/	Педагогтің əрекеті	Оқушының	Бағалау	Ресурстар
уақыт		əрекеті
Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады. Орнында қозғалыстар орындалатын жаттығулар Жүру жаттығулары: а) аяқтың ұшымен жүру ə) өкшемен жүру т.б. Жүгіру жаттығулары: а) оң жақ, сол жақ қырмен жүгіру т.б. ə) жүру, тынысты қалпына келтіру жаттығулары б) жүріп келе жатып, орнында тұрып орындалатын жаттығулары	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды орындай алады	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	Спорт зал, Ысқырық уақыт өлшегіш
Сабақтың ортасы	Дене шынықтыру жүйесінің мақсаттары мен міндеттерімен таныстырады Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Бір ауыз сөз» əдісі Оқушылар стикерлерге сабақ туралы бір ғана сөз жазып, оны тақтаға жапсырады. Өз ойларын түсіндіріп береді.	Пікір жазылған парақтарға өз ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді		Стикерлерге сабақты бағалайтын келесі сөздер тақтаға алдын-ала жазып қойылады: ұнады, қажет, түсінбедім, білдім, үйрендім, қызықтым, ұмтылдым, есте сақтадым т.б.

Сабақ жоспары 31-32

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойындарын дене шынықтыру пəнінде қолдану
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Ұлттық ойындарды оқу жəне тəрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойындарын дене шынықтыру пəнінде қолдану
Сабақтың мақсаты	Ұлттық ойындарды оқу жəне тəрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі меңгерту Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Оқушылармен амандасып, түгелдеу. Ынтмақтастық атмосферасын қалыптастыру. Сабақ тақырыбы, мақсатымен таныстырылады. Орнында қозғалыстар орындалатын жаттығулар Жүру жаттығулары: а) аяқтың ұшымен жүру ə) өкшемен жүру т.б. Жүгіру жаттығулары: а) оң жақ, сол жақ қырмен жүгіру т.б. ə) жүру, тынысты қалпына келтіру жаттығулары б) жүріп келе жатып, орнында тұрып орындалатын жаттығулары	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды орындай алады	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	Спорт зал, Ысқырық уақыт өлшегіш
Сабақтың ортасы	Ұлттық ойындарды оқу жəне тəрбие үрдісінде пайдаланудың өзектілігі үйретеді Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
		Қызығушылық танытадыы
Сабақтың соңы	Кері байланыс: «Бір ауыз сөз» əдісі Оқушылар стикерлерге сабақ туралы бір	Пікір жазылған парақтарға өз		Стикерлерге сабақты
5 мин	ғана сөз жазып, оны тақтаға жапсырады. Өз ойларын түсіндіріп береді.	ойларын жазып, сабаққа кері байланыс береді		бағалайтын келесі сөздер тақтаға алдын-ала жазып қойылады: ұнады, қажет, түсінбедім, білдім, үйрендім, қызықтым, ұмтылдым, есте сақтадым т.б.

Сабақ жоспары 33

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойындарын дене шынықтыру пəнінде қолдану
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Ұлттық ойындардың балаға əсері
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойындарын дене шынықтыру пəнінде қолдану
Сабақтың мақсаты	Ұлттық ойындардың балаға əсерін зерттеу Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт	Педагогтің əрекеті	Оқушының əрекеті	Бағалау	Ресурстар
Сабақтың басы 7 мин	Сапқа тұрғызу, сəлемдесу, сабаққа қатысқан оқушыларды түгендеу. Саптағы жаттығулар. Сабақтың тақырыбымен, мақсатымен таныстыру. Қауіпсіздік ережелерін айтып өту. Жүру, оның түрлерін орындау а)аяқтың ішкі жағымен жəне сыртқы жағымен. б)қолды тік ұстап, алдыға артқа сермей жүру.	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	Спорт зал, Ысқырық уақыт өлшегіш
	в)қолды жанына соза ұстап алға жəне артқа айналдыра жүру. г)аяқты алға соза жартылай бүге аттап, денені оң жəне сол жаққа кезек бұрылыс жасай жүру. Жүгіру тəсілдері а)аяқты жоғары бүге кеудеге дейін жеткізе сермеп жүгіру. б)қолды артқа қойып, аяқты артқа бүге сермей жүгіру Тыныс алу жаттығуларын орындау, оқушыларды шеңбер бойымен тұрғызып, жалпы дене жаттығуларын орындау. а)аяқты иықтың бойымен қойып, тізені бүкпей алдыға еденге қолды тигізе жеткізіп иілу. б)басты қалыпты тұрып денені артқа қарай иіле қолды өкшеге тигізу. в)қолды екі жаққа соза ұстап, алдыға иіле оң қолды сол аяққа, сол қолды оң аяққа жеткізе тигізу. Сабақтың негізгі бөліміне байланысты жүргізілетін жаттығулар:	орындайды
Сабақтың ортасы	Ұлттық ойындардың балаға əсері түсіндіреді Тақырыпқа сай практикалық-жаттығулар орындатады	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Сұрақ конверті» əдісі -«Бүгінгі сабақта білгеніңнің ең маңыздысы неде?» -«Жаңа тақырыптың қай тұсы саған түсініксіз болып қалды?»	Оқушылар конверті бірбіріне беріп, əрқайсысы жеке өз жауаптарын парақтарға жазып, конвертке салады.		Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық

Сабақ жоспары 34

Бөлім:	Қазақтың ұлттық ойындарын дене шынықтыру пəнінде қолдану
Педагогтің аты-жөні
Күні:
Сабақ	№1
Сынып:	Қатысушылар саны: -	Қатыспағандар саны: -
Сабақтың тақырыбы	Қорытынды сабақ
Оқу бағдарламасына сəйкес оқыту мақсаттары	Қазақтың ұлттық ойындарын дене шынықтыру пəнінде қолдану
Сабақтың мақсаты	Қорытынды бақылау жұмысы. Оқушылардың курс бойындағы алған білімдерін тексеру Ұлттық спортқа қызығушылығын арттыу. Ұлттық құндылықтарды бағалауға дағдыландыру

Сабақтың барысы

Сабақтың кезеңі/ уақыт

Педагогтің əрекеті

Оқушының əрекеті

Бағалау

Ресурстар

Сабақтың басы 7 мин	Сапқа тұрғызу, сəлемдесу, сабаққа қатысқан оқушыларды түгендеу. Саптағы жаттығулар. Сабақтың тақырыбымен, мақсатымен таныстыру. Қауіпсіздік ережелерін айтып өту. Жүру, оның түрлерін орындау а)аяқтың ішкі жағымен жəне сыртқы жағымен. б)қолды тік ұстап, алдыға артқа сермей жүру. в)қолды жанына соза ұстап алға жəне артқа айналдыра жүру. г)аяқты алға соза жартылай бүге аттап, денені оң жəне сол жаққа кезек бұрылыс жасай жүру. Жүгіру тəсілдері а)аяқты жоғары бүге кеудеге дейін жеткізе сермеп жүгіру. б)қолды артқа қойып, аяқты артқа бүге сермей жүгіру Тыныс алу жаттығуларын орындау, оқушыларды шеңбер бойымен тұрғызып, жалпы дене жаттығуларын орындау. а)аяқты иықтың бойымен қойып, тізені бүкпей алдыға еденге қолды тигізе жеткізіп иілу. б)басты қалыпты тұрып денені артқа қарай иіле қолды өкшеге тигізу. в)қолды екі жаққа соза ұстап, алдыға иіле оң қолды сол аяққа, сол қолды оң аяққа жеткізе тигізу. Сабақтың негізгі бөліміне байланысты	Оқушылар амандасып, сабаққа назар аударады Дескриптор: Саптық жаттығуларды орындайды	Бас бармақ арқылы бір-бірін бағалау.	Спорт зал, Ысқырық уақыт өлшегіш
	жүргізілетін жаттығулар:
Сабақтың ортасы	Оқушылармен теориялық, практкалық тапсырма бақылау жұмыстары жүргізіледі.	Теориялық тапсырмаларды түсінеді. Практикада қолданады Жаттығуды орндайды Қызығушылық танытадыы	«Шапалақ » əдісі «Басбарма қ» əдіссі	Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық
Сабақтың соңы 5 мин	Кері байланыс: «Сұрақ конверті» əдісі -«Бүгінгі сабақта білгеніңнің ең маңыздысы неде?» -«Жаңа тақырыптың қай тұсы саған түсініксіз болып қалды?»	Оқушылар конверті бірбіріне беріп, əрқайсысы жеке өз жауаптарын парақтарға жазып, конвертке салады.		Кең, таза кеңістік Əрбір əрекет үшін. Мұғалімге ысқырық

Ұлттық ойындар бойынша бағалау критерийлері

№	Бағалау критерийі	Дескрипторлар (құзыреттілік көрсеткіштері)	Балдық жүйе
1	Ойын ережесін түсіну жəне сақтау	– Ойын шартын дұрыс түсінеді– Ережені бұзбай ойнайды– Өзінің жəне басқалардың қауіпсіздігін сақтайды	1–3 балл
2	Қимыл-қозғалысты үйлесімді орындау	– Қимылды нақты жəне ширақ орындайды– Кеңістікте еркін қозғалады– Белсенділік танытады	1–3 балл
3	Жолдастық пен ұжымдастық əрекет көрсету	– Басқалармен бірігіп ойнай алады– Жолдастарына көмектеседі– Жанжалсыз, сабырлы əрекет етеді	1–3 балл
4	Шыдамдылық пен төзімділік таныту	– Ойын соңына дейін қатысады– Шаршағанымен берілмейді– Қайта-қайта əрекет жасауға дайын	1–3 балл
5	Ұлттық ойынның мəнмаңызын түсіну	– Ойынның маңызын түсіндіре алады– Қай өңірге тəн екенін айта алады– Тəрбиелік мəнін сипаттайды	1–3 балл

Қорытынды

Қазақтың ұлттық ойындары – ұлт руханияты мен тəрбиесінің ажырамас бөлігі. Олар тек дене шынықтырудың құралы ғана емес, сонымен қатар жас ұрпақтың бойына адамгершілік, батылдық, төзімділік, ұжымдастық, отансүйгіштік қасиеттерді сіңіретін тəрбие құралы болып табылады. Мектептегі білім мен тəрбие үдерісінде ұлттық ойындарды жүйелі қолдану – оқушылардың дене сапаларын жетілдірумен қатар, олардың ой-өрісін, дүниетанымын кеңейтіп, ұлттық мəдениетке деген құрметін арттырады. Ойын барысында балалар еркін əрекет етіп, өз қабілеттерін ашуға мүмкіндік алады.

Бұл – тұлғалық дамуға бастайтын жол.

Сабақтар мен тəрбие сағаттарында, дене шынықтыру жаттығулары мен мерекелік шараларда ұлттық ойындарды енгізу – білім беру жүйесін ұлттық құндылықтармен сабақтастыра отырып, болашақ елжанды, саналы ұрпақ тəрбиелеудің тиімді жолы.

Сондықтан да ұлттық ойындарды оқу-тəрбие жұмысының барлық бағытында пайдалану – жаңартылған білім беру мазмұнының талаптарына сай келеді жəне балалардың жан-жақты дамуына зор үлес қосады.

Қолданылған əдебиеттер тізімі мұғалімдер үшін:

1. Қазақстан-2030.Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы.- Алматы. Юрист,2006.-112 б.

2. Əуезов М. Абай жолы; Роман-эпопея. Екінші кітап.-Алматы :жазушы, 2007-4326.

3. Төтенаев Б. Халық ойындарының тəрбиелік маңызы жайында.

//Қазақстан мұғалімі, 1974,- №5.

4. ГуннерМ.М .Сборник казахских национальных игр и развлечений.- Алматы:Д938.

5. ҚалиевС., Молдабеков Ж., Иманбекова Б. "Этнопедагогика" - Астана. 2005.

6 Қалиев С., Оразаев М., Смаилова М. Қазақ халқының салт-дəстүрлері.

- Алматы: Рауан,1995.

7. ҚоянбаевЖПедагогика.Астана, 1998.

8. Диваев А,Древние игры киргизской молодежи //Туркменский весник,№541907

9. БукинЕ.Физическое и умственное воспитание у киргизов.Туркменские ведмости.-№410.

Оқушылар үшін:

1. Əбиев Ж,Бабаева С,Құдиярова А.Педагогика,Оқу құралы

2. Қалиев С. Қазақ этнопедагогикасының теориялық мəселелері жəне тарихы. - Алматы: "Білім" -2004.

3. Құралбеков А.Халық педагогикасындағы қазақтың ұлттық ойындары.Оқу құралы.-Алматы,Каз МСТА,2000.

4. Гомбольдт.Центральная Азия,исследования оцепях М.,1915,т.1стр. 67.

5. Ботағариев Т.Ұлттық ойындарды ұйымдастыру.//Мектеп дене тəрбиес.- 2006.,-48-50 б.

6. Балғымбаев М «Қазақтың ұлттық спорт ойыны түрлері»

7. Құланова Қ. Қ. Марчибаева Ұ. С. « Ұлттық ойындарды оқу үрдісінде қолдануға арналған - əдістемелік құрал » - Астана, 2008.